Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 96

[p. 352]

Recensies

H. Baudet en H. van der Meulen, ed., Kernproblemen der economische geschiedenis (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1978, xi + 404 blz., f 45, -, ISBN 9001 06 1567).

The declared objective of this volume of thirty-nine essays is to show students round the ‘foundry’ of economic history. Led by a number of expert guides they are to be given a conducted tour of those areas of current activity in de discipline (v.). Of the thirty-nine essays, thirty-three deal with various global-aspects of economic history, divided fairly evenly into pre- and post-1750 periods, whilst the remaining six describe the evolution and current practice of the discipline in the Low Countries. How far this book lives up to its laudable intentions depends on two things; firstly, the choice of subjects for discussion and secondly, the usefulness to prospective students of the discussions themselves.

In a work of this kind it is always easy to suggest topics for inclusion which have not been considered by the editors. However, the omissions in certain areas are such as to reduce the utility of the work for its student public and to seriously undermine the overall intentions of the editors. In at least two fields the shortcomings are attributable to the fact that certain topics allocated space in the text have been virtually side-stepped by the authors. The two chapters devoted to agriculture, one for each sub-period, fall into precisely this category. The chapter supposedly dealing with agriculture before 1750 in fact spends most of its time on the nineteenth century (chap. 5) whilst that on the post-1750 period confines itself largely to a discussion of agricultural change in the province of Groningen (chap. 18). Students hoping for guidance through the voluminous work undertaken in the field of agricultural history will find themselves confronted by nine pages of bibliography, itself curiously incomplete in several areas, with precious little help from the accompanying eight pages of text. A similar misfortune appears to have befallen the chapter on theories of forwardness and backwardness (chap. 27). The author leisurely discourses through balanced and unbalanced growth theories, Rostow's stages theory (which had already been resurrected and dusted down for show in chapt. 22) before arriving at the meat of the matter with Gerschenkron's theories. Even then no mention is made of the evalutions of backwardness theory by Ashworth, Barsby, Gregory etc., let alone the studies made into the economic development of Russia, Austria and Italy promted by Gerschenkron's work.

Although the topics for discussion were chosen by the editors wich a certain universality in mind, the attempts to avoid being country-specific has led to certain other omissions. In the case of the Netherlands this self-effacement has involved passing up the chance of examining some quite active areas of recent academic activity - the reasons behind the upsurge of the Dutch economy in its Golden Age and its subsequent, albeit relative, decline; the factors behind the relatively late industrialisation of the Netherlands. This last

[p. 353]

topic has taxed the minds of such historians as Baudet, Van Dillen, Van den Eerenbeemt, Klein and Wieringa and interest in it has been revived by Mokyr and Bos. Moreover it could profitably have been discussed in the context of the French and British retardation debates which also focus on the validity of entrepreneurial explanations of growth but this entire area has been overlooked. Again, given the fact that the introduction points to the recent increase in importance of the French ‘Annales’ school (16), it is unfortunate that students are provided with no insight into its work. Furthermore, the prodigious output of econometritians and cliometricians and their influence, since the 1960's, on historical interpretations is only reflected in the chapter on slavery (chap. 19) and that on economic growth (chap. 26). Apart from these single exceptions virtually no discussion is devoted to either the methods or the results of such work. In the field of transport history and the contribution of transport to economic development it has been of central importance but this sector, too, has been left outside the confines of this volume. Another surprise is that for all intents and purposes economic history comes to a full-stop in 1914. Only the chapter on monetary history (chap. 24) attempts to go beyond that date but even that avoids the important contributions of monetarist reinterpretations of subsequent developments. Such vital areas as the effects of both World Wars on economic development and the causes of the Great Depression, both areas of considerable recent interest, are omitted altogether. Finally, although trade-cycle theory has a chapter devoted to it for the pre-1750 period, there is no discussion of research into the subsequent period. Notwithstanding these shortcomings, the editors have nevertheless identified a number of central concerns to economic historians. It remains to be seen how far their treatment is likely to prove useful to students.

The format of each chapter is to devote anything from four to twelve pages to a discussion of the problem followed by one to four pages of bibliography. For the volume as a whole the ratio is three pages of text to one page of bibliography, though it varies from 12:1 to 1:1. From the viewpoint of the student being introduced to, for him, new areas of research probably the most useful are those chapters which guide him through the literature and are followed by a relatively short and relevant bibliography or set of footnotes. In this respect the contributions on, for example, the crisis in the seventeenth century (chap. 12) and the economic explanations of imperialism (chap. 30) are good illustrations of what one would wish the whole book to be like. Unfortunately, more often than not, the authors provide a general description of the problem without really workingin the relevant literature and this fault is all too often compounded by overlong bibliographies to which no textual reference has been made.

Wherein, then, lies the value of this book? How does it better serve student interests than the alternative practice of referring them to bibliographies, annotated or otherwise, in more specialist works? Here the answer is threefold. In the first instance many of the chapters are at pains to include Dutch references among the predominantly English, French and German titles and so, although the Netherlands is not separately treated, these bibliographies do have a Dutch flavour. Secondly, in many of the fields complete up-to-date textual surveys and bibliographies are simply not available. Finally, a number of the surveys do successfully fulfill their objective of introducing students to new areas of interest. However the differences in quality between the individual contributions is such that the volume needs to be employed alongside skillfull guidance by a sympathetic teacher. If such a volume is to be of value it must, above all, be up-to-date. It is to be hoped that a revised volume will not be too long in appearing and that the editors will not only up-date the bibliographies but will take the opportunity to remedy the defects in the overall content and the individual contributions.

Richard F. Griffiths

[p. 354]

H. Soebadio en C.A. du Marchie Sarvaas, ed., Dynamics of Indonesian History (Amsterdam-New York-Oxford: North-Holland Publishing Company, 1978, 395 blz., f 120, -, ISBN 0444 85023 6).

Deze fraai uitgegeven - en helaas prijzige - bundel bevat zeventien opstellen, uitsluitend van de hand van Indonesische auteurs, historici, archeologen en sociologen. De gekozen opzet is bepaald ambitieus te noemen. De onderwerpen bestrijken het hele terrein van de Indonesische geschiedenis, vanaf de prehistorie tot en met het jongste verleden. Een complete ‘geschiedenis’ is op deze manier en binnen dit bestek natuurlijk niet te verwezenlijken. Niettemin zijn de verschillende thema's zodanig en met zoveel verbeeldingskracht gekozen, dat alle belangrijke culturele stromingen die de geschiedenis van dat land hebben beïnvloed, vertegenwoordigd zijn en het boek als geheel stellig meer is dan de som der delen. Het is een - toegegeven, beknopte en onvolledige - geschiedenis met cultuurhistorische inslag, waarin de nadruk ligt op godsdiensten, hofleven, kunstuitingen (van wayang tot moderne letterkunde) en onderwijs, maar waarin ook demografie, sociale gelaagdheid, de politieke en commerciële activiteiten van de VOC, stad-land verhouding en theorieën over de aard van het contact tussen Nederlands bestuur en de Indonesische maatschappij een plaats vinden. De als regel meer met ‘koloniale geschiedenis’ grootgebrachte Nederlandse historicus zal er veel in missen: zo worden in het hoofdstuk over onderwijs uitsluitend de zogenaamde wilde scholen behandeld en wordt het, zowel kwantitatief als kwalitatief veel belangrijker gouvernementsonderwijs elders in enkele bladzijden ‘en passant’ afgedaan. Over menig onderwerp zal hij hier andere opinies aantreffen, dan hij van Stapel en Vlekke gewend was. Toch valt op dat er hier, in tegenstelling tot wat in de Indonesische historiografie van enkele decennia geleden het geval was, geen sprake meer is van een ‘Umwertung aller Werte’, maar van een afstandelijker, wetenschappelijker benadering, waarbij een zwart-wit-tekening van uitbuitende kolonialen versus nobele vrijheidsstrijders plaats heeft gemaakt voor een genuanceerder beeld. De weigering van Djojopoespito's roman Buiten het gareel door de Balai Poestaka bijvoorbeeld wordt niet aangegrepen om dit hele instituut in een kwaad daglicht te stellen en in haar inleiding schroomt Haryati Soebadio niet, om een rechtstreeks verband te leggen tusen het gebruik van het Maleis door de dienaren van de VOC en het besluit van het Indonesisch jeugdcongres van 1928, om deze taal te aanvaarden als de voertaal van de natie.

Generaliseren over een zo groot aantal artikelen, van nogal uiteenlopende kwaliteit, is een hachelijke zaak. Zeker is in ieder geval dat in deze informatieve bundel de aangesneden onderwerpen behandeld worden op een wijze, die aansluit bij wat er van Nederlandse en Angelsaksische zijde reeds over is gepubliceerd. Getuigenis daarvan vindt men heus niet alleen in de soms zeer uitgebreide literatuurverwijzingen. De specifieke Indonesische inslag, die uit de stukken spreekt, betekent daarbij een verrijking van het internationale debat. De bundel is geschreven voor een algemeen publiek en bevat derhalve niet de meest ‘geleerde’ produkten van de desbetreffende specialisten, die behoren tot de meest vooraanstaande wetenschapsmensen van hun land. Hun werken zijn echter als regel niet gemakkelijk toegankelijk of verkrijgbaar, hetzij geschreven in het Indonesisch, hetzij geplaatst in hier slecht verkrijgbare tijdschriften of in ‘unpublished theses’. Voor wie kennis wil nemen van wat er in het kleine wereldje van Indonesische academici omgaat, is dit boek derhalve onmisbaar. Aan wie geen specialist is in alle aangeroerde onderwerpen, en wie is dat wel, geeft het een welkom overzicht. Het geeft hem bovendien een vingerwijzing hoe een geschiedenis van Indonesië eruit kan zien waar de Europeaan niet uit verwijderd is, maar teruggedrongen naar een bescheidener plaats.

P.J. Drooglever

[p. 355]

J.A. Brongers, Air Photography and Celtic Field Research in the Netherlands (Nederlandse Oudheden VI; Amersfoort: Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 1976, 2 dln., 147 blz. en 20 kaarten, ISBN 90 12 013631).

Doorgaans kan niet al te veel aandacht worden besteed in dit tijdschrift aan archeologische publikaties; er verschijnt te veel en de gewone historicus mist de deskundigheid om adequaat te reageren op de vaak zeer speciale technieken die de laatste tijd in deze wetenschap worden toegepast. Dat neemt niet weg dat de nieuwe inzichten, die in sommige van die werken gedebiteerd worden voor historici van belang kunnen zijn. Mijns inziens is dit ook het geval in bovenstaand werk, vandaar dat ik de resultaten daarvan zal trachten samen te vatten.

Het behelst een grondiger behandeling van de zogenaamde ‘Celtic fields’ dan in enige publikatie in binnen- of buitenland ooit gegeven is. Men bedoelt ermee de kleine prehistorische akkertjes waarbij de percelen bijna geheel omringd zijn door lage wallen bestaande uit stenen, zand of een mengsel van beide. De naam stamt van de Engelse geleerde Crawford, die in 1923 deze akkercomplexen op luchtfoto's ontwaarde, niet kon geloven dat een agrarisch communisme, zoals naar zijn mening de Germanen praktizeerden, op deze kleine percelen mogelijk was en daarom maar aannam dat ze aangelegd waren door de Kelten. Deze opvatting is al lang weerlegd, maar de naam ‘Celtic fields’ is gebruikelijk gebleven, ook in Nederland. Daar had men het typische schaakbordpatroon van deze akkertjes al veel eerder ontdekt, maar ze werden niet met landbouw in verband gebracht. Al in de zeventiende eeuw had ds. Picardt uit Coevorden ze beschreven, maar hij noemde ze ‘heidense legerplaetsen’ en schreef ze toe aan de stam der Sueven, die op hun zwerftochten kampementen zouden hebben opgeslagen waarbij iedere familie één perceel tot haar beschikking kreeg en in zijn boek publiceerde hij een fraai plaatje van zo'n camping der Sueven in vol bedrijf. In de twintigste eeuw heeft Van Giffen ook hier te lande het inzicht doen zegevieren dat de ‘Celtic fields’ akkercomplexen waren, maar veel verder was men niet gekomen; onbekend was in welke tijd deze akkers in bedrijf waren en in welke gebieden zij precies voorkwamen.

Het boek van de heer Brongers heeft de oplossing van deze en soortgelijke vragen een stuk verder gebracht. Hij heeft allereerst met behulp van luchtfoto's een systematisch onderzoek gedaan naar de aanwezigheid van ‘Celtic fields’ in Nederland. Op luchtfoto's is namelijk de typische structuur van de kleine vierkante perken vaak beter zichtbaar dan in het veld, omdat schaduwen bij schuin genomen foto's en bepaalde verkleuringen in de grond voor een deskundige op foto's gemakkelijker herkenbaar zijn. Het resultaat van dit onderzoek is geweest, dat op de zandgrond van Drenthe, Twente en de Veluwe heel wat ‘Celtic fields’ te bespeuren zijn, dat zij echter lang niet in alle diluviale delen van Nederland zijn voorgekomen. Het bleek echter wenselijk ook een opmeting en een opgraving in het terrein zelf te doen. Dat is al gebeurd in de jaren 1967-1969 in de buurt van Vaassen ten noorden van Apeldoorn; nu pas zijn de resultaten daarvan gepubliceerd en dat is helaas gebruikelijk bij archeologen; de definitieve opgravingsresultaten worden pas jaren later gepubliceerd. Dit boek draagt als jaartal 1976, maar ik heb het pas zeer onlangs onder ogen gekregen.

Maar laten we desondanks blij zijn met het zeer methodische verslag van de diverse onderzoeksmethoden. Behalve de bestudering van de luchtfoto's, de inspectie ter plaatse en de opgraving bij Vaassen is namelijk ook een pollenanalyse gemaakt van enige specimina uit Vaassen en zijn daar een paar C-14 dateringen gemaakt. Dat verslag van de gebruikte onderzoeksmethoden zal de lezers van dit tijdschrift minder interesseren, zij zullen be-

[p. 356]

nieuwd zijn naar de resultaten en de interpretatie, die de heer Brongers daarvan geeft. Die resultaten zijn overzichtelijk ingetekend op een twintigtal kaarten en worden toegelicht met een aantal foto's, figuren en tabellen. Ik geef er meteen maar de interpretatie van de schrijver bij. Twee zaken staan wel vast. ‘Celtic fields’ kwamen slechts voor in een beperkt gebied, zelfs in Drenthe, Twente en op de Veluwe niet op alle zandgronden, maar slechts daar waar keileem in de bodem het water slecht doorliet, waar het reliëf gunstig was en waar later ook essen of enken worden aangetroffen. Ten zuiden van de grote rivieren ontbreken zij, mogelijk zijn er wel geweest in de Belgische Kempen. Verder zijn deze ‘Celtic fields’ maar een beperkte tijdsspanne in bedrijf geweest, namelijk van 600 vóór tot 200 na Chr.

