Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 97

[p. 174]

Necrologieën

In memoriam W.Ph. Coolhaas
1899-1981

Op 12 april 1981 overleed te Bilthoven na een langdurige ziekte Willem Philippus Coolhaas, oud-ambtenaar bij het Binnenlands Bestuur in Nederlands-Indië en emeritus hoogleraar in de Geschiedenis van de Betrekkingen tussen Nederland en andere West-Europese landen met de Overzeese wereld. Deze ziekte heeft hem echter niet weerhouden tot op het laatst actief te zijn op het gebied waar hij internationaal grote lof heeft verworven: de koloniale geschiedenis.

Coolhaas dankt zijn internationale bekendheid aan de uitgave van de Generale Missiven der Verenigde Oostindische Compagnie, een reeks historische bronnen, die onmisbaar zullen blijven voor hen die belangstelling hebben voor de geschiedenis van de VOC en die van Azië in de zeventiende en achttiende eeuw. Toch was Coolhaas geen historicus van professie. Hij volgde in Leiden de opleiding tot ambtenaar bij het Binnenlands Bestuur in het vroegere Nederlands-Indië. Van 1921 tot 1934 diende hij in de Molukken op Ternate, Tidore en Batjan, op Flores, Java en Sumatra. Met uitzondering van het ene jaar op Java bracht hij deze eerste periode door in de buitengewesten, de gebieden van de Indonesische archipel buiten Java, die voor een deel nog maar kort onder Nederlands bestuur waren gebracht. Coolhaas' eerste bestuurlijke ervaringen werden opgedaan in drie Molukse sultanaten die reeds vanaf de zeventiende eeuw relaties met de Nederlanders onderhielden. In Flores daarentegen was het Nederlandse bestuur pas aan het begin van de twintigste eeuw geïntroduceerd. Coolhaas was één van de eerste Nederlandse bestuursambtenaren in Manggarai op Midden Flores, een gebied dat slechts in beperkte mate relaties met de kustgebieden had onderhouden.

Geheel anders was de situatie op de Oostkust van Sumatra, het gebied waar de grote Europese landbouwindustrie zich in korte tijd geweldig had ontwikkeld. Maar ook hier waren de sporen en overblijfselen van de situatie voor de invoering van het Nederlands bestuur nog te vinden. In een groot deel van de buitengewesten werd het Nederlands gezag niet rechtstreeks uitgeoefend maar door zogenaamde zelfbestuurders, vorsten die in ruil voor de erkenning van de Nederlandse souvereiniteit een groot aantal bevoegdheden op internbestuurlijk gebied hadden behouden. Oude lokale bestuurlijke instellingen bestonden er nog en leefden in de opvattingen van de mensen voort. Oude patronen waren nog niet volledig verbroken of opzij gezet. In sommige opzichten verschilde de situatie niet veel van de situatie die de Nederlanders in het begin van de zeventiende eeuw hadden aangetroffen. Volgens een negentiende-eeuwse auteur over de Molukken was daar in twee eeuwen zo weinig veranderd dat de beroemde beschrijving van Valentijn nog steeds bruikbaar was. Coolhaas las Valentijn, reizend in een prauw van eiland tot eiland, verleden en heden zullen daarbij wel eens in elkaar over zijn gegaan. Geschiedenis en bestuurswerk raakten elkaar wel vaker. Een veelvuldig voorkomend probleem in de zelfbesturende gebieden was de

[p. 175]