Nauwkeurige hoogtemetingen te Vaassen hebben de schrijver ook hypotheses ingegeven omtrent het ontstaan. Bepaalde wallen in elkaars verlengde moeten belangrijk hoger geweest zijn dan de dwarsverbindingen. Hij concludeert dat aanvankelijk een zeer langgerekte akker werd ontgonnen, enigszins vergelijkbaar met de middeleeuwse Gewannen. Toen men vervolgens begon te ploegen, natuurlijk niet met een keerploeg maar met een primitieve haakploeg of eergetouw, werden de dwarswalletjes gemaakt doordat stenen en boomstronken op de kant werden gelegd. Nauwkeurige meting heeft hem ook geleerd dat de wallen rondom de akker niet alleen uit van die akker gegraven grond kunnen zijn opgebouwd. Hij concludeert dat de ‘Celtic fields’ al met humus van elders bemest werden. Men denkt dan onmiddelijk aan de gewoonte om plaggen op de middeleeuwse essen en enken te brengen. Ook de heer Brongers zou graag verband leggen tussen essen en ‘Celtic fields’, die immers veelal vlak bij elkaar liggen. Hij blijft met één moeilijkheid zitten; het ‘Celtic-field’-systeem is opgegeven omstreeks 200 A.D.; de essen zijn waarschijnlijk niet ouder dan 650 A.D. Hoe moet men de tussenliggende periode verklaren? Men zou slechts kunnen speculeren en daartoe acht de schrijver zich niet geroepen.

Wel legt hij enkele hypotheses op tafel over de redenen van het ontstaan van de ‘Celtic fields’. Hij meent dat bij het begin van de ijzertijd de bevolking in Nederland sterk is toegenomen. Vroeger werd ook landbouw bedreven, maar dit was een zeer extensieve brandcultuur. Waar land te over was zoals in Brabant en Limburg kon men eenvoudig het areaal daarvan uitbreiden, in Drenthe en op de Veluwe moest men de akkerbouw intensifiëren en daarvoor werden de ‘Celtic fields’ aangelegd, waar een zekere vruchtwisselingen-bemesting werd toegepast. In Vaassen kon hij dan ook duidelijk een pre-Celtic-field-laag, waarin landbouw was bedreven, onderscheiden van de echte ‘Celtic fields’. Dicht bevolkt was overigens na 600 v. Chr. de streek nog niet. Hij berekent een bevolkingsdichtheid van 0,5 per km² in het Noord-Oosten van Nederland; in Drenthe en de aangrenzende gebieden zouden zo niet meer dan 1500 mensen gewoond hebben, toen de Romeinen hier kwamen.

Het is duidelijk dat de schrijver met dit soort beschouwingen het terrein der speculaties heeft betreden. Deze zijn hem echter van harte gegund, omdat hij door zijn gedetailleerde en methodische onderzoekingen een basis gelegd heeft, waardoor iedere toekomstige onderzoeker van het verschijnsel ‘Celtic fields’ vaste grond onder de voeten heeft gekregen.

H.P.H. Jansen

[p. 357]

H. Baillieu, Tongeren van Romeinse civitas tot middeleeuwse stad (Maaslandse Monografieën XXIX; Assen: Van Gorcum, 1979, xxii + 185 blz., f 29,50, ISBN 90 232 16717).

Tongeren of Atuatuca Tungrorum was in de Romeinse tijd de belangrijkste stad van België. Archeologen hebben op het grondgebied van de huidige plaats heel wat Romeinse sporen aan het licht gebracht en zelfs in de toponymie zijn er herinneringen aan het grootse verleden; zo zou de naam van een lage heuvelrug Hagedocht een vervorming zijn van het Latijnse woord ‘aquaductus’. Bisschop Servatius heeft aanvankelijk ook zijn residentie in Tongeren gehad, totdat hij uit angst voor barbaarse invallers die naar het beter versterkte Maastricht verplaatst heeft. Daarna zou Tongeren volgens de meeste historici vervallen zijn en de Duitser Franz Petri noemt de stad zelfs een paradigma voor het ontbreken van continuïteit tussen de Romeinse en de middeleeuwse steden in onze streken. Anderen zijn daarvan echter minder zeker.

De heer Baillieu houdt zich niet rechtstreeks met het continuïteitsprobleem bezig, maar behandelt slechts de geschiedenis van de vijfde eeuw tot ongeveer 1300. Daarbij komt hij tot de verrassende conclusie dat er gedurende die hele periode van echt stedelijk leven sprake was en dit werpt toch wel erg veel licht op het continuïteitsprobleem. Uiteraard kan hij voor de vroege perioden weinig contemporaine bronnen aanvoeren, maar hij kent iedere steen van de stad, weet een intelligent gebruik te maken van archeologische gegevens en aarzelt ook niet om vergaande conclusies te trekken uit vrij late gegevens. Het betoog wordt toegelicht door een verheugend groot aantal plattegronden, zodat ook een lezer die minder vertrouwd is met de plaatselijke toestanden te Tongeren zich goed kan oriënteren. Ook toen de bisschoppen te Maastricht en later te Luik resideerden bleven ze nauwe betrekkingen houden met deze plaats; de Onze-Lieve-Vrouwekerk daar was in veel opzichten vergelijkbaar met de Lieve-Vrouwekerk te Maastricht. Soms dacht ik ook aan de verhoudingen te Utrecht met de Upkirica te Dorestad, waarbij de bisschop zelfs nog wel bisschop van Dorestad genoemd werd. De kerk te Tongeren werd al vroeg ommuurd en fungeerde als pre-stedelijke kern in de zin van Pirenne, hoewel de ‘burgers’ wel geen vreemdelingen zullen zijn geweest, maar nakomelingen van horigen en dienaren van de bisschop. In de dertiende eeuw was er duidelijk een volgroeide stad ontstaan met een schout, schepenen en een stadsraad van gezworenen. In 1283 werden ook burgemeesters genoemd.

Ik wil gaarne toegeven dat de heer Baillieu een groot kenner van de materie is en een belangrijk boek heeft geschreven. Toch heeft men vaak de neiging zich te verzetten tegen zijn hamerende betoogtrant, die bestaat uit een opeenstapeling van feiten verbonden door nogal apodictische uitspraken. In het exposé wil hij nog wel eens een enkele keer twijfelen, in het ‘besluit’, dat de resultaten van ieder hoofdstuk samenvat, hebben die aarzelingen plaats gemaakt voor de meest stellige zekerheid. Maar ook wie niet al zijn conclusies als evangelie aanvaardt, zal de waarde van deze stadsmonografie hoog moeten inschatten.

H.P.H. Jansen

M. van Rey, Die Lütticher Gaue Condroz und Ardennen im Frühmittelalter. Untersuchungen zur Pfarrorganisation (Rheinisches Archiv, CII; Bonn: L. Röhrscheid, 1977, 852 blz., DM 98, -, ISBN 3 7928 04034).

Historische geografie is geen gemakkelijk vak en wordt bij ons slechts door weinigen beoefend. Het was dan ook voor een Duitser weggelegd de studie van de middeleeuwse kerkelij-

[p. 358]

ke geografie in de Ardennen op zich te nemen, nauw in aansluiting met de werken van F. Pauly en van professor Ewig, de leermeester van de auteur, over het Rijnland. Van Rey wilde het vroegste patroon der parochieomschrijvingen vastleggen en hun ontstaan in de vroege middeleeuwen beschrijven en verklaren.

De eerste lijst van parochies en van de ruimere administratieve omschrijvingen in het bisdom Luik vindt men echter pas in het ‘pouillé’ (of bisdombeschrijving) van 1497. De regressieve methode was dan ook de enig mogelijke. Van Rey heeft daartoe een enorme bibliografie (37 bladzijden!) verzameld. Zij geeft blijk van een benijdenswaardige kennis van de uitgegeven bronnen en literatuur, ook van de Belgische. Slechts enkele zeldzame titels die men zou verwachten, onder meer van J. Verbeemen en J. Verbesselt, ontbreken. Wegens de omvang van het te verwerken materiaal en meer nog wegens de veelheid en de wijdlopigheid van de problematiek heeft de auteur zich beperkt tot de Frankische gouwen Condroz en Ardennen, dat wil zeggen de streek tussen Maas, Semois, Sauer en Amblève.

Met het oog op de identificatie van de oudste parochies bestudeert de auteur achtereenvolgens: het Romeinse wegennet en de Romeinse nederzettingen, de Frankische grafvelden, de toponiemen, de oude indeling in gouwen en graafschappen in de vroege middeleeuwen, de bankruisomschrijvingen. Om de verantwoordelijken voor het stichten der diverse parochies en kapellen te achterhalen worden dan de grote domeinen van de bisschoppen van Luik, van de kloosters, van de Merovingische en Karolingische vorstenhuizen en van de adel opgespoord. Twee hoofdstukken behandelen daarna nog de aanwijzingen die uitgaan van de heiligen waaraan de parochies zijn toegewijd en van het juridisch statuut van de kerken (integra, media, quarta capella, matrix, filia). Nagenoeg elk van deze thema's, de twee laatste uitgezonderd, vinden ook hun weerslag in een kaart. Een paar van deze kaarten zijn echter te overladen om nog echt sprekend te zijn.

Het tweede deel van het boek (351-828) is een lijst van notities over elk van de 386 parochies en kapellen uit het bestudeerde gebied. Telkens worden daarbij opgegeven: de oudste vermelding van de plaats en zijn toponymische oorsprong, de administratieve omschrijving waartoe zij behoorde, de archeologische vondsten ter plaatse, de datum van de eerste vermelding van een kerk of kapel aldaar, de pre-gotische bestanddelen in het kerkgebouw, het juridische statuut van de kerk, haar patroonheilige, de bezitters van het begevingsrecht, de verdeling van de parochietienden, de eventuele verhouding tot andere kerken, de bankruisomschrijving, eventuele afhankelijke kapellen, het grootgrondbezit in de parochie en de bibliografie over kerk en parochie. Deze bijlagen én de systematische behandeling daarvoor bevatten schatten aan betrouwbare en nuttige gegevens niet alleen over de oudste parochiegeschiedenis, maar ook over de geschiedenis van de bewoning, van de politieke omschrijvingen en van het grondbezit. De grondigheid en de kritische zin van de auteur zijn opmerkelijk en vele van zijn vaststellingen en methodologische bemerkingen rijken verder dan de grenzen van het door hem onderzochte gebied. Hij aarzelt trouwens niet desnoods in te gaan tegen algemeen aanvaarde meningen. Zo keert hij zich onder meer tegen de overtuiging dat de verdeling van de tienden in drie of vier delen een betrouwbare aanduiding zou zijn over de ouderdom van een parochie en tegen het recente karakter van de Luikse aartsdiakonaten.

Men moet wel betreuren dat de auteur heeft nagelaten zijn voornaamste bevindingen en de meer algemene resultaten van zijn onderzoek in een bevattelijk en synthetisch besluit samen te vatten. Een paar bijkomende kaarten, onder meer ook een gewone fysische reliëfen bodemkaart, waren wenselijk geweest om na te gaan in hoever de parochies (en de bewoning) niet mede door het natuurlijk milieu werden bepaald. Wij konden ons ook niet van de indruk ontdoen dat de kritische zin van de auteur hem wel wat in de steek heeft ge-

[p. 359]

laten bij het hanteren van de heilige kerkpatronen als criterium voor de ouderdom van de parochie.

Deze studie, mede door het geboden materiaal, blijft echter een basiswerk voor de vroegmiddeleeuwse geschiedenis van de Ardennen. Zij verdient trouwens navolging elders.

R. van Uytven

J.C.G.M. Jansen, Landbouw en economische golfbeweging in Zuid-Limburg 1250-1800. Een analyse van de opbrengst van tienden (Maaslandse Monografieën, XXX; Assen: Van Gorcum, 1979, xxxix + 320 blz., f 60, -, ISBN 90 232 1714 4).

Dit boek is, zoals de auteur zelf opmerkt, door toeval ontstaan. Een uitnodiging aan het Sociaal-Historisch Centrum te Maastricht om te berichten over de fluctuaties in de landbouwproduktie aan de hand van de opbrengst van tienden vormde de directe aanleiding tot het onderzoek. Hoewel het er bij de aanvang niet naar uitzag, kon uiteindelijk een reeks van opbrengsten worden samengesteld vanaf omstreeks 1250 tot 1800. De reeks behoort dan ook tot de langste tot nu toe bekende reeksen van tiendopbrengsten.

Hoe boeiend het ontstaan en de ontwikkeling van tienden ook mag zijn, Jansen acht een onderzoek hiernaar nauwelijks interessant in relatie tot de door hem gestelde doeleinden. Hij beoogt aan de hand van de opbrengsten van tienden de ontwikkeling van de productie in de landbouw te beschrijven en, waar mogelijk, aan te geven hoe de rol van de landbouw in de Zuid-Limburgse samenleving veranderde. Daartoe wordt in het eerste hoofdstuk een beknopte beschrijving van het bronnenmateriaal gegeven. In het tweede hoofdstuk wordt de aard van het materiaal uiteengezet en worden de uitgevoerde bewerkingen verklaard. De relevantie van de uitkomsten komt in het derde hoofdstuk aan de orde. Hierna volgen de hoofdstukken die het zwaartepunt van het boek vormen, namelijk ‘De trendbeweging’ (IV), ‘De zeer lange termijn’ (V), ‘De produktieschommelingen op korte termijn’ (VI) en ‘Crisis en hausses. De beweging der consumptie’ (VII). Het boek wordt afgesloten met een hoofdstuk ‘Samenvatting en conclusie’ (VIII).

Jansen heeft met zijn studie - die hem in Nijmegen tot proefschrift heeft gediend - een belangwekkende bijdrage tot de economische geschiedenis geleverd, eerst en vooral die van Zuid-Limburg. Maar de vergelijkingsmogelijkheid die het door hem verzamelde kwantitatieve materiaal biedt met dat van andere regio's draagt bij tot een waarde die boven de strikt regionale uitgaat. Het boek is vlot geschreven, zodat het betoog ook voor de lezers die in deze materie iets minder goed thuis zijn goed te volgen is. Jansen heeft het vraagstuk van de opbrengst van tienden fundamenteel aangepakt en confronteert de lezer met resultaten die op heldere wijze de ontwikkeling van de landbouw als belangrijk element in de pre-industriële samenleving in beeld brengen.