keuze van de troonopvolger. Bij zo'n gelegenheid trachtten verschillende fracties en groeperingen binnen de heersende families het bestuur te beïnvloeden met eigen versies van overleveringen of een beroep op de genealogie. De oplossing van dergelijke kwesties vereiste naast tact historisch en anthropologisch inzicht. Als uitvloeisel van zijn bemoeienis met de geschiedenis van een vorstenrijk publiceerde Coolhaas een kroniek van het rijk Batjan. Ook publiceerde hij in die tijd een aantal adatrechtelijke aantekeningen. Met dit soort onderzoek stond hij niet alleen, andere bestuursambtenaren zijn er zelfs op gepromoveerd. In de buitengewesten maakte Coolhaas niet alleen de continuïteit met het verleden mee, ook de ongewilde breuk met de traditie en de snelle verandering die de invoering van Europees bestuur soms betekende, voelde hij aan den lijve. In zijn bestuursperiode op Midden-Flores stelde een deel van de bevolking zich open voor het katholicisme als gevolg van de desoriëntatie veroorzaakt door de verhuizing uit hun oude gemeenschappelijke adatwoningen naar alleenstaande huisjes. Een maatregel door het bestuur op grond van hygiënische en sanitaire maatregelen bevolen. De komst van de Islam in vroeger animistische gebieden beleefde hij in Tapanuli op Sumatra. In 1936 gebruikte Coolhaas zijn studieverlof om bij Gerretson in Utrecht te promoveren op een studie over het regeringsreglement van 1827, een koloniaal staatsrechtelijke studie. De vorm van deze dissertatie was typisch voor veel van deze werken die in korte tijd, een jaar of nog minder, tot stand kwamen. Het boek bestond uit een inleiding gevolgd door een collectie documenten. Na zijn terugkeer in Indië was Coolhaas werkzaam op het departement van Binnenlands Bestuur te Batavia en was hij een tijdlang lid van de Volksraad. Als kenner van de buitengewesten zou hij zich in het voetspoor van Van Vollenhoven verzetten tegen het te vlug invoeren van westerse bestuursmodellen in die gebieden. De oorlogsjaren bracht hij in Nederland door. In deze tijd schreef hij in opdracht van het Koloniaal Instituut te Amsterdam Insulinde mensch en maatschappij. Een studie over de zorg voor mens en land in Indonesië.

Na de oorlog was Coolhaas tot 1950 landsarchivaris en buitengewoon hoogleraar aan de pas opgerichte Universiteit van Indonesië te Jakarta. In 1955 volgde hij Gerretson op als hoogleraar in de Overzeese geschiedenis. De oude benaming van het vak Koloniale geschiedenis was bewust verlaten. Dit had niet alleen te maken met de afkeer die het begrip koloniaal op dat ogenblik bij velen opriep, maar ook met een herbezinning op de taakomschrijving. Oudere koloniale historici hadden te gemakkelijk de geschiedenis van de Nederlanders in de Indonesische archipel vereenzelvigd met de geschiedenis van Indonesië. In de vooroorlogse jaren had de socioloog Van Leur met kracht stelling genomen tegen deze opvatting. De dekolonisatie bracht ook het politieke einde van een systeem waarin de Nederlander alleen, met uitsluiting van de inheemse partner, op de voorgrond stond. Op deze voor sommigen traumatische ervaring sloot de nieuwe benaming van de leerstoel aan. Zij hield de erkenning in dat de vroegere koloniale geschiedenis in veel gevallen niet meer was geweest dan een pars pro toto. De koloniale geschiedenis behelsde veeleer de betrekkingen van een kolonisator met een bepaald gebied, de geschiedenis van het betrokken gebied was iets anders. In zijn opvattingen over wat het eigenlijke vakgebied zou moeten zijn vinden wij Coolhaas terug aan de zijde van Van Leur. In 1951 zette hij zijn mening uiteen in een artikel over de problemen van de koloniale geschiedschrijving. Hierin betoonde hij zich een voorloper van de ideeën die later in de Verenigde Staten door Smail en Benda werden ontwikkeld.

In deze jaren voltooide hij de door Colenbrander begonnen publikatie van de brieven van Jan Pieterszoon Coen. Als hoogleraar is Coolhaas gestart onder de meest ongunstige omstandigheden die men zich voor een vak maar kan indenken. In Nederland keerde men zich onder invloed van het trauma dat de onverwachte afloop van de dekolonisatie van Indone-