De auteur werd bij zijn onderzoek geconfronteerd met twee vraagstukken van representativiteit. Het eerste betreft de vraag of, en in hoeverre, de ontwikkeling in de opbrengst van tienden een weerspiegeling vormt van de ontwikkeling van het produktieniveau. Hoewel hij dit op goede gronden aannemelijk weet te maken, kan Jansen dit niet ‘once and for all’ bewijzen. Een exacte maatstaf waaraan de juistheid der tiendopbrengsten kan worden afgemeten, ontbreekt ten enen male. Aangezien hij ook geen maatstaven heeft kunnen vinden waarmee de tiendopbrengsten incidenteel of over langere termijn gecorrigeerd konden worden, bleef hem geen andere weg over dan de juistheid van de gevonden gegevens aan te nemen. Naast de opbrengst van tienden waren dit gegevens over de opbrengst van accijn-

[p. 360]

zen en mout- en korenwaag, over graanprijzen en de comsumptie van een aantal produkten, en over de bevolkingsomvang. Gelet op de centrale plaats die de landbouw in de preindustriële samenleving innam, moet het inderdaad mogelijk geacht worden met gegevens van deze aard een analyse uit te voeren op de drie door J. onderscheiden tijdschalen. De verscheidenheid van het bronnenmateriaal maakt het mogelijk om het beeld volledig te maken. Bovendien kan men gegevens uit verschillende bronnen vergelijken op onderlinge consistentie, plausibiliteitscontrole op gegevens die niet absoluut betrouwbaar behoeven te zijn.

Het tweede punt van representativiteit betreft de vraag of de gevonden opbrengsten van tienden representatief te achten zijn voor de agrarische ontwikkeling van Zuid-Limburg. Uit het onderzoek blijkt dat de ontwikkelingen per tiendgang aanmerkelijk konden verschillen, ook op korte tot zeer korte afstand. Dit is met name hinderlijk bij korte-termijn analyses. Een deel van deze verschillen is terug te voeren op factoren zoals geografische afstand tot het stedelijk milieu, oorlogsinvloeden en dergelijke, maar er zijn ook opbrengstdifferentiaties die zich hierdoor niet laten verklaren. Hoewel de auteur argumenten aandraagt ten gunste van de representativiteit - argumenten die de recensent niet geheel duidelijk geworden zijn - kan men ook bij gebrek aan voldoende bewijs representativiteit veronderstellen, totdat het tegendeel gebleken is. De resultaten van het onderzoek geven hiertoe vooralsnog geen aanleiding.

Ondanks grote waardering voor het werk van Jansen rezen al lezende toch een aantal vragen. De eerste betreft het feit dat het boek weliswaar vlot geschreven is, maar dat de auteur kennelijk ook haast gehad heeft. Zo komen in het boek herhaaldelijk conclusies voor die niet uit het voorafgaande kunnen worden afgeleid, noch in het volgende worden geadstrueerd. In het algemeen kan als bezwaar worden aangevoerd dat de losheid van het woordgebruik afbreuk doet aan het betoog, dat daardoor onnodig aan analytische scherpte inboet. De grens tussen conclusie op basis van het gepresenteerde onderzoek en de verwerking daarin van min of meer algemeen aanvaarde interpretaties blijft betrekkelijk vaag. Zo bijvoorbeeld als Jansen gewag maakt van het streven naar stabiliteit in de middeleeuwen en het loslaten hiervan tijdens de daaropvolgende periode. De auteur constateert stabiliteit in de opbrengsten en verklaart deze toestand door dit zonder verder bewijs aan een streven naar stabiliteit toe te schrijven. Maar was het niet veeleer zo, dat geheel los van de menselijke strevingen in de toenmalige constellatie een sterke tendens naar het evenwicht lag ingebed, een situatie die slechts zelden en voorbijgaand werd bereikt? Trouwens, wat verstaat Jansen onder stabiliteit? De afwezigheid van werkelijke groei? Groei werkt per definitie destabiliserend; zij vergt naast aanpassingen in de onderlinge verhoudingen der samenstellende factoren, tevens aanpassingen voortvloeiend uit verandering van het produktieniveau. Zat die stabiliteit - zo kan men zich afvragen - niet toch ingebakken in de tiendgegevens van voor 1485?

Een tweede bedenking geldt de wijze waarop Jansen in zijn analyse gebruik maakt van economische samenhangen. Het moet gezegd worden dat hij met de economische theorie nogal vrijmoedig omspringt. Het meest opvallende is dit waar hij de opbloei in de tweede helft van de achttiende eeuw behandelt. Deze ziet hij vooral veroorzaakt door een autonome bestedingsgolf mogelijk gemaakt door ontsparingen en kredietverlening. Voor beide argumenten is het bewijs wel zeer mager. Trouwens, op de door Jansen geconstateerde consumptievergroting valt ook nog wel het een en ander af te dingen, met name vanwege het feit dat zijn analyse gebaseerd is op het consumptieverloop van goederen die min of meer een luxe karakter hadden. Relatieve prijsveranderingen kunnen de historicus in dit verband danig parten spelen. Deze leiden tot differentiële ontwikkelingen in het consump-

[p. 361]

tiepatroon van uiteenlopende bevolkingsgroepen en tot differentiële volumeontwikkelingen per goed. Bij het ontbreken van gegevens over eerste levensbehoeften lijkt Jansen's conclusie voorbarig.

Tenslotte moet nog worden opgemerkt dat aan de landbouwkundige veranderingen waarop de produktiegroei gebaseerd was, geen aandacht is besteed.

Deze punten van kritiek laten mijn waardering voor het boek onverlet. Het levert een nieuw bewijs voor het bestaan en de fundamentele invloed van de seculaire trend in het historisch gebeuren. Binnen het kader van een beschouwing op zeer lange termijn kan het boek dan ook gelden als onmisbaar voor ieder die zich er meer dan oppervlakkig mee bezig houdt, en voor iedere geïnteresseerde in agrarische ontwikkelingen in pre-industriële samenlevingen.

R.W.J.M. Bos

A. Verhulst en C. Vandenbroeke, ed., Landbouwproduktiviteit in Vlaanderen en Brabant 14de-18de eeuw (Studia Historica Gandensia 223; Gent: RU, 1979, xx + 414 blz.).

De landbouwproduktie en -produktiviteit in de Nederlanden staan de laatste jaren in het centrum van het agrarisch-historisch onderzoek. Als resultante van het onderzoek ten behoeve van de Internationale Economisch-Historische Conferentie van 1978 publiceerden Herman van der Wee en Eddy van Cauwenberghe een bundel onder de titel: Productivity of land and agricultural innovation in the Low Countries (1250-1800) (Leuven, 1978). Eén jaar later volgde J.C.G.M. Jansen met zijn Landbouw en economische golfbeweging in Zuid-Limburg 1250-1800 (Assen, 1979). De hier te bespreken bundel onder redactie van Verhulst en Vandenbroeke wijkt van de eerdervermelde publikaties af inzoverre hij beoogt een bronnenpublikatie te zijn, waarin tevens mogelijkheden tot bepaling van de landbouwproduktie en landbouwproduktiviteit zijn uitgetest. De eerste vraag moet dan ook luiden: voldoet deze uitgave als bronnenpublikatie? En het antwoord is: slechts zeer ten dele. In de eerste bijdrage schetst J. Mertens de problemen bij het meten van de laat-middeleeuwse landbouwproduktiviteit. Het is een betrekkelijk globale introductie in het veld vol voetangels en klemmen dat zich over een veel langere periode dan de late middeleeuwen uitstrekt. De bruikbaarheid van deze bijdrage als bronnenpublikatie blijft beperkt tot een tweetal pagina's met indices van de opbrengst van ‘leveringen’ te Tienen en het schoofrecht te Ninove.

De tweede bijdrage is van de hand van J. Vermaere. Hij analyseert de tiendopbrengsten in Zeeuws-Vlaanderen tussen 1395 en 1500 binnen een wel zéér kort bestek en voegt hieraan een tweetal bijlagen toe. De eerste bevat (al dan niet cumulatieve) frequentietabellen van de prijs van enige agrarische produkten, van het dijkgeld en van de opbrengst van tienden. De tweede bevat op 73 pagina's 36 kruistabellen - van de opbrengst van tienden v. de prijs van tarwe tot en met de prijs van kaas v. het dijkgeld - en daarenboven de resultaten van statistische berekeningen. Men kan deze bijlagen niet als bronnenpublikatie opvatten, maar veeleer als de publikatie van intermediair materiaal. De eigenlijke bronnen ontbreken, evenals een diepgaande analyse en eventuele verdere bewerking van het materiaal. Zoals de bijdrage van Vermaere er nu uitziet, is het onderzoek kennelijk in een prematuur stadium blijven steken, óf te vroeg gepubliceerd.

Aanzienlijk gunstiger is de situatie met betrekking tot de bijdrage van E. Thoen over ‘Landbouwproductie en bevolking in enkele gemeenten ten zuiden van Gent gedurende het

[p. 362]

Ancien Régime (14e-18e eeuw)’. Hierin treft de lezer zowel een systematische analyse aan als een bijlage met betrekking tot het verloop van de pachtprijzen van tienden vanaf de veertiende tot en met de achttiende eeuw én een bijlage over de rechtstreekse exploitatie in Zingem in het begin van de achttiende eeuw. Een schoonheidsfout betreft de ongelukkige opstelling van de grafieken op de bladzijden 151 en 152 die onderlinge vergelijking nodeloos bemoeilijkt.

Hierna volgt F. Daelemans met ‘De tienden van het Sint-Geertrudekapittel van Nijvel (15e-18e eeuw): een eerste benadering. Bijdrage tot de conjunctuurstudie’. Analyse en bronnenpublikatie zijn hierin beide en op evenwichtige wijze vertegenwoordigd, al ligt een zekere nadruk op de publikatie van bronnen. De analyse en publikatie van statistisch materiaal zijn in de bijdrage van P. Vandewalle over ‘Graanopbrengsten in de kasselrij Veurne en omgeving tijdens de eerste helft van de 17e eeuw’ onderling verstrengeld. Maar wat te denken van de conclusies dat: ‘de polders over het algemeen hogere opbrengsten vertonen dan de zandleemstreek; dat de periode 1630-1634 overal lagere opbrengsten vertoont dan de andere perioden waarover wij gegevens hebben’? Was hier niet méér mogelijk geweest? Was niet groter diepgang mogelijk geweest door aanvulling met gegevens uit andere bronnen? Zoals het er nu uitziet, wordt de lezer terleurgesteld aan zijn lot overgelaten.

De laatste bijdrage is van de hand van C. Vandenbroeke en betreft de ‘Graanopbrengsten en oogstschommelingen in Zuid-Vlaanderen (17e-begin 19e eeuw)’. Wat in de context van deze bundel opvalt, is de analyse van de door hem gepubliceerde gegevens in breder verband. Uitbreiding van kennis leidt niet zonder meer tot vergroting van het inzicht. Hiertoe moet de additionele kennis gesystematiseerd worden in groter verband. Hierin slagen Vandenbroeke en sommige andere auteurs in deze bundel wel, de meesten echter niet. Als echter aan de vereisten van een adequate bronnenpublikatie was voldaan, behoefde de lezer niet ontevreden te zijn, maar zoals hierboven aangegeven is ook dit niet in alle bijdragen het geval. Vandenbroeke wijst met name op het feit dat zich in de tweede helft van de achttiende eeuw in Vlaanderen geen ‘agrarische revolutie’ voordeed. Dit begrip is veelal verbonden met een snelle toeneming van de produktiviteit waardoor een snel groeiende bevolking redelijk gevoed kon worden. Hij wijst erop dat van een sterke toeneming van de produktiviteit in de Vlaamse akkerbouw geen sprake was, deze althans onvoldoende was om de bevolkingsgroei te dragen. Dat desondanks de bevolking redelijk gevoed kon blijven, werd mogelijk gemaakt door de introductie van nieuwe gewassen zoals de aardappel. Die introductie was noodzakelijk om het gat te dichten dat ontstond door onvoldoende stijging van de produktiviteit in de akkerbouw. Impliciet verwijst het optreden van een agrarische revolutie in Vlaanderen aan het eind van de zestiende eeuw en het niet-optreden daarvan in de tweede helft van de achttiende eeuw naar de ongelijktijdigheid van au fond dezelfde processen, al zijn in de loop der tijd veranderingen opgetreden in de voorwaarden en omstandigheden van deze fundamentele omwenteling. Een internationaal vergelijkend onderzoek naar het gemeenschappelijke en het onderscheidende in de voorwaarden en omstandigheden van deze agrarische revoluties is dan ook ten zeerste gewenst. De lezer zou hierover graag in deze bundel al het een en ander gelezen hebben.

De totaal-indruk van deze bundel samenvattend kan men stellen dat sommige bijdragen te vroeg aan publikatie zijn blootgesteld en dat aan het concept van de bundel onvoldoende strak de hand is gehouden. Dit kan niet verhelen dat hij zeker in onderdelen waardevolle bijdragen tot de agrarische geschiedenis bevat.

R.W.J.M. Bos

[p. 363]

H. Pleij, Het gilde van de Blauwe Schuit, literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen (Amsterdam: Meulenhoff, 1979, 309 blz., f 45, -, ISBN 90 290 0550 5).

Kern van de dissertatie van Pleij vormt het bekende vijftiende-eeuwse handschrift met berijmde ‘statuten’ van een ‘gilde van de Blauwe Schuit’, een uitnodiging aan wie zich wil onttrekken aan de regels en plichten van de gevestigde samenleving: dronkaards, overspeligen, verspillers, dobbelaars, manzieke vrouwen en rokkenjagers, kortom een nonsensgilde. Het manuscript is indertijd gevonden tussen Egmondse archivalia maar steunt volgens dr. Pleij, allerlei hollandismen in de slordige kopie ten spijt, op een Brabants of Vlaams voorbeeld.

De tekst behoort, zoals duidelijk blijkt, tot een literair genre dat de auteur bij voorkeur ‘vastelavondliteratuur’ noemt maar dat meer algemeen bij allerhande volksfeesten in zwang moet zijn geweest. De voornamelijk uit de zestiende eeuw daterende Nederlandse teksten van dit type vormen in ruimere zin het onderwerp van de studie. Nog wijder zet Pleij zijn palen uit om de verwantschap van de laat-middeleeuwse Nederlandse volksfeesten met gebruiken en daarmee verbonden literatuur uit Engeland, Duitsland en vooral Frankrijk te laten zien. Het resultaat is een aardig, ondanks wat veel herhalingen heel leesbaar boek, doorspekt met kostelijke citaten en voorzien van daarbij goed aansluitende illustraties.

Bij het speuren naar de herkomst van de vastenavondgebruiken vaart de schrijver in het kielzog van A.P. van Gilst, die een boekje over vastenavond en carnaval publiceerde (Veenendaal, 1974) dat sterk steunt op Duitse literatuur uit de jaren dertig. De rituele germaanse mannenbonden marcheren dan ook luidruchtig door Pleij's hele boek, de oudste merkwaardigerwijs in Frankrijk (33). Pleij erkent weliswaar de invloed van Onnozelekinderspelen en spotschriften op kerkelijke toestanden, uit een ‘kerkelijke - aan Kalenden en Saturnalia aanknopende - traditie’, maar hij beschouwt die traditie als afzonderlijk van, en in de volksfeesten vervangen door, de ‘germaanse’ overlevering. Het bezwaar van zo'n aanpak is niet zozeer, dat de auteur de suggestie wekt dat de feestvierders waarmee hij zich bezighoudt zich zoveel sterker bewust waren van de bezinksels van een ver (niet noodzakelijkerwijs germaans!) verleden dan onze kleuters als ze de Zevensprong dansen en ook niet, dat hij door zijn preoccupatie met jongelingen in zijn literatuur heenleest over aanwijzingen dat ook jongferen (virgines) in de veertiende en vijftiende eeuw actief aan vastenavond- en dergelijke festiviteiten meededen maar vooral, dat hij zodoende het verband tussen zijn volksfeesten en een kerkelijke feestorganisatie uit het oog verliest (voor Delft in de zestiende eeuw zo duidelijk door Oosterbaan aangetoond) en heenloopt over de vele tekenen dat speciaal scholieren een hoofdrol speelden. Daardoor blijven zijn ‘gelegenheidsverenigingen’ - want zo wij hij de vermeldingen van gilden van de Blauwe Schuit en dergelijke wel degelijk interpreteren - wat anorganisch in het stedelijk leven ingebed. En juist om hun functie binnen het stedelijk leven is het hem te doen.