[p. 176]

sië had veroorzaakt, af van dit deel van het verleden. Men moet onder deze omstandigheden Coolhaas' verdiensten dan ook niet zoeken in grote aantallen studenten of promovendi. Coolhaas was in de volle betekenis van het woord een man met een eigen aard. Gevoelig tot op het overgevoelige af, trok hij zich gemakkelijk terug achter een pantser van waarachter hij zijn pijlen afvuurde. Ongewild bruskerend nam hij menigeen tegen zich in voordat men de kans had hem te leren kennen. Voor degenen die tot hem doordrongen had hij alle tijd en stelde hij graag zijn grote kennis ter beschikking. Deze gevoeligheid en de daarmee gepaard gaande strijdbaarheid hebben mede zijn werk bepaald. Voor Coolhaas en velen uit zijn generatie was het moeilijk te accepteren dat hun arbeid in Indië naderhand weinig werd gewaardeerd. Het bij tijden negatieve oordeel over het Nederlandse koloniale beleid in de Angelsaksische literatuur trof bij hem een gevoelige snaar. Hoewel hij nooit zou spreken in termen van een missie die was afgebroken, voelde hij zich als oudbestuursambtenaar aangesproken. In zijn lange bestuurlijke carrière had hij voldoende ervaring opgedaan met de kwaliteiten van autochtonen en Nederlanders, om hen beiden gelijkelijk te waarderen. Desondanks was er voor hem geen twijfel over de taakvervulling van het Nederlandse bewind in Indonesië.

Deze twee polen: belangstelling voor en kennis van de inheemse bevolking en geloof in het Nederlandse kunnen, waren onlosmakelijk met elkaar verbonden. In dezelfde jaren dat hij zijn artikel publiceerde over de oorzaken van de beperkte plaats voor de inheemse bevolking in de oudere koloniale literatuur, hield hij zijn inaugurele rede over de verloren kansen voor een Nederlandse culturele expansie in Latijns Amerika. Hij was strijdbaar als het ging om het rechtzetten van vermeend historisch onrecht de Nederlanders aangedaan, of het nu ging om de Ambonse moord van 1623 of het Engelse aandeel in de Palembangse aanval op de Nederlanders in 1811. Deze strijdbaarheid heeft echter ook geleid tot het belangrijke initiatief voor de uitgave van een serie bronnen over het Nederlandse koloniale beleid in de twintigste eeuw.

Coolhaas' eigen magnum opus is de uitgave van de Generale Missiven der VOC, de brieven van Gouverneur-Generaal en Raden aan Heren XVII in Nederland. Deze belangrijke bijdrage tot de geschiedenis van het Nederlandse kolonialisme en de geschiedenis van Azië in de zeventiende en achttiende eeuw beslaat meer dan zesduizend bladzijden in zeven monumentale delen. In deze brieven wordt een overzicht gegeven van het bedrijf in Azië tussen Kaap de Goede Hoop en Japan. Naast handelsactiviteiten is hier een zeer grote plaats ingeruimd voor politieke en sociale omstandigheden in de gebieden waarmee de compagnie handel dreef of waar zij het gezag verwierf. Deze breedheid van informatie maakt de missiven tot een Fundgrube voor ieder die zich met de geschiedenis van Azië bezig houdt, voor veel informatie is het zelfs de enige bron. Voor historici in het buitenland fungeert deze uitgave daardoor ook als een inventaris op wat men in nog uitgebreider vorm kan verwachten in de Nederlandse koloniale archieven, die tot de rijkste ter wereld behoren. Door zijn langdurig verblijf in verschillende delen van de archipel heeft Coolhaas een zeer brede kennis opgedaan van lokale omstandigheden en verhoudingen. Dit maakte hem, gevoegd bij een levenslange belangstelling voor de mensen en de geschiedenis van het betrokken gebied, de ideale uitgever voor dit werk. Met grote inzet en doorzettingsvermogen heeft hij in een tijd dat men in Nederland dit deel van het verleden bij voorkeur overliet aan buitenlandse historici, nieuwe bronnen opengelegd en daarmee internationaal onderzoek gestimuleerd. Met behulp van het Nederlandse materiaal uit de tijd van de Verenigde Oostindische Compagnie zijn recentelijk in het buitenland studies verschenen over verschillende kleinere en grotere vorstendommen in de Indonesische archipel. Op deze wijze heeft de historicus Coolhaas de gebieden waar hij als jong ambtenaar was begonnen in later leven andermaal toegankelijk gemaakt.

J. van Goor

[p. 177]

In memoriam Jan van Rompaey
1935-1981

Op dinsdag 17 maart 1981 overleed, na een verkeersongeval aan de Kortrijkse Steenweg te Gent, Jan van Rompaey, hoogleraar aan de Gentse Rijksuniversiteit en buitengewoon hoogleraar aan de Katholieke Universiteit te Leuven. Het bericht van dit tragisch voorval verspreidde zich in de Vlaamse academische kringen heel vlug en alom heerste er een grote verslagenheid bij zijn vele vrienden, collega's, kennissen en bekenden. Dat een man in de volheid van zijn leven, met een overigens toch sterke gezondheid, zo plots was weggerukt, kon men zich in de eerste dagen zeer moeilijk realiseren. Na de begrafenis, door zo velen bijgewoond in het kerkje van St.-Martens-Latem, werd de leemte heel scherp aangevoeld en eerst nu kan men pogen een eerste balans van zijn leven en werk op te maken. Daarbij werd geenszins gestreefd om de wetenschappelijke of andere aktiviteiten tot in alle volledigheid te belichten.

Jan van Rompaey werd geboren te Willebroek op 27 juli 1935 en deed zijn middelbare studies aan het Koninklijk Atheneum te Boom. Daarna combineerde hij op een zeer intelligente wijze de opleidingen tot jurist en historicus aan de Gentse universiteit; aldus werd hij in 1958 licentiaat in de letteren en wijsbegeerte (groep geschiedenis); in 1959 behaalde hij het doctoraat in de rechten en, na legerdienst en een assistentschap, promoveerde hij in 1965, tot doctor in de letteren en wijsbegeerte (groep geschiedenis) met een proefschrift over Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de Boergondische periode. Tijdens deze gehele vormingsperiode werd hij geleid en gestimuleerd door de in 1971 overleden maar onvergetelijke rechtshistoricus, prof. E.I. Strubbe.

De onderwijsloopbaan van de toen reeds werkleider geworden Jan van Rompaey nam een aanvang bij het emeritaat van prof. Strubbe. Op 1 januari 1970 werd hij aan de Gentse rechtsfaculteit tot docent benoemd en belast met de cursussen ‘Algemene rechtsgeschiedenis met inbegrip van het oud-Nederlands recht’ en ‘De geschiedkundige inleiding tot het burgerlijk recht’. Van 1974 af werden deze cursussen aangevuld met ‘De geschiedenis van de privaatrechtelijke instellingen met inbegrip van het kanoniek recht’, ‘Oud-Vaderlands recht’ en de ‘Codificatie van het burgerlijk recht in de 19e eeuw’. In diezelfde periode werd hij daarenboven door de Katholieke universiteit aangetrokken om, eerst te Kortrijk, daarna ook te Leuven zelf, een paar gelijkaardige rechtscursussen te doceren. Aan de Gentse universiteit werd hij overigens nog belast met ‘Het overzicht van de internationale politieke ontwikkeling sedert 1870’, een leerstof die eigenlijk naast zijn strikt wetenschappelijke specialisatie maar geenszins buiten zijn intellectuele belangstelling lag. De uiteindelijke bekroning van deze onderwijsactiviteiten werd formeel doorgevoerd in de benoeming tot hoogleraar, op 1 januari 1980, na een heel lange frustrerende strijd tegen strakke - en deontologisch grotendeels niet te verdedigen - administratieve knelpunten. Eén der wetenschappelijk meest gevormde docenten kreeg aldus relatief laat het genoegen om de volle professorentitel te voeren.

[p. 178]

De wetenschappelijke historische opzoekingen door Van Rompaey verricht, liggen blijvend vastgelegd in twee klassiek geworden monografieën, een aantal bronnenpublikaties en een belangrijke reeks bijdragen gepubliceerd in vaktijdschriften.