De ontleding van de feestliteratuur en speciaal van het volkstoneel heeft de auteur met zorg ter hand genomen. Absurde omkering van de geaccepteerde normen met het doel om met die normen de draak te steken vormt het thema waarop hij borduurt en hij onderzoekt met grote ernst alle componenten die zozeer de lachlust van het publiek moeten hebben opgeroepen. Bij het behandelen van boeren en winden, bijvoorbeeld, definieert hij het uitdagende plezier om wat in de stad als ‘not done’, als ‘boers’, werd beschouwd als een ‘reductie-instrument van aan te pakken idealen en angsten, dat ontleend is aan de inheemse uitdrijvingsrituelen van de winter’, en om een artiest te beschrijven die blijkbaar als buikspreker optrad heeft hij vele regels nodig.

[p. 364]

Een vraag die de auteur zich nergens stelt - en mijns inziens is dat een methodisch gebrek - is, hoe ‘middeleeuws’ de door hem behandelde overwegend zestiende-eeuwse literatuur en de daarin gespiegelde waarden en deugden zijn, en welk beeld hij zich moet vormen van de laat-middeleeuwse stad. Kan men Brussel in 1551, Antwerpen in 1580 als zodanig kwalificeren? Het klinkt wat vreemd om dan nog te spreken over ‘de nieuwe samenlevingsvormen van de stad’ (213) en te doen alsof de stedelijke gemeenschap in de vijftiende eeuw nog een gloednieuw verschijnsel is of, in verband met teksten uit de zestiende eeuw, te spreken over de stedelijke gemeenschap als een groep zonder eigen traditie (54). De constatering dat allerlei passages in de documenten spreken van de mogelijkheid om ondeugden, als dwaasheid gezien, (door opvoeding) te corrigeren, wijst eerder in de richting van een humanistische kijk, al is in de vorm de renaissance nog niet doorgedrongen (cf. ook 87). Zo hebben ook Pleij's beschouwingen over de moraal van de ‘middeleeuwse’ burger een halfslachtig karakter en is veel van wat hij als typisch aanwijst (zoals aanbevolen matigheid in spijs en drank) bepaald niet karakteristiek voor de middeleeuwen. Evenmin is ‘een kleine groep adel die op hoge posten de gemeenschap uitbuit’ (200) typerend voor de laatmiddeleeuwse Nederlandse stad. En als zich in het zestiende-eeuwse volkstoneel ‘een nieuwe burgercultuur in oprichting’ (56) toont, dan is die cultuur bepaald niet meer middeleeuws.

De schrijver is soms niet erg gelukkig in zijn formuleringen en het boek wemelt van kleine onnauwkeurigheden. De mededeling dat Nigellus van Longchamps (nota bene ‘tussen 1179 en 1180’) in zijn Speculum de draak stak met franciskanen en dominikanen is triest omdat zij toont dat de bron niet goed begrepen is. Zijn uiteenzetting van het juridisch verschil tussen moord en doodslag - met veel aplomb als een Brabantse merkwaardigheid aangekondigd (223) -, de mededeling dat makelaardij in de middeleeuwen als oneervol beroep gold, de kwalificatie van ‘anonyme straatterreur als erfenis van gewoonten uit een agrarische gemeenschap’ (52), de aanduiding van stedelijk proletariaat als ‘de gewone burger’, en vele andere passages doen denken dat Pleij, wanneer hij zich wat ver buiten eigen terrein waagt, moeite heeft om zich een voorstelling te vormen bij wat hij zegt.

Niettemin is het zijn streven om wat buitenshuis rond te kijken dat aan zijn boek perspectief geeft. Zijn stelling, dat de vastenavondpret met al haar spot en satire de laatmiddeleeuwse (en zestiende-eeuwse) burgerij goed paste, is weliswaar niet te bewijzen maar dat die burgerij het sollen met algemeen geaccepteerde gedragsregels (de meeste minder exclusief-burgerlijk dan de schrijver het voorstelt) toeliet, omdat - als in een ouderwetse film - het kwaad toch altijd als funest werd voorgesteld en daarmee het goede onuitgesproken aangeprezen, is heel aannemelijk.

Een paar details: hoe een neerlandicus kan schrijven dat de adel iets doet ‘krachtens haar opdracht’ of kan spreken van een ‘genre dat haar basis heeft in speelteksten van het middeleeuwse volksfeest in al haar vormen’ is me een raadsel. Het annotatiesysteem is afgestemd op lezers die niet naar de noten kijken: wie dat wel doet wordt alras tot wanhoop gedreven: je blijft maar bladeren en aan het eind is meestal nog niet duidelijk wie nu precies wat heeft gezegd. Maar het boek richt zich op een breder publiek dan één van neerlandici en historici alleen; dat zal zich althans aan het laatste bezwaar niet storen en veel genoegen beleven aan de aardige lectuur.

J.A. Kossmann-Putto

[p. 365]

A. Derolez, The Library of Raphael de Marcatellis, Abbot of St. Bavon's Ghent 1437-1508 (Gent: Story-Scientia, 1979, xvii + 335 blz., BF 1860, -, ISBN 90 6439 1912).

Van 17 september tot 26 oktober 1979 ging in de Universiteitsbibliotheek te Gent een tentoonstelling door gewijd aan de bibliotheek van Raphael de Marcatellis. Ze was bedoeld als een huldeblijk aan de op rust gaande hoofdbibliothecaris professor K. van Acker, die zich bij herhaling met deze bibliofiel heeft beziggehouden. Bij die gelegenheid bezorgde A. Derolez, conservator van de handschriftenafdeling van de Gentse bibliotheek, waar een goed deel van De Marcatellis' manuscripten bewaard worden, en een van de beste kenners van de middeleeuwse handschriften en bibliotheken, een uitvoerige studie van de nog bewaarde exemplaren.

De Marcatellis, een bastaard van hertog Filips de Goede, had zoals zijn vader en zijn halfbroer Anton, de Grote Bastaard, een ware hartstocht voor mooie handschriften. In 1478 was hij abt van St.-Baafs te Gent geworden en in 1487 bovendien hulpbisschop van Doornik. In 1507 nam hij ontslag en trok zich terug in het schitterend paleis dat hij te Brugge had laten bouwen. Zijn boekenbezit is dankzij posthume catalogi uit de zestiende eeuw, onlangs nog door professor Van Acker bestudeerd, bekend. Van het negentigtal manuscripten die zijn bibliotheek bevatte, is meer dan de helft bewaard. A. Derolez heeft ze aan een grondig codicologisch onderzoek onderworpen. Het heeft hem in staat gesteld hun gemeenschappelijke trekken naar voren te brengen. De overeenkomsten zijn vooral duidelijk in de manier waarop de codices zijn samengesteld, in de manier van inbinding en in een typische versiering (miniaturen en versierde hoofdletters en randen). Al deze manuscripten dateren, misschien op één na, uit de jaren 1473-1505. De wetenschappelijke eerlijkheid van de auteur dient geroemd omdat hij er openlijk voor uitkomt dat deze data niet steeds overeenstemmen met andere indicaties over de ontstaansdatum ervan. De algemene beschrijving wordt gevolgd door een catalogus (27-289) van de bewaarde handschriften, die stuk voor stuk in detail worden beschreven en besproken. Op grond van de versiering en van de ontstaansdata werden de manuscripten verdeeld in drie groepen waarvan Derolez het heel waarschijnlijk heeft gemaakt dat zij het produkt zijn van twee ateliers, een Brugs scriptorium (groep I) en een Gentse uitgeversfirma (groepen II en III), die hoofdzakelijk voor De Marcatellis hebben gewerkt en die onderlinge banden moeten hebben gehad.

Delorez' studie is niet alleen een belangrijke bijdrage tot de handschriftkunde en de kunstgeschiedenis, maar niet in het minst ook tot de cultuurgeschiedenis, onder meer door een hoofdstuk over de sfeer van belangstelling van De Marcatellis. Enerzijds was hij met zijn uitgesproken afkeer voor gedrukte boeken nog een middeleeuwer; in zijn bibliotheek trof men ook geen tekst van de bijbel aan, maar wel parafrasen en commentaren op de Schrift. Daarnaast toont hij door het Italiaanse humanisme te zijn aangestoken door zijn aandacht voor moraal en pedagogie, neo-platoonse filosofie, positieve wetenschappen, taal- en letterkunde.

Dit boek geschreven volgens de beste tradities van het noeste en droge eruditiewerk zal grote diensten bewijzen als naslagwerk, mede door zijn alfabetische registers van middeleeuwse auteurs, vertalers, scribenten, drukkers en uitgevers. Het bewijst meteen dat ‘the dark industry’ nog steeds de beste basis blijft voor een boek dat op scherpe en onbetwistbare manier de denkwereld van een man en een periode blootlegt.

R. van Uytven

[p. 366]

L.J.M. Bosch, Petrus Bertius 1565-1629 (Academisch proefschrift Katholieke Universiteit Nijmegen; Meppel: Krips Repro, 1979, 300 blz.).

Een boek over Petrus Bertius: theoloog, wijsgeer, geograaf; subregent en regent van het Leidse Statencollege; hoogleraar te Leiden en Parijs; een van de meest omstreden figuren uit de bewogen periode van de strijd tussen remonstranten en contraremonstranten. Eindelijk een biografie van de man, die tot nu toe alleen maar terloops besproken werd in artikelen in tijdschriften en lexica of in studies over andere onderwerpen. Vol verwachting slaat de lezer dan ook het boek open in de hoop nu eindelijk eens ‘de hele Bertius’ beschreven te zien. Maar helaas, voor de zoveelste maal wordt hij ingelicht over de theoloog en remonstrant Bertius, maar komt hij nagenoeg niets nieuws te weten over de andere, zeer belangrijke facetten van deze boeiende persoonlijkheid.

Er zijn wel enkele winstpunten te noemen. Op een aantal punten draagt deze biografie nieuw materiaal aan. Er is nu ook gebruik gemaakt van bronnen, die wel bekend waren, maar die nog niet of nauwelijks waren benut om gegevens over Bertius te verzamelen. Zo is nu het werk van Bertius als subregent en regent van het Statencollege duidelijker belicht dan in de voorgaande beschrijvingen van zijn leven. Ook over de familie Bertius verschaft dit boek nieuwe informatie.

In de loop van zijn verhaal geeft de auteur een opsomming van de door Bertius geschreven boeken, waarbij hij in het notenapparaat achter de tekst de titels geeft van de genoemde werken. Interessant is de serie bijlagen, waarin de vele wijsgerige stellingen zijn opgenomen die Bertius zijn studenten liet verdedigen. Het is echter heel jammer, dat weer alleen de theologisch-polemische geschriften worden besproken, terwijl de talrijke wijsgerige en aardrijkskundige werken alleen worden genoemd. Over het werk van Bertius wordt dus wel informatie verstrekt, maar het blijft bij een loutere opsomming en er wordt voor het grootste deel niets mee gedaan.

Na alles wat bijvoorbeeld Sassen, Dibon en Van Straaten - aan wiens nagedachtenis het boek is opgedragen - hebben geschreven over de beoefening van de wijsbegeerte in Nederland, is er toch voldoende kader om het wijsgerig werk van Bertius als auteur en docent te plaatsen in het geheel van de laat-humanistische beoefening der filosofie. We kennen toch een aantal kwesties, die nog altijd onbeantwoord zijn en die we alleen kunnen beantwoorden door grondige bestudering van de wijsgerige praxis van die periode: hoe werd Aristoteles geïnterpreteerd, hoever ging de invloed van moderne stromingen als die van het Ramisme, was de invloed van de bestudering van de Stoa ook te merken in de beoefening van de universitaire wijsbegeerte, hoe gedroeg men zich inzake de afbakening van filosofie en theologie op de gebieden die beide disciplines bestreken? Slechts oppervlakkige kennis van Bertius als filosoof leert, dat deze kwesties ook bij hem speelden, en daarom is het jammer, dat deze biografie daaraan praktisch geheel voorbijgaat.

Hetzelfde moet gezegd worden van het geografisch werk van Bertius. Hij heeft op dit gebied zeer veel gepubliceerd, werk dat in zijn tijd veel gedrukt en gebruikt werd. Veel van de door hem gepubliceerde kaarten werden door de beste cartografen na hem benut voor hun eigen werk. Waarom dan maar alleen korte vermeldingen van al dat werk? Waarom maar één zin over de inaugurale rede De geographia (Parijs, 1622), Bertius' beginselverklaring als geograaf en de beschrijving van de plaats die hij aan deze toen nieuwe tak van wetenschap gaf in het geheel der wetenschappen? Over dat alles zwijgt de biografie om hier en daar te volstaan met de opmerking, dat Bertius waarschijnlijk veel van anderen heeft overgeschreven.

Op enkele plaatsen in het boek treft de lezer vervolgens kleine vergissingen aan, die het

[p. 367]

gevolg zijn van onvoldoende kennis van het milieu waarin Bertius leefde en van het humanisten-Latijn. Baro is geen eigennaam, maar een adellijke titel (30 en 183 noot 227). Boeken werden in die tijd vaak in houten vaten verzonden, zodat in dit verband ‘vasculum’ niet ‘koffertje’ maar wel degelijk ‘vaatje’ zal betekenen (32). De studenten die Bertius in huis bijlessen gaf werden door hem niet onderwezen in ‘welsprekendheid’ in beperkte zin, maar in het lezen en schrijven van Latijn, als aanvulling op het soms onvoldoende onderwijs op de Latijnse scholen (62). Het was heel normaal, in humanistenmilieus, dat vaders hun jeugdige zonen Latijnse brieven schreven (157). Men hoefde trouwens ook geen ‘wonderkind’ te zijn om 12 of 13 jaar oud als universiteitsstudent te worden ingeschreven (24).

De eerste hoofdstukken van het boek zijn wat de stijl betreft niet gemakkelijk te lezen, maar in de latere capita laat het boek zich prettiger lezen. Soms echter wordt de lezer gefrappeerd door van de doorgaans gebruikte stijl afwijkende uitdrukkingen: Vorstius ‘was niet happig op het baantje’ (104); de gomaristen vonden het nodig ‘enig tegengas te geven’ (107); het was duidelijk dat ‘Barbertje moest hangen’ (138); de gedeputeerden van de synode ‘waren er als de kippen bij’ (141); ‘ik geloof dat dit pure nonsens is’ (161). Erger is, dat er soms uitdrukkingen worden gebruikt, die op zijn minst de indruk wekken van gebrek aan respect voor bepaalde godsdienstige overtuigingen. Als een kerkeraad tegen Bertius' vader zegt, dat de Heer ontrouw straft, voegt de auteur daaraan toe: ‘profetische woorden: bijna, want de Heere pakte wel de verkeerde’, namelijk Bertius' vrouw die gevangen werd genomen (19). Bertius' zoon heeft later beschreven, hoe zijn vader geloofde, dat hij van zijn oogkwaal was genezen op voorspraak van de heilige Genoveva. De auteur geeft daarop als commentaar: ‘Een aardig verhaal, dat wij als “leuk bedacht” terzijde kunnen schuiven’ (146).

Deze en verscheidene andere opmerkingen en uitdrukkingen wekken het vermoeden, dat de auteur (nog) niet in staat is een kerkhistorisch onderwerp te behandelen met de vereiste oordeelskracht en het noodzakelijke inlevingsvermogen. Uit de vele mogelijkheden, die een veelzijdige persoonlijkheid als Bertius biedt, heeft deze promovendus mijns inziens de verkeerde keuze gemaakt. Afgezien van nieuw materiaal en nog onbekende gegevens, is dit boek ten opzichte van Winkelmans studie over remonstranten en katholieken in de eeuw van Hugo de Groot eigenlijk geen vooruitgang te noemen. De ‘andere Bertius’ wacht, ook na het verschijnen van deze biografie, nog steeds op een loyale behandeling.

C.S.M. Rademaker

Ed Taverne, In 't land van belofte: in de nieue stadt. Ideaal en werkelijkheid van de stadsuitleg in de Republiek 1580-1680 (Maarssen: Gary Schwartz, 1978, 582 blz., ill., f 65, -, ISBN 90 6179 0247).

Zoals men weet klimmen de Westeuropese steden meestal niet tot de oudheid op. Vooral in de Nederlanden zijn het nieuwe scheppingen, ontstaan als een hoofdzakelijk economisch en geografisch verschijnsel, met slechts later een eigen constitutionele organisatie. Deze steden hebben hun grondgebied op eerder toevallige wijze vergroot, waardoor het stratenplan grillig, verward en onregelmatig voorkomt, met kronkelende straten en onverwachte doorgangen die vandaag de dag de vreugde van de toerist uitmaken. Deze ontwikkeling staat in schrille tegenstelling met stedebouw elders in de wereld waar men gewoonlijk van een schaakbordpatroon is vertrokken, steden van de Islam en Noord-Italië uitgezonderd.

[p. 368]

Maar ook in het westen gaat men in de Renaissance een weloverwogen geplande urbanisatie uitdenken en worden zogenaamde ideale steden geconcipieerd met een schaakbordpatroon en brede rechte straten of in radiaalvorm met eventueel concentrische cirkels. Door de demografische ontwikkeling binnen de muren, door de aantrekkingskracht die de vrije stadslucht op het omliggende platteland heeft uitgeoefend, en wat de Republiek betreft, niet in het minst door immigratie uit het zuiden, gaat de stadsbevolking toenemen. Dit en vestiging van nieuwe nijverheden, evenals de ontwikkeling van bestaande, noodzaakte de steden hun middeleeuwse omwallingen te doorbreken. De nieuwe woongebieden die nu ‘extra muros’ tot stand kwamen maakten de bouw van nieuwe en ruimere omwallingen, aangepast aan de eisen des tijds, noodzakelijk. Deze stadsuitleg heeft diverse consequenties. Er ontstonden allerlei verschuivingen binnen de nederzetting. ‘Industrieën’ verlieten het oude woongebied en gingen zich in de nieuwe randstad vestigen met een hieruit voortvloeiende verschuiving van de arbeidskrachten in een tijd waarin woonplaats en arbeidsplaats welhaast samenvielen.

De nieuwe stad kon worden geprojecteerd als een woongebied met residentieel karakter zodat economisch sterken zich daar konden neerzetten waardoor eventueel de verlaten ‘rijke buurt’ werd bezet door een minder kapitaalkrachtige bevolking. Ook het omgekeerde kon zich voordoen. Door verplaatsing van paupers die hun werkgelegenheid volgden was het mogelijk een oorspronkelijk gore buurt te saneren en te revaloriseren. Kortom, een aantal kwalitatieve veranderingen greep plaats en ging gepaard met bepaalde fenomenen waarvan de grondspeculatie beslist niet de minst belangrijke is geweest. De politiek die een stadsregering in deze kan voeren, gaande van een rigoureuze verdediging van het algemeen welzijn tot een corrupt verdedigen van de belangen van enkelen is op zijn beurt een interessant studiegebied.

Hier zij gesteld dat schrijver zijn onderzoek niet limitatief heeft toegespitst op de relatie stadsuitleg - grondspeculatie maar dat hij de ruimtelijke ontwikkeling van vier steden van de Republiek tijdens de jaren 1580-1680 in een breder perspectief heeft bestudeerd. Net zoals in de Zuidelijke Nederlanden heeft de stadsontwikkeling in de Republiek weinig aandacht gekregen, abstractie gemaakt van enkele recente werken.

Het boek van Ed Taverne - het betreft een academisch proefschrift - heeft de fysieke ontwikkeling van de stad in de Republiek beschreven vanuit bronnen die betrekking hebben op planning, inrichting en vormgeving van de nieuwe stadswijken. De stedelijke overheid kan zich bij deze ontwikkeling uiteraard niet onbetuigd laten. Men kan verschillende richtingen uit: vanuit de theoretische geschriften inzake urbanisatie een soort van ideale stad concipiëren, ofwel de zaak meer pragmatisch bekijken, aan privé-initiatief overlaten en hier en daar wat bijsturen. Hoe hebben de Noordnederlandse steden terzake gehandeld? Welke invloeden hebben gespeeld? Vooraleer dit te onderzoeken heeft de auteur eerst ruime aandacht geschonken aan een theoretisch of zoals hij het noemt idealistisch eerste deel, om vervolgens een praktisch of realistisch tweede deel aan te snijden.

In het eerste deel, door schrijver het ideaal van de rechte lijn geheten, laat hij een aantal werken over de stedebouw de revue passeren. De auteur neemt vooreerst afstand van de Oostenrijkse historicus Max Eisler die in 1914 een merkwaardig boek heeft gewijd aan Haarlem en weinig waardering kon opbrengen voor de classicistische stadsuitleg van Jacob van Campen en Salomon de Bray. Taverne onderzoekt vervolgens de bronnen van de classicistische stadsuitbreiding die hij vond in theoretische verhandelingen over bouwkunst en vestingbouw, beginnend in Italië bij Alberti in het midden van de vijftiende eeuw. Deze werken propageren de rationele architectuur van een ideale stad in een duidelijk geometrisch kader dat als ideaal omwallingspatroon de cirkel vooropzet waarin dan vierkante

[p. 369]

blokken kunnen worden ingebouwd. Deze opvattingen bereiken de Nederlanden een eeuw later. Hier wordt vooral stilgestaan bij Simon Stevin die in zijn ‘Vande oirderingh der steden’ wel de Italiaanse denkbeelden heeft overgenomen maar ze bovendien op originele wijze heeft verwerkt. Dit boek heeft dan ook de vorming van Nederlandse ingenieurs en landmeters krachtig beïnvloed, in concreto de ingenieursschool van de Leidse hogeschool, de zogenaamde Duytsche Mathematique, die een internationale uitstraling heeft gekend door het buitenlands optreden van Nederlandse ingenieurs, voornamelijk in Denemarken en Zweden.

De vraag die rijst is of deze school ook de stadsuitleg in de republiek van de jaren 1580-1680 heeft kunnen beïnvloeden. Hierover handelt dan het tweede en naar ons gevoel belangrijkste deel van deze studie: De stadsuitleg in de Republiek. Wegens de grote interstedelijke verschillen heeft schrijver het raadzaam geacht vier specifieke steden gedetailleerd te bestuderen, namelijk de koopmansstad Amsterdam, de industriestad Leiden, de marktstad Utrecht en de industrie- en koopmansstad Haarlem.

Het blijkt dan dat stadsuitleg in de Republiek een militaire en economische noodzaak was om de welvaart op peil te houden. Men wilde het bevolkingscijfer zoveel mogelijk verhogen omdat een groot inwonertal een aanzienlijke comsumptie waarborgde evenals een reservoir van goedkope arbeidskrachten. Architecturale en esthetische bekommernissen waren volkomen irrelevant. Planning op langere termijn bestond niet. Er werd fragmentarisch uitgelegd, meestal onder druk van speculanten. Zelfs het beroemde Amsterdamse driegrachtenplan blijkt nu een mythe te zijn. Kenschetsend was de in 1644 in Leiden ontstane tegenstelling tussen de lakenkooplui en de stedelijke overheid. De eersten wensten de stad te vergroten om de woningnood te bestrijden. Een gebrek aan arbeidspotentieel was immers nadelig voor de lakennering. De leden van de vroedschap, veelal huiseigenaars, waren tegen stadsuitbreiding gekant. Zij wensten de woningnood te handhaven die de huishuren op een voor hun gunstig peil hield. Bovendien betekenden de kosten van de stadsuitleg ook een aderlating voor de stadsfinanciën.

Dit voorbeeld is een van de vele en wij doen de auteur ongetwijfeld onrecht door zijn gedetailleerd en minutieus overzicht hier erg ongenuanceerd samen te vatten. Om tot zijn resultaten te komen kon Taverne beschikken over een rijk bronnenmateriaal bestaande uit stadskaartenboeken, topografische atlassen, prentverzamelingen en andere iconografisch materiaal, naast gemeentelijke archivalia zoals vroedschapsboeken, resolutieboeken van burgemeesters en wethouders, keuren en ordonnanties en stukken van de stadsfabriek, thesauriersrekeningen en dergelijke. Het boek is tot stand gekomen mede dankzij subsidies van de Stichting Gemeentelijk Cultureel Fonds, het Prins Bernhard Fonds en de Johannes Vermeer Stichting en is ook qua aanzien een goed boek geworden. Het is vrij uitvoerig geïllustreerd hoewel kan worden betreurd dat de diverse stadsplattegronden zeer werden verkleind zodat zij tot adstructie van de tekst weinig diensten kunnen bewijzen. De redenen zijn begrijpelijk maar het ware alleszins plausibel geweest duidelijke plattegronden van de vier steden in te lassen, immers niet iedereen kent de localisatie van bijvoorbeeld de Passeerdersgracht in Amsterdam, van de Marepoort in Leiden, de Warmoesiersgracht in Utrecht of de Statengracht in Haarlem.

Inhoudelijk dient ook betreurd dat schrijver finaal geen conclusie heeft geschreven waarbij de ontwikkelingen, zoals zij zich in de vier steden hebben voorgedaan, in gecondenseerde vorm op een rijtje werden gezet en met elkaar in verband gebracht.

In de uitvoerige bibliografie missen wij node het baanbrekend werk van F.L. Ganshof, Over stadsontwikkeling tussen Loire en Rijn gedurende de middeleeuwen (Antwerpen-Brussel, 1944) terwijl de topografische studie van L. Voet, e.a., De stad Antwerpen van de

[p. 370]

Romeinse tijd tot de 17e eeuw (Brussel, 1978) waarschijnlijk gelijktijdig met Taverne's werk is verschenen en bijgevolg niet meer kon worden geciteerd.

Onnodig te zeggen dat voornoemde opmerkingen geenszins afbreuk doen aan de kwaliteiten van deze belangrijke studie, waarvan de bruikbaarheid wordt verhoogd door een register (inclusief zaakregister) en een Engelse samenvatting.

G. Asaert

J. de Brouwer, Bijdrage tot de geschiedenis van de kerkelijke instellingen en het godsdienstig leven in het Land van Aalst tussen 1621 en 1796 (St.-Gillis-Dendermonde, 1975, 5 dln. in 4 banden, verkrijgbaar bij de auteur, BF 1.300, -).

De auteur is in de Belgische historische wereld geen onbekende: van zijn hand verschenen verscheidene gewaardeerde werken en artikelen over demografie en kerkgeschiedenis. Hij was een der eersten om aan te tonen welk een rijke bron de dekenale visitatieverslagen wel zijn. De hier te bespreken studie is het verlengstuk van zijn vroegere publikatie, verschenen onder de titel Bijdrage tot de geschiedenis van het godsdienstig leven en de kerkelijke instellingen in het Land van Aalst tussen 1550 en 1621 volgens de verslagen van de dekanale bezoeken (Aalst, 1961, 327 blz.).

Het Land van Aalst behoorde in de jaren 1621-1796 tot vier dekenijen (Aalst, Geraardsbergen, Oordegem, Ronse) die deel uitmaakten van het aartsbisdom Mechelen en samen circa 160 parochies telden. De geografische en chronologische uitgebreidheid van het onderzoeksterrein mag dus wel even onderstreept worden. De beschikbare visitatieverslagen waarop deze studie voornamelijk steunt, zijn talrijk, vooral voor de zeventiende eeuw en over het algemeen van zeer behoorlijke kwaliteit. De auteur heeft zeer interessante gegevens uit deze rijke bronnenserie opgehaald en ter beschikking gesteld. Dat is meteen zijn grootste verdienste. Ter informatie geef ik een korte samenvatting van een gelukkig zeer gedetailleerde inhoudstafel. Na een inleidende situatieschets (geografisch, demografisch, sociaal, militair) van de vier dekenijen van het Land van Aalst behandelt deel I de geestelijkheid en hun naaste medewerkers (49-390); deel II de parochiekerken (392-668); deel III het onderwijs en liefdadigheid (669-758); deel IV, het godsdienstig en zedelijk leven van het volk (759-1033); deel V tenslotte bevat 474 bladzijden bijlagen, waarvan de eerste (lijst van de pastoors en onderpastoors in de verschillende dekenijen) alleen al 306 bladzijden in beslag neemt. Een plaatsnamen- en een persoonsnamenregister besluit deze zeer uitgebreide studie. Van dit werk heb ik persoonlijk veel gebruik kunnen maken voor het schrijven van een bijdrage over Het gelovige volk in de 17de eeuw in de (Nieuwe) Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Het illustreert zeer goed de ‘katholieke restauratie’ in de zeventiende eeuw en de consolidatie ervan tot diep in de achttiende eeuw.