De eerste - reeds vermelde - monografie over de Baljuws in Vlaanderen verscheen in 1965 terwijl zijn tweede hoofdwerk reeds kon verschijnen in 1971 onder de titel: De Grote Raad van de hertogen van Boergondië en het Parlement van Mechelen. Beide werken verschenen in de prestigieuze reeks van de Koninklijke Vlaamse Academie van België en werden eveneens bekroond met de Winkler Prins Prijs. Het eerst vermelde werk was chronologisch een vervolg op de studie van de vroegere Gentse stadsarchivaris Nowé terwijl het tweede werk mogelijk nog een diepere appreciatie van alle vakgenoten meekreeg, gezien het Vlaamse territorium aldaar werd ‘uitgebreid’ tot het gebied van praktisch de gehele toenmalige Nederlanden. Beide studies - zoals ook zijn andere bijdragen - droegen zeer typische kenmerken: ver doorgedrongen archiefonderzoek, een klare opbouw, genuanceerde hypotheses, logische uiteenzettingen, scherp afgelijnde conclusies. Zowel de jurist als de historicus komen duidelijk naar voren. In de recent verschenen Algemene Geschiedenis der Nederlanden heeft hij trouwens ‘De Bourgondische Staatsinstellingen’ in een briljante synthese nog eens zeer overzichtelijk weergegeven (IV, 136-155).

Van Rompaey bleef ook zeer aktief om de arresten van de Grote Raad in een reeks bronnenpublikaties te publiceren. Reeds in 1966 verscheen het eerste bronnenboek, getiteld: Chronologische Lijsten van de Geëxtendeerde Sententiën en Procesbundels (dossiers), berustende in het archief van de Grote Raad van Mechelen, I, 1465-1504. De hoogleraren J.Th. de Smidt en E.I. Strubbe hadden immers als medewerkers M.J. Abeling, J.C. Andries en J. van Rompaey. Bij de voorbereiding van die publikatie had laatstgenoemde in het Brusselse Rijksarchief de procesbundels voor 1504, betreffende de ‘Beroepen uit Vlaanderen’, uit de ordeloze massa archiefmateriaal vooraf uitgezocht en genummerd. Over de overige publikaties kan hier, in dit te korte bestek, niet verder uitgewijd worden.

Onmiddellijk na 1970 ontpopte van Rompaey zich als een zeer degelijk lesgever en examinator. Zoals zijn boeken, zo waren ook zijn cursussen: klaar opgebouwde maar indringende behandelingen van een reeks historisch-juridische evoluties, gesteund op originele bronnen of op eersterangsliteratuur. In korte tijd ook breidde hij het rechtshistorisch seminarie - gehuisvest in het herenhuis aan de Korte Meer - uit met een geheel van fraaie en soms unieke publikaties op het gebied van de rechtsgeschiedenis der Nederlanden.

Na die lange intense studieperiode - en eerste doceerjaren - trachtte Van Rompaey zich eveneens te integreren in politieke en culturele organisaties. Meer en meer ging hij zich interesseren voor de Vlaams-Waalse verhoudingen en bleef hij sterk verbonden met de hem zo dierbare Vlaamse identiteit. Veel tijd en inspanningen bracht hij op voor de studie van die problematiek en onder meer moet men hier zijn opgemerkte studie vermelden, verschenen in dit tijdschrift (XCIV (1979) 469-495), onder de titel: ‘Essai de synthèse de l'évolution de la réforme de l'état en Belgique de 1961 à 1979’. Hij werd in de jaren zeventig ook lid van twee Vlaamse service-clubs, namelijk de Marnixring en de Orde van de Prince en werd dan tevens werkend lid van het Dosfelinstituut en het Davidsfonds. Ook voor meer kleinschalige arbeid had hij veel belangstelling en als redactiesecretaris van ‘Het Scheldeveld’ heeft hij veel werk verricht om het eigen woongebied rond Gent historisch dieper te onderzoeken.

Tenslotte moet nog even worden gewezen op de persoonlijke karakteristieken van prof. Van Rompaey. Afkomstig uit de Rupelstreek, heeft deze eeuwige student-docent zich opgewerkt tot een rechtshistoricus van internationaal niveau door te woekeren met zijn aangeboren talenten in een permanente intellectuele werkzaamheid. En toch bleef prof. Van

[p. 179]

Rompaey soms de ‘buitenbaan’ bewandelen in zijn vele contacten met verschillende milieus. Mogelijk kwam dit grotendeels door zijn strak doorgetrokken zin voor objectiviteit, zijn groot gevoel voor rechtvaardigheid en zijn duidelijke afkeer voor de soms toch niet te ontwijken compromissen. Zeer plichtsbewust, was hij allergisch voor slordig werk en stond hij zeer kritisch tegenover de ‘carrière-mensen’ die het niet altijd zo nauw nemen als het om competentiecriteria gaat. Zijn levensstijl werd aldus gekenmerkt door een te waarderen rechtlijnigheid, door een groot respect voor zijn leermeesters, door een zelfverzekerd vertrouwen in eigen kennen en kunnen, door een grote minzaamheid tegenover de vele vrienden, door een innige zorg ook voor zijn gezin. Allen die prof. Van Rompaey van dichtbij hebben gekend, zullen hem dan ook blijven gedenken om zijn veelzijdige en integere persoonlijkheid. Dit moge dan een zeer grote troost zijn voor zijn vrouw en zijn vier kinderen.

M. Baelde

[p. 180]

In memoriam Benjamin Aäron Sijes
1908-1981

Met Benjamin Aäron Sijes, die op 16 juli 1981 in Amsterdam overleed, heeft ons land een van de markantste beoefenaren van de contemporaine geschiedenis verloren.

Hij werd op 12 januari 1908 geboren in een arm joods arbeidersgezin, dat in het hart van de toenmalige Amsterdamse Jodenhoek woonde. Al in zijn jonge jaren werd hij aangetrokken door het socialisme. Als student in de Indologie (een studie die hij niet afmaakte) werd hij eerst lid van de SDAP, vervolgens van haar linkse afsplitsing de OSP, tenslotte van de kleine groep der Radencommunisten wier voorman Anton Pannekoek zijn grote leermeester werd. Reeds in de jaren dertig verrichtte hij werkzaamheden voor het door N.W. Posthumus opgerichte Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis. Tijdens de bezetting was hij aanvankelijk als arbeider werkzaam op een scheepswerf in Amsterdam-Noord (hij nam er deel aan de voorbereiding van de Februaristaking 1941), later dook hij samen met zijn vrouw onder en van zijn onderduik uit bleef hij deelnemen aan het illegale werk van het groepje Radencommunisten. Onmiddellijk na de bevrijding werd hij door Posthumus als staflid aangetrokken van het pas-opgerichte Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Daar heeft hij ten volle zijn grote gaven kunnen ontplooien.

Hij was een strijdbaar man: fel gekant tegen alle vormen van onderdrukking, fel in zijn afwijzing van het orthodoxe communisme, fel in zijn streven om de nationaalsocialistische oorlogsmisdadigers hun gerechte straf niet te laten ontlopen, fel in zijn opkomen (in zijn laatste levensjaren) voor de belangen der zigeuners. Jan Rogier heeft hier in het weekblad Vrij Nederland (25 juli 1981) treffend over geschreven - in dit tijdschrift zou ik het accent willen laten vallen op de historicus Sijes.