Karakteristiek voor de te bespreken studie is dat de meeste bladzijden ingenomen worden door een gewone mededeling van feiten en gegevens, per thema, per dekenij en per parochie geordend, maar verder direct uit de verslagen in Nederlandse vertaling overgenomen. In zekere mate gaat het hier om een soort bronnenpublikatie. Wel worden ook optellingen gemaakt, samenvattingen gegeven en enkele grote ontwikkelingslijnen geschetst. Toch blijft deze studie al bij al zeer toegespitst op de mededeling van feitenmateriaal. Een diepergaande verklaring steunend op sociaal-economische, culturele, sociologische en psychologische benaderingswegen vindt men er weinig in terug. Onder meer in dat perspectief kan de vraag worden gesteld of de auteur niet wat teveel ineens heeft willen doen: vier de-

[p. 371]

kenijen, ruim 160 parochies en twee eeuwen is een enorme materie, die het bemoeilijkt er bovenuit te stijgen. Persoonlijk hadden we liever deze sftudie tot één dekenij beperkt gezien; wat aldus verloren ging in de breedte kon in de diepte best teruggewonnen worden. Deze bedenkingen doen niets af van onze grote waardering voor het gepresteerde werk. Het is een eerste stap, die uitnodigt tot een verdere uitdieping per dekenij of per parochie. Voor de studie van het godsdienstig en zedelijk leven in de zeventiende en achttiende eeuw in Vlaams-België is het een nuttig werkinstrument.

Wie een dorpsgeschiedenis wil schrijven over een of ander van die 160 hier behandelde lokaliteiten, doet er goed aan van deze studie gebruik te maken, temeer daar ze naast de specifiek kerkelijke gegevens vele inlichtingen bevat over half-kerkelijke of half-wereldlijke aangelegenheden als onderwijs en liefdadigheid en in het algemeen over het gewone, dagelijkse leven van ‘de kleine man’.

Michel Cloet

D.H.A. Kolff en H.W. van Santen, De geschriften van Francisco Pelsaert over Mughal Indië, 1627. Kroniek en Remonstrantie (WLV LXXXI; 's-Gravenhage: Nijhoff, 1979, vi + 361 blz., f 95, -, ISBN 90 247 2173 3).

De geschriften van Francisco Pelsaert over Mughal Indië zijn geen reisverhalen zoals gewoonlijk het geval is met uitgaven van de Linschoten Vereeniging. Pelsaert geeft een geschiedenis van het Mughalrijk, De Kroniek en een rapport over de handel in de Mughalmaatschappij, dat hij de titel Remonstrantie gaf. Een duidelijke goed leesbare inleiding behandelt in twee hoofdstukken de achtergronden van deze bronnen. In de verantwoording van de uitgave, die past in een reeks beschrijvingen van India door Van den Broecke, Geleynsen en door de ambassadeurs Van Adrichem en Ketelaar, is sprake van andere - voornamelijk Engelse - bewerkingen, maar deze doen geen recht aan de tekst. Daarom was een Nederlandse publikatie gewenst.

Na een uiteenzetting van de methode van transcriptie en de opzet van het werk behandelt hoofdstuk I ‘Pelsaerts leven en de Compagnies kantoren in het Mughalrijk’. Pelsaert, omstreeks 1595 geboren te Antwerpen treedt op zijn twintigste jaar onder borgtocht van een oom als assistent in dienst van de VOC, kamer Zeeland. Na enkele jaren in Batavia te hebben gewerkt, vertrekt hij in 1620 naar het kantoor te Surat, dat door Pieter van den Broecke met zijn commerciële en diplomatieke gaven tot grote bloei is gebracht. De Nederlanders leven er goed, in nauw contact met Armeniërs van wier handelsnet zij gebruikmaken en met wier vrouwen huwelijken worden gesloten. Van den Broecke wenst de Hollandse positie te verbeteren door goede vrienden te zijn met de Mughal-groten en hen te winnen met geschenken en met het beschikbaar stellen van schepen als dit nodig is. De handel wordt uitgebreid tot een groter aantal plaatsen, waaronder Agra. Pelsaert ‘een expert persoon, wie de negotie en ook de sprake wel bekend is’ (26), wordt hier in 1624 als hoofd heengezonden. In tegenstelling tot Van den Broecke, met wie hij aanvankelijk zeer bevriend is, blijkt Pelsaert een beter handelsman dan diplomaat. Hij is een goed koopman, die ook zijn eigen belangen weet te behartigen. Hij schrijft en praat veel, heeft belangstelling voor vrouwen, maar onderhoudt geen nauwe betrekkingen met het hof. Zoals blijkt uit zijn geschriften is hij geïnteresseerd en kritisch maar zonder een voorkeur voor hoge heren. Tot 1627 blijft hij in Agra en na een kort verblijf in Surat keert hij in december van dat jaar terug naar Nederland. In oktober 1628 zeilt hij uit met de Batavia, die voor de kust

[p. 372]

van Australië schipbreuk lijdt. Als hij in Batavia terug is neemt hij in 1630 deel aan een expeditie naar Jambi, maar sterft in de zomer van dat jaar.

Het tweede hoofdstuk behandelt de geschriften met hun achtergrond. De regering in Batavia wenste ingelicht te worden over de mogelijkheden voor de handel in de verschillende gebieden en zij sturen een verzoek daartoe aan Van den Broecke, die dit doorgaf aan zijn ondergeschikten Geleynsen en Pelsaert. Pelsaert heeft historische belangstelling maar kan deze niet kwijt in de Remonstrantie, zodat hij daarnaast en tegelijkertijd zijn Kroniek schrijft, die de geschiedenis van het rijk geeft met alle strijd om opvolging en de moord- en slachtpartijen die daarbij behoren. Er zijn twee naamloze versies van de Kroniek op het ARA bewaard gebleven. De tweede geeft belangrijke aanvullingen op de eerste en loopt in de tijd langer door. Ook de stijl van het laatste deel is anders. Deze is vloeiender en direkter, terwijl het terrein zich beperkt tot Gujarat en Surat, waar Pelsaert zich in 1627 ophield. Dat geen van de overgeleverde handschriften de naam van de auteur draagt is waarschijnlijk het gevolg van onenigheid tussen Pelsaert en Van den Broecke aan het einde van Pelsaerts verblijf in India.

Het is onmogelijk een samenvatting van de Kroniek te geven, die de geschiedenis van het Mughalrijk beschrijft van 1537 tot 1627, het jaar van Pelsaerts vertrek. Hij verontschuldigt zich voor onjuiste data, maar dat is het gevolg van ‘de naelaticheyd off slofficheyt van de Indische geschiedenisschrijvers, daer hetgeene voor mijne tijden gepasseert is uut heb moeten translateeren’ (239). Dit neemt niet weg dat het een kleurig, zij het ingewikkeld verhaal is geworden, vol opstandige prinsen, listen en lagen van bondgenoten en verraders, waarbij het volk de lijdende rol speelt. Opvallend is de eenheid van de gebieden van Noord-India, Afghanistan en Cashmier. Het verhaal loopt achter elkaar door, niet verdeeld in hoofdstukken, waarbij een duidelijke betrokkenheid van de schrijver blijkt als hij gebeurtenissen beschrijft uit de tijd toen hijzelf in India was.

De Remonstrantie die wel in hoofdstukken is ingedeeld is duidelijk, informatief en boeiend door de vele aspecten die aan de orde komen op het terrein van de handel en van de Indische samenleving. Zo beschrijft Pelsaert bijvoorbeeld de teelt en bewerking van indigo, een van de belangrijkste uitvoerprodukten van het gebied (255-264), de kwaliteiten en de plaatsen waar dit produkt te koop is. Een beschrijving van de jacht met luipaarden en met tamme herten is zeer interessant (299 vlg.). Hij toont zich een kritisch verslaggever, niet gespeend van moralisme, maar dat is niet hinderlijk. Het vergaren van rijkdom die na overlijden aan de vorst vervalt acht hij een ijdele bezigheid. Beter is het de armen te verzorgen (304). Het leven van aanzienlijke vrouwen opgesloten in de vrouwenvertrekken vindt hij zeer triest en hij vervolgt dan: ‘Hier souden de vrouwen van onse landen eerst konnen sien hoe geluckich dat sij gebooren sijn, wat vrijheyt dat boven haars gelijcken geschapen vrouwen van andere landen toegelaten wordt’ (315).

De bewerking van de uitgave is goed. Het notenapparaat is beknopt, waar nodig uitgebreider. Alleen het citeren van de VOC-bronnen geschiedt op een wat omslachtige manier, terwijl letternoten, die traditioneel de tekstkritische opmerkingen bevatten, ontbreken. Deze zijn nu niet gemakkelijk op te sporen tussen de verklarende noten. De index met verwijzingen naar verklarende noten door middel van een cursief is voor de lezer die de termen niet direkt machtig is, een groot gemak. Minder duidelijk is de kaart, maar in de inleiding geven de auteurs titels van atlassen die dit probleem kunnen ondervangen. Onjuist is de mededeling dat een fotokopie van het Copyboek, een afschrift van het Resolutieboek van Surat, zich in het VOC-archief bevindt. Het is een Aanwinst en is te vinden in de collectie Aanwinsten eerste afdeling 1978 I.

Toch doen deze uitgezifte muggen geen afbreuk aan de waarde van het werk. Het zijn

[p. 373]

boeiende en belangrijke teksten die op zorgvuldige wijze zijn bewerkt, waardoor zij de kennis omtrent Noord-India in de zeventiende eeuw vergroten.

M.E. van Opstall

Richard W. Unger, Dutch Shipbuilding before 1800, Ships and Guilds (Assen-Amsterdam: Van Gorcum, 1978, xi + 216 blz., f 32,50, ISBN 90 232 1520 6).

De auteur van dit tweede deel in de serie ‘Aspects of Economic History: The Low Countries’ is als ‘Associate Professor’ verbonden aan de University of British Columbia te Vancouver en heeft reeds eerder studies over aspecten van de geschiedenis van de Nederlandse scheepsbouw het licht doen zien. Herziene versies van twee dier publikaties vormen het tweede en vijfde hoofdstuk van het hier te recenseren boek. Zij handelen respectievelijk over ‘Ship Design, 1600-1800’ en over de scheepmakersgilden in de periode tot 1600. Het eerste hoofdstuk heeft tot onderwerp ‘Growth in Shipbuilding and the Contribution of Guilds’, het derde ‘Ship Design, 1600-1800’, het vierde ‘Governments and Shipcarpenters' Guilds’, het zesde die gilden tussen 1600 en 1820 en het zevende ‘The Market, Policy and Dutch Schipbuilding’. Een aanhangsel bevat de Engelse vertaling van de tekst van achttien gildebrieven. Deze door de stedelijke overheid gesanctioneerde reglementen betreffen uitsluitend gilden in Holland en Zeeland: hoewel de titel anders zou doen vermoeden beperkt het boek zich tot de genoemde twee provincies. De oudste van de brieven is een Dordtse uit 1437, de jongste een Amsterdamse uit 1803. Unger heeft in het Alkmaarse stadsarchief ook nog een gildebrief voor de scheepmakers uit 1808 aangetroffen. Daarvan heeft hij de tekst echter niet gepubliceerd omdat het hier gaat om een slechts op ondergeschikte punten gewijzigde versie van de wel door hem weergegeven brief uit 1521.

De auteur beschouwt studie van de gilden als het logische punt van uitgang voor onderzoek betreffende de geschiedenis van de scheepsbouwnijverheid in Holland en Zeeland. Weliswaar zijn in die gewesten steeds vele schepen gebouwd zonder dat de gilden daarmee enige bemoeienis hadden. In de Zaanstreek waar zich tijdens de zeventiende en achttiende eeuw toch een zeer groot aantal werven bevond heeft bijvoorbeeld nooit een scheepmakersgilde bestaan; ook de scheepsbouw op de werven der Admiraliteiten en Compagnieën ging vrijwel geheel buiten de gilden om (overigens vermeldt Unger dat het scheepmakersgilde te Zierikzee belast was met de recrutering van werklieden ten behoeve van de Admiraliteit van Zeeland). Niettemin hebben zijn onderzoekingen hem tot de overtuiging gebracht dat de gilden grote invloed hebben gehad op de ontwikkeling van de Hollandse en Zeeuwse scheepsbouw in technisch opzicht, inclusief vorm en constructie van het geleverde produkt, en normen (‘standards of practice’) ingang hebben doen vinden die min of meer geldigheid verkregen voor de gehele scheepsbouwindustrie in de twee provincies.

De invloed die de gilden uitoefenden tot het begin van de zeventiende eeuw wordt door Unger zeer positief gewaardeerd. Zij vertoonden toen dan ook niet of nauwelijks de eigenschappen welke de ambachtsgilden in het algemeen bij vele historici en economen een slechte naam hebben bezorgd (Unger gebruikt in dit verband de uitdrukking ‘ogres of repression’). Hun gildebrieven behelsden in het algemeen niet meer en geen gedetailleerder bepalingen dan voor een goed functioneren van de nijverheid nodig waren. Voorschriften die direkt de invoering van nieuwe produktiemethoden afremden heeft hij uit de periode vóór 1600 niet gevonden. Daarentegen bevorderden de gilden naar zijn mening juist de toepassing van innovaties. Bovendien brachten zij een zekere stabiliteit in een bedrijfstak die

[p. 374]

laboreerde aan veelvuldige en sterke fluctuaties in de vraag naar zijn produkten: wanneer die vraag groot was bevorderden zij de evenredige verdeling van opdrachten over het gehele produktie-apparaat, in tijden van slapte werkten zij ertoe mee dat de produktiecapaciteit zoveel mogelijk behouden bleef. Ook stimuleerden zij de opleiding van bekwame vaklieden en droegen er zo het hunne toe bij dat de Hollandse en Zeeuwse scheepsbouwers tot ver buiten de Lage Landen een zeer goede reputatie kregen. Als voorbeeld noemt Unger de reactie in Lübeck en Danzig toen daar sprake was van het tewerkstellen van Hollandse of Zeeuwse scheepmakers: ‘the only hesitation in accepting them came from a fear that they might prove too competent and thus take away jobs from natives’.

In de zeventiende en achttiende eeuw signaleert Unger bij dezelfde gilden een tendens om de leden te beperken in hun vrijheid van handelen en om de locale scheepswerven van klandizie te verzekeren door middel van maatregelen die een min of meer protectionistisch karakter droegen. Deze tendens vloeide naar zijn mening voort uit onder meer veranderingen in het produktiepatroon - waardoor de gilden evolueerden van ‘confederations of independent producers’ tot associaties van bazen en knechten die door de bazen werden gedomineerd - uit de wens om de concurrentie van de Zaanstreek het hoofd te bieden en uit de neiging van de grote meerderheid der stedelijke regenten om het locale belang te laten prevaleren boven dat van gewest of Republiek. De nieuwe koers van de gilden droeg ertoe bij dat toestanden werden geschapen waarbij plaatselijk ‘even the appearance of competition’ in de scheepsbouw was verdwenen. Dat de klant het gelag betaalde kan worden afgeleid uit het toenemende aantal klachten over hoge prijzen en over schepen van inferieure kwaliteit. Een en ander brengt Unger ertoe om te stellen dat de Hollandse en Zeeuwse scheepmakersgilden gedurende deze tweede periode, meer in het bijzonder tijdens de achttiende eeuw, ‘detrimental to the economy’ zijn geweest.