Het moet dan in de eerste plaats opvallend worden genoemd dat de hartstochtelijke, nerveuze mens Sijes in zijn wetenschappelijk werk zijn emoties volledig wist te beheersen. Hij was een gedegen en bij uitstek zorgvuldig onderzoeker: had hij zich in een complex vastgegebeten en het met tomeloze energie tot op de bodem doorvorst, dan kon men er zeker van zijn dat geen enkel gegeven van enige betekenis aan zijn aandacht was ontsnapt. Hij schreef moeizaam, juist omdat hij zich nergens wilde laten gaan en tot het einde toe zocht naar de formuleringen welke hij verantwoord achtte. Achter elkaar verschenen van zijn hand drie publikaties: ‘De April-Meistakingen in Twente’ (deel van P.J. Boumans in 1950 verschenen werk De April-Meistakingen van 1943), De razzia van Rotterdam, 10-11 november 1944 (1952) en De Februaristaking, 25-26 februari 1941 (1954). Deze drie studies waren een novum in de vaderlandse historiografie: ze waren grotendeels of nagenoeg geheel niet op bestaande bronnen gebaseerd maar op bronnen die Sijes als het ware had geschapen, te weten verslagen van interviews en ingevulde vragenlijsten. Zijn vierde grote studie: De arbeidsinzet 1940-1945. De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland 1940-1945 (1966), droeg een meer traditioneel karakter, opgebouwd als zij was uit beschei-

[p. 181]

den van de Duitse en de Nederlandse overheid.

In het kader van zijn werk bij het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie had hij inmiddels ook verscheidene taken uitgevoerd die op het gebied van de berechting van oorlogsmisdadigers lagen: ten behoeve van de berechting van Eichmann, de organisator van de massale uitroeiing van het Europese jodendom, stelde hij het rapport op over diens bemoeienissen met de jodenvervolging in ons land, hij droeg materiaal aan voor de berechting in de Bondsrepubliek van drie figuren die ten nauwste bij de deportaties van Joden uit Nederland betrokken waren: dr. Wilhelm Harster, Willi Zöpf en Fräulein Gertrud Slottke, hij bevorderde als getuige-deskundige dat dr. Erich Rajakowitsch (een Oostenrijker die onder meer de deportaties uit Nederland had helpen voorbereiden) door een Weense rechtbank werd veroordeeld en stelde tenslotte op verzoek van de regering de gedocumenteerde lijst op van de Duitsers die naar zijn oordeel alsnog berecht zouden moeten worden. De meeste studies en rapporten die Sijes als uitvloeisel van deze werkzaamheden schreef, vindt men bijeen in zijn in 1974 verschenen bundel Studies over Jodenvervolging.

Als laatste historische publikatie van zijn hand verscheen tenslotte in 1979 het door hem in samenwerking met vijf jongeren geschreven werk Vervolging van zigeuners in Nederland 1940-1945. Nadien maakte hij nog ten behoeve van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis een uitgave van Pannekoeks briefwisseling af waaraan hij een gedegen inleiding had toegevoegd. De verschijning van het eerste deel van deze uitgave (die hem in zijn zogenaamde vrije tijd jarenlang had beziggehouden) heeft hij helaas niet meer mogen beleven.

Zijn verdiensten zijn op velerlei wijze erkend. Voor zijn studie De arbeidsinzet 1940-1945 (een voorbeeldig onderzoek op het gebied van de ambtelijke collaboratie) werd hem de Henriëtte Roland Holst-prijs verleend. Zowel de Universiteit van Amsterdam als de Rijksuniversiteit Leiden wenste hem tot eredoctor te benoemen - Sijes koos de universiteit van zijn geboorteplaats. In Leiden werd hij vervolgens de eerste die de Cleveringa-leerstoel mocht bezetten; hij heeft er nadien in ander verband nog enkele jaren gedoceerd.

Laat mij tenslotte niet onvermeld laten dat hij, totdat zijn krachten het gingen begeven, mij persoonlijk èn als directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie èn als auteur van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog tot grote steun is geweest. Geen staflid heeft meer dan hij bijgedragen tot een kritische, evenwichtige kijk met name op het bezettingsgebeuren. Zijn overtuigingen mochten fel zijn, zijn oordeel over mensen was steeds mild - niet zo vreemd bij iemand die, als hij, oog had voor de factoren van maatschappelijke en historische gebondenheid.

Er is met hem een historicus heengegaan die grote en moeilijke complexen onderzocht en beschreven heeft op een wijze waaraan, naar ik meen, latere generaties historici weinig te verbeteren zullen hebben - een strijdbaar geleerde ook die een nieuwe en vruchtbare impuls heeft gegeven aan de geschiedbeoefening in ons land.

L. de Jong