Wat Unger te berde brengt over de gilden, hun - vooral vóór 1600 plaatselijk nogal uiteenlopende - structuur en werkwijze alsmede hun invloed op de economie maakt de indruk goed gefundeerd te zijn. Wel bestaat bij ons een zekere twijfel of hij zich bij het gebruik van de gildebrieven wel steeds voldoende heeft afgevraagd of die documenten wellicht soms niet eerder aangaven hoe de dingen naar het oordeel van de samenstellers behoorden te zijn dan dat zij een getrouwe afspiegeling vormden van de werkelijkheid.

Het minst geslaagde deel van dit boek achten wij de twee hoofdstukken waarin een overzicht wordt geboden van de ontwikkeling van het zee- en het binnenschip zoals die zich weerspiegelt in de produktie van de Hollandse en Zeeuwse scheepsbouwnijverheid tussen 1400 en 1800. Wie een dergelijk overzicht wil samenstellen kan in de literatuur een grote hoeveelheid bouwstoffen vinden. Bovendien kan hij profiteren van de syntheses die in het recente verleden gepubliceerd zijn door J. van Beylen en B.E. van Bruggen (het werk van laatstgenoemde ontbreekt merkwaardigerwijze in de zeer uitgebreide literatuuropgave). Een van de belangrijkste redenen waarom wij de door die auteurs samengestelde overzichten zeer waarderen is dat zij de materie benaderen met de omzichtigheid welke de historicus past wanneer hij een terrein betreedt dat nog maar gedeeltelijk is geëxploreerd. Unger komt, naar het ons toeschijnt onder invloed van een op zichzelf sympathiek aandoend enthousiasme voor het onderwerp, nog wel eens met beweringen en constructies die een voldoende fundering van feiten lijkt te missen. Dat er een dergelijke nauwe verwantschap zou hebben bestaan tussen de pinas en de fluit, als ook tussen de kogge en de kof, als hij suggereert komt ons vooralsnog twijfelachtig voor. Van Beylen heeft reeds (in de Mededelingen van de Nederlandse Vereniging voor Zeegeschiedenis, no. 37, 84) terecht vraagtekens geplaatst bij Ungers beschrijving van de vlieboot, een scheepstype waarover wij heel weinig weten. Van een zekere neiging om overijld conclusies te trekken lijkt ons ook te getuigen

[p. 375]

de volgende zin, waar de auteur zich beweegt in het grensgebied tussen geschiedenis der techniek en economische geschiedenis: ‘Presumably, stagnation in design was also true for merchant ships since Dutch shippers failed to expand their total volume of trade in the eighteenth century and that despite the ability of shippers from other nations to record sizeable percentage increases’ (60). Een aantal mededelingen is bepaald onjuist: Enkhuizen was in 1570 geen ‘village’, de blinde was geen ‘spritsail’, Nelsons ‘Victory’ dateert niet uit het begin van de negentiende eeuw. Dat iedere vermelding van de laat-middeleeuwse ‘stadsoorlogsschepen’ achterwege is gebleven valt te betreuren.

Wanneer wij Ungers boek toch een waardevolle bijdrage tot de geschiedschrijving van de Nederlandse scheepsbouw noemen dan is dat bijgevolg in hoofdzaak vanwege het gedeelte over de gilden (de daar paraisserende Jan Gogel zal in feite wel Isaac Jan Alexander Gogel zijn).

Tot slot enkele opmerkingen over het taalgebruik. Dat doet hier en daar merkwaardig aan. Wat Unger ‘wharf’ noemt zou beter als ‘dockyard’ of ‘shipyard’ kunnen worden aangeduid. Onduidelijk is waarom de pinas consequent als ‘pinnance’ en niet als ‘pinnace’ ten tonele wordt gevoerd.

Ph.M. Bosscher

D.P. Blok, e.a., ed., Algemene geschiedenis der Nederlanden, VIII, Nieuwe tijd. Sociaaleconomische geschiedenis 1650-1800. Politieke geschiedenis 1648-1700. Religiegeschiedenis tweede helft 17de eeuw (Haarlem: Fibula Van Dishoeck, 1979, 474 blz., f 119, -, ISBN 90 228 3809 9).

The reviewing of multi-authored works is often a difficult business, if one is to avoid the somewhat clumsy device of dealing with each contribution separately. In the present case the problem is compounded as there is also some doubt as to whether this volume should be seen as an independent publication at all, as it is one of five volumes covering the Early Modern period and these are in some sense to be regarded as an unity. One consequence is that certain matters which might seem to belong in this volume - such as trade with the East and West Indies in the late seventeenth and eighteenth centuries - are in fact dealt with elsewhere. Again, while the section on socio-economic history covers the period from the middle of the seventeenth century to the end of the eighteenth, the sections on political and social history only deal with the second half of the seventeenth century. Thus, on a number of general points judgement will have to be withheld until all five volumes have appeared - one assumes, for example, that a place will be found somewhere for cultural history.

With regard to what we do have before us, it is perhaps inevitable that there should be some uneveness in a volume of this sort - no editorial body can ensure absolute similarity of approach and style - and certainly here the differences between individual contributions are quite marked. With no less than twenty two separate authors (and nine editors) involved this is perhaps not surprising. However, it does seem a little odd that the chapter on agriculture in the North should be very nearly twice as long as that on agriculture in the South; and it is a little disturbing to find the nature of the contributions - ranging from a series of short biographies of bishops to the latest religious sociology - in the section on religion so diverse. Moreover, the overall coherence of the volume is not enhanced by the fact that most of the chapters on religion deal with the whole of the seventeenth century rather than the second half alone.

[p. 376]

These are, perhaps, curiosities rather than serious weakness. What is less easy to accept are the imbalances which stem directly from editorial policy. It is all very laudable in such a work as this to put the emphasis on economic and social history, but to allot only fifty-four pages for the political history of both North and South in the later seventeenth century - a period not without its interest - is surely going a little too far. There is room for little more than potted conventional history, enlivened by enough insight to make us regret what might have been had the authors been allowed just a little more space. Also giving a bare twenty-one pages to protestantism in the North is distinctly restricting. Catholicism in North and South has rather more breathing space with some eighty-six pages.

These are drawbacks which one hopes will appear less glaring when the series is complete, but there are more positive things to be said. The section on economic and social history is on the whole a success and forms a good introduction to the results of recent research in this area. Despite the restrictions of space, the section on political history is a sound and useful survey; and the final section on religious history, although rather too uneven to be fully satisfactory, is packed with information, and reflects the fruits of much recent scholarship. This volume should be a useful introduction and reference work for the subjects covered, particularly as the bibliographies would appear to be uniformly good.

The book is well-produced, the illustrations are profuse, attractive, and relate helpfully to the text.

J.L. Price

R. Darquenne, La dette publique belge de 1790 à 1830: le cas du Hainaut (Collection histoire Pro Civitate, LV; Brussel: Crédit communal de Belgique, 1978, 193 blz., BF 300, -).

L'étude du Docteur Darquenne sur la dette publique belge de 1790 à 1830 se fonde sur des sources de première main, dont la pièce maîtresse est le Fonds de l'ancienne dette constituée et de l'arriéré des Pays-Bas (A.G.R.).

La liquidation de la dette des Pays-Bas autrichiens se déroule sur deux plans: à l'intérieur, par les lois édictées par les occupants français et hollandais; sur la scène diplomatique, par les négociations entre l'Autriche, la France et la Hollande. Seul le premier aspect de la question est abordé par l'auteur qui examine la législation française, puis hollandaise, et son application dans les départements réunis. Le travail s'avère ardu. Les difficultés financières de la République, puis de l'Empire, les dévaluations monétaires, les mutations institutionnelles malgré une pérennité de l'ancien régime dans les mentalités, rendent la situation des anciens Pays-Bas autrichiens extrêmement complexe. L'auteur, qui dépouille depuis de nombreuses années aux Archives de l'Etat de Mons l'important Fonds français et hollandais, tente de rendre moins aride cette matière difficile en l'illustrant et l'explicitant par de nombreux exemples s'inspirant du cas spécifique du Hainaut.

Au moment de leur annexion par la France, les régions conquises se trouvent dans une situation sensiblement différente de celle-ci; non touchées par les lois antérieures à 1797, les communes ont gardé leur autonomie et leur patrimoine intacts, alors que les municipalités françaises ont perdu toute latitude administrative et financière et vu leurs biens liquidés à la faveur de la révolution.

La première législation importante touchant la Belgique (loi du 9 vendémiaire an VI) divise la dette publique en deux parties, créant le tiers consolidé inscrit au grand livre de la det-

[p. 377]

te publique et les deux autres tiers convertis en bons qui, pendant très peu de temps, pourront servir à des achats de biens nationaux car ces opérations coïncident avec le moment où l'on essaie d'accélérer la vente de ces derniers.

Les dettes belge et hennuyère, évaluées grâce à une série de sources concordantes, se révèlent, par habitant, à la fin de l'ancien régime, beaucoup moins lourdes que celles qui pèsent sur la France. Elles vont toutefois doubler avec les troubles révolutionnaires. On peut se demander, à ce propos, pourquoi le Docteur Darquenne juge bon, pour une époque où cela n'a guère de signification, de répartir la dette belge entre le Sud du pays (Wallonie actuelle) et le Nord (Flandre) et pourquoi il situe le Brabant bilingue dans cette dernière partie de la Belgique.

La France adopte une attitude discriminatoire à l'égard des Belges, refusant notamment de reconnaître les dettes antérieures à l'annexion. Une procédure extrêmement compliquée et onéreuse lèse également fortement les crédirentiers et, selon l'auteur, en raison de la lenteur à rentrer dans leurs fonds, les Belges se trouveront souvent éliminés dans la compétition pour l'achat de domaines nationaux. D'autres sources de mécontentement s'y ajoutent, provoquant une hostilité croissante contre le nouveau régime: les différentes banqueroutes des bons 2/3, l'emprunt forcé, la résurrection des impôts indirects, le vote de la conscription, une politique de plus en plus radicale à l'égard du clergé...

Durant toute la période française, la politique financière de l'Etat visera essentiellement à alléger la dette nationale au détriment des villes et des communes. Celles-ci conservent non seulement le fardeau de leurs dettes, mais se voient contraintes par une loi de 1813 de vendre leurs biens dont le produit sera, en grande partie, destiné à éponger le déficit de l'Etat français. Le surplus, largement compensé par des charges nouvelles, ne permettra pas d'éteindre la dette municipale.

Cette question ne sera réglée que par le gouvernement hollandais. Ce dernier fait preuve, vis-à-vis des communes d'une souplesse qui contraste avec la sévérité de l'administration française. Sur le plan politique, les communes se voient accorder un véritable pouvoir délibérant et, si leur gestion reste soumise à une surveillance, celle-ci est efficace. Comme les Français, les Hollandais se montrent soucieux de limiter la dette de l'Etat au détriment de celle des communes mais de nouvelles ventes de biens communaux, les défrichements, une meilleure rentabilité des propriétés publiques... augmentent les revenus municipaux, permettent d'assainir les finances communales. Les sommes excédentaires servent à promouvoir l'enseignement primaire, complètement négligé par les Français. Quant à la dette de l'Etat proprement dite, la partie constituée dès l'ancien régime fera encore l'objet de conventions internationales en 1842.

Au-delà de son approche purement financière, l'étude de M. Darquenne suscite de l'intérêt sur d'autres plans: l'importance respective de la fortune foncière et mobilière dans nos régions, l'incidence des diverses législations sur la vente des domaines nationaux et, sur le plan social enfin, des problèmes extrêmement épineux tels que l'éventuelle éviction des pauvres indûment installés sur les biens communaux ou ‘waressaix’.

Jacqueline Rassel-Lebrun

V. Janssens, De Belgische frank. Anderhalve eeuw geldgeschiedenis (Antwerpen-Amsterdam: Standaard-Uitgeverij, 1975, 456 blz., BF 680, -, ISBN 90 02 13428 2).

Sinds hij in 1955 bij professor H. van Werveke promoveerde tot doctor in de geschiedenis

[p. 378]

met een proefschrift over Het geldwezen der Oostenrijkse Nederlanden geldt de auteur, tevens doctor in de rechten, als een van de weinige deskundigen in België op het stuk van de monetaire geschiedenis. Zijn functie op de studiedienst van de Nationale Bank van België heeft zijn competentie ter zake mogelijk nog aangescherpt en hem het geldwezen en zijn wereld als het ware van binnenuit leren kennen. Men kan zich moeilijk iemand indenken die beter dan hij geplaatst zou zijn om een monetaire geschiedenis van België vanaf 1830 tot de jaren zeventig van onze eeuw te leveren. Een dergelijke monografie was dringend gewenst want men moest zich in feite behelpen met summiere overzichten terzake of met werken die de geschiedenis van de frank eerder zijdelings aanraken.

Naast het archief van de Nationale Bank zelf, zowel de bestanddelen die nog in de bank aanwezig zijn als het fonds op het Algemeen Rijksarchief, heeft de auteur tal van officiële collecties in België en in Bazel geraadpleegd. Hij heeft daarbij terecht veel aandacht besteed aan de nagelaten papieren van een aantal leidende staatslui om er hun intiemere ideeën en deze van de financiële wereld op te sporen. Zijn bibliografie bevat daarenboven een indrukwekkende lijst van gepubliceerde bronnen en rapporten en van werken. Zij is bovendien bijzonder stipt bijgehouden tot bij het verschijnen van Janssens' werk. Gezien de bevoorrechte positie waarin de auteur zich bevond mag men aannemen dat in deze literatuurlijst alle essentiële bijdragen zijn opgenomen; deze zal dus nog lang een bijzonder handig werkinstrument zijn.

Ongeveer een derde van het boek (hoofdstuk i-v) is gewijd aan de periode vóór 1914. Dit deel schetst de monetaire situatie omstreeks 1830, de creatie van de frank in 1832, de unificatie van de bankbiljetten, de langdurige muntstabiliteit, de gerezen problemen rond het bi- en het monometallisme en de Latijnse muntunie van 1865.

Een tweede deel (hoofdstuk vi-ix) beslaat de periode 1914-1944 met de muntproblemen in oorlogstijd, de toenemende inflatiedreiging, de stabilisatiepogingen en de steeds sterker wordende inmenging van de staat in het economisch leven, de monetaire unie met Luxemburg (1935). De behandeling van de naoorlogse geldgeschiedenis (hoofdstuk x-xii) is misschien het meest nieuwe van al in dit boek: de operatie Gutt, de Europese betalingsunie, het Bretton-Wood-stelsel en zijn mislukking, enz. Voor het eerst worden de feiten hier zo onbevangen en zo uitvoerig beschreven. De auteur heeft daarbij trouwens heel wat tot dusver onaangesproken archiefmateriaal verwerkt.

Uitdrukkelijk verklaart de auteur dat hij alleen de geschiedenis van het geldstelsel heeft willen leveren en heeft afgezien van de analyse van de monetaire politiek als onderdeel van het algemene conjunctuurbeleid. Daarbij stelt hij min of meer de wetenschappelijke methodes van de economist tegenover zijn eigen benaderingswijze, deze van de historicus, die in een verhaal het verband tussen de relevante feiten in hun opeenvolging wil blootleggen (7). Naar ons gevoel heeft hij hier de historicus en zichzelf ongewenste beperkingen opgelegd en vertaalt zich dit in zijn verhaal door het beschrijven van situaties en het meedelen van voorvallen zonder in te gaan op causale verklaringen of samenhangen. De auteur heeft er daarentegen naar gestreefd zijn boek het karakter van een naslagwerk over instellingen, personen en structuren uit de geldgeschiedenis te geven. De rijkdom aan gegevens die hij nu ter beschikking stelt, had wellicht aan omvang ingeboet zo hij zich bovendien op het terrein van de plaats van de munt in het economisch leven had begeven en telkens op de causale en verklarende factoren was ingegaan. Elke auteur heeft natuurlijk het recht zijn onderwerp en benaderingswijze te kiezen, maar in dit geval moeten wij deze bewuste beperking betreuren, want wie beter dan deze auteur zou de economische achtergronden en structuren van de monetaire geschiedenis kunnen belichten.

Met de optie van de auteur om ook voor niet-specialisten een boeiend relaas over mensen

[p. 379]

en dingen te brengen, hangt wellicht ook samen dat in zijn boek geen enkele grafiek en in de tekst zelf slechts enkele tabellen voorkomen. De echt onmisbare cijfers zijn in de lopende tekst verwerkt of werden naar de acht bijlagen verwezen. Het mag wel vermeld worden dat de statistische reeksen werden bijgehouden tot 1975. Die bijlagen zullen velen welkom zijn ofschoon voor enkele onder hen elke bronreferentie ontbreekt.

Het raadplegen van dit haast exhaustieve summum over de Belgische geldgeschiedenis wordt vergemakkelijkt door een betrouwbaar personenregister. Het ontbreken van een zaak- en plaatsnamenindex wordt grotendeels vergoed door de logische en gedetailleerde inhoudstafel.

Al te bescheiden diende de auteur zijn verhaal aan als een stramien waarop met fijnere draden kan worden verder geborduurd. Hij nodigt daartoe uitdrukkelijk uit. In feite moet men daarentegen hopen dat hijzelf op zich zal willen nemen de ketting- en de inslagdraden van dit beeldend doek dat hij ons heeft geleverd bloot te leggen. Ondertussen moet men hem dankbaar zijn voor de uitvoerige en betrouwbare beschrijving van de monetaire realiteit.

R. van Uytven

R.W.J.M. Bos, Brits-Nederlandse handel en scheepvaart, 1870-1914. Een analyse van machtsafbrokkeling op een markt (Proefschrift Katholieke Hogeschool te Tilburg; s.l., 1978, 419 blz.).

Wanneer en in welke mate vond het industrialisatieproces in Nederland plaats? Welke oorzaken lagen eraan ten grondslag? Het debat hierover is in onze historiografie omvangrijk en diepgaand geweest. Het kan zeker niet als afgerond worden beschouwd. Terwijl de discussie over fasering en tempo van de industrialisatie sinds de baanbrekende dissertatie van J.A. de Jonge^1. in 1968 voorlopig als beëindigd mag worden beschouwd, is er nog geen eenstemmigheid bereikt over het complex van oorzaken dat de industrialisatie teweegbracht. De Jonge gaf daarover nog geen volledige klaarheid. Het zoeken naar de oorzaken van de Nederlandse industrialisatie loopt evenwijdig aan dat van de economische stagnatie in de tweede helft van de achttiende en in de eerste helft van de negentiende eeuw. De studie van Bos uit 1976^2. bevestigde de mening van vele historici dat primair de economische omstandigheden een rol hebben gespeeld zowel in de langdurige economische stagnatie als in de economische expansie van Nederland^3.. Bos volgde hierin het standpunt van De Jonge die de oorzaken van het economisch herstel van Nederland na 1850 zocht in de economische ontwikkelingen van het buitenland. Ook Johan de Vries had, reeds in 1965^4., gewezen op het belang van de internationale economische ontwikkelingen voor de Nederlandse

1. J.A. de Jonge, De industrialisatie in Nederland tussen 1850 en 1914 (Amsterdam, 1968).

2. R.W.J.M. Bos, ‘Van periferie naar centrum. Enige kanttekeningen bij de Nederlandse industriële ontwikkeling in de negentiende eeuw’, Maandschrift Economie, XL (1975/76) 181-205, herdrukt in: P.A.M. Geurts en F.A.M. Messing, ed., Economische ontwikkeling en sociale emancipatie (Den Haag, 1977) II, 68-92

3. Zie hierover F.A.M. Messing, Nieuwe inzichten in de industrialisatie in Nederland, ca. 1850-1914 (s.l., 1979).

4. Joh. de Vries, ‘De problematiek der Duits-Nederlandse economische betrekkingen in de negentiende eeuw’, TvG, LXXVIII (1965) 23-48.

[p. 380]

volkshuishouding tijdens de jaren 1850-1914. De Jonge besteedde nog weinig aandacht aan de internationale context waarbinnen de industrialisatie van Nederland vorm kreeg. Deze nu vormt de ruggegraat van het proefschrift van Bos met dien verstande dat hij door een analyse van de Brits-Nederlandse handels- en scheepvaartbetrekkingen een bijdrage wil leveren tot een beter begrip van de oorzaken van het Nederlandse industrialisatieproces in de tweede helft van de negentiende eeuw. In zijn studie wil hij de lijn van de door Charles Wilson^5. en A. de Vries^6. behandelde economische betrekkingen tussen Engeland en Nederland doortrekken van 1870 tot 1914 evenwel met toepassing van de theorie der economische groei. Het proefschrift sluit hierdoor aan op de ontwikkelingen in de economische geschiedschrijving van na de tweede wereldoorlog in die zin dat sindsdien door de economische historici in toenemende mate gebruik wordt gemaakt van economische theorie en kwantificerende methoden.

Het beeld dat Bos in zijn ‘Van periferie naar centrum’ van de economische ontwikkeling van Nederland opriep laat zich samenvatten in het volgende citaat: ‘Als primaire oorzaak van de economische ontwikkeling dient... te worden aangemerkt de verschuiving van de geografische positie van de periferie naar het centrum van het economisch leven, in de industriële noord-westelijke hoek van Europa. Die verschuiving leidde uiteindelijk tot de verbetering in de infra-structuur en vormde een uitdaging voor de stagnerende economie’^7.. Deze evocatie heeft Bos mijns inziens nu met succes kwantitatief onderbouwd. De in zijn boek geplaatste 12 staten, 28 grafieken en 13 bijlagen zijn hiervoor een bewijs. Zijn analytisch-integrale aanpak van zijn onderzoeksobject is zonder meer geslaagd te noemen.

Het eigenlijke thema van het boek wordt geplaatst binnen de omlijsting der economische structuur en conjunctuur van beide landen en het biedt voortdurend uitzicht op het wijder perspectief der internationale interactie waarin de economische ontwikkeling van Duitsland en de gevolgen daarvan grote aandacht krijgen. De methodische uitvoering verdient veel lof, zeker wanneer men rekening houdt met de omstandigheid dat de onderzoeker geconfronteerd werd met statistisch materiaal dat voor Engeland en Nederland zeer uiteenliep. Zijn beschouwing over de moeilijkheden bij de homogenisering der cijfers van de handelsstatistieken uit beide landen - Bos verrichtte ook veel onderzoek in Engelse archieven - is leerzaam voor iedere historicus die op dit terrein aan het werk gaat.

De Brits-Nederlandse economische betrekkingen kenmerkten zich vóór 1870 door wederzijdse afhankelijkheid. Nederland was voor de invoer van grondstoffen, halffabrikaten, kapitaalgoederen en industriële eindprodukten geheel aangewezen op de Britse invoer en Engeland op de import van Nederlandse agrarische produkten. In beide gevallen oefende de export een markt- en prijsbepalende invloed uit. De Engelse geeuwhonger naar Nederlandse agrarische artikelen, de dominante positie van de Britse industrie en de onvolkomen ontwikkeling van de Nederlandse infrastructuur hebben het agrarische karakter van de Nederlandse volkshuishouding versterkt en de industriële ontwikkeling vertraagd. Tot circa 1870 vormden Engeland met België, Noord-Frankrijk en het Rijnland het industriële centrum van de gehele wereld. De overige landen waren perifere volkshuishoudingen. Zij vervulden - en met name was dat van toepassing op Nederland - de rol van agrarisch complement.

5. Ch. Wilson, Anglo-Dutch Commerce and Finance in the Eighteenth Century (Cambridge, 1966).

6. A. de Vries, Geschiedenis van de handelspolitieke betrekkingen tusschen Nederland en Engeland in de negentiende eeuw (1814-1872) ('s-Gravenhage, 1931).

7. Bos, ‘Van periferie’, 88.

[p. 381]

Tijdens de jaren 1870-1914 ondergingen de Brits-Nederlandse handels- en scheepvaartbetrekkingen een drastische verandering. De oorzaken hiervan moeten worden gezocht in de opkomst zowel van nieuwe agrarische exportnaties (bijvoorbeeld Denemarken), die de markt- en prijsbepalende functie van de Nederlandse aanvoer op de Britse markt ondergroeven alsmede in de industrialisatieprocessen van andere landen (België, Verenigde Staten, Duitsland), die de Britse industriële hegemonie ondermijnden. De Engelse economie kreeg het zwaar te verduren. De Duitse concurrentie in industriële grondstoffen (steenkolen), halffabrikaten, kapitaalgoederen en eindprodukten werd steeds vinniger. De Britse scheepvaart verloor eveneens terrein. De afkalving van het Britse scheepvaartaandeel in Nederland leidde echter niet tot een vergroting van het aandeel van de Nederlandse vlag vanwege de subsidiepolitiek van de Duitse overheid. Dit aspect raak nu, naast de algemene oorzaak van de Britse achteruitgang door de Duitse industrialisatie, de secundaire factor van de inkrimping der Engelse export, namelijk de moderniteit van de Duitse handelsorganisatie. De Duitse economische expansie kon zich niet realiseren door middel van een liberale markteconomie zoals die in Engeland en Nederland functioneerde. Wilden de Duitsers de wereldmarkt bereiken - en daarvoor was een overheersende invloed op de Nederlandse volkshuishouding onmisbaar - dan moesten de markten gemanipuleerd worden door prijsdiscriminatie en institutionele instrumenten, zoals door kartels, trusts, syndicaten en door een zich op de industrie oriënterend bankwezen. Van groot belang voor de ontwikkelende Duitse industrie was de invoering van een protectionistisch handelstarief. Bovendien kwamen de Duitse industriëlen bij de terugdringing van de Engelse uitvoer naar Nederland sterk in het voordeel door de relatieve voltooiïng van de Nederlandse infrastructuur in de jaren tachtig; immers, overlading van de goederen was daardoor niet meer nodig. Samenvattend: ‘opererend vanuit een beschermde binnenlandse markt, profiterend van een verbeterende infrastructuur en discriminerend tussen binnen- en buitenlandse prijzen verwierven de Duitse ondernemers een plaats op de direct omliggende markten, later ook op de wereldmarkt’ (412, 413).

Voor de Nederlandse volkshuishouding had de boven beschreven ontwikkeling grote gevolgen, waarbij dan nog kwam de langdurige agrarische depressie. De infiltratie op de wereldmarkt van nieuwe agrarische exportnaties en de industriële ontwikkeling van onder andere Duitsland wijzigden de aard van de Nederlandse economie. De eenzijdige nadruk op één product (zuivel) en op één markt (Engeland) maakte plaats voor een oriëntatie op verscheidene markten (België, Frankrijk, Duitsland) en diverse producten (margarine, conserven, zuivelproducten, suiker, aardappelmeel, strokarton). Deze bredere economische oriëntering was ook bitter noodzakelijk doordat de agrarische depressie een moordende concurrentie veroorzaakte in de traditionele agrarische exportproducten, maar deze ‘heeft echter niet geleid tot een wezenlijke substitutie naar de uitvoer van industriële producten anders dan die van de industriële verwerking en veredeling (er staat: “verdeling”) van agrarische producten. De dalende welvaart in de agrarische sector maakte een industriële ontwikkeling urgent. Toen deze goed op gang kwam, bleek zij - althans met betrekking tot de uitvoer - nauw met de agrarische sector verbonden’ (277). Juist door het open-marktkarakter van onze huishouding bracht de Duitse industrialisatie een relatieve prijsdaling teweeg van de ingevoerde grondstoffen, halffabrikaten, kapitaalgoederen en eindproducten. Het conjuncturele effect hiervan was dat Nederland meer afhankelijk werd van de Duitse invoer, maar daardoor bij baisse en hausse kon profiteren van lage Duitse en lage wereldmarktprijzen. Van veel groter belang was het structurele gevolg van deze Duitse industrialisatie, namelijk Nederland ontwikkelde zich van een agrarische perifere economie tot een volkshuishouding die een integrerend deel vormde van het industriële Noordwest-Europa,

[p. 382]

dat, en met name Duitsland, de plaats van het industriële centrum in en buiten Europa van Engeland overnam. Binnen dat centrum fungeerde de Nederlandse economie volgens haar eigen aard: ‘met een voedings- en genotmiddelensector afgestemd op de behoeften der omringende industriestaten, een eveneens daarop gerichte en snelgroeiende dienstensector en een primair op invoersubstitutie geconcentreerde industrie..’ (314).

De machtsafbrokkeling van de Brits-Nederlandse handel en scheepvaart komt in de vele cijfers die het boek geeft het markantst tot uitdrukking in de bijlagen. Voor steenkolen, garens, manufacturen, onbewerkt metaal, metaalwaren en machines blijkt overtuigend dat in de jaren 1870-1914 de dominante positie van de Britse economie plaats maakte voor die van Duitsland. Het is dan ook jammer dat de schrijver, behalve de absolute cijfers betreffende de buitenlandse aanvoer in Nederland, het vervoer naar het buitenland en de invoersaldi van bovengenoemde grondstoffen, halffabrikaten en kapitaalgoederen, niet de relatieve cijfers daarvan heeft gegeven. De bijlagen zouden aan inzichtelijkheid aangaande het onderzoeksobject aanmerkelijk hebben gewonnen. Deze opmerking raakt overigens het zwakke aspect van deze dissertatie: de vormgeving. Ik doel hier niet op de hier en daar voorkomende ‘drukfouten’. Zij zijn niet te vermijden zeker niet met een ‘offset-procédé’ waarmee de dissertatie van Bos het licht zag. Het gaat mij veelmeer om de stijl die nu en dan zonder meer kreupel gaat. De interpunctie is soms merkwaardig; met meervoudsvormen en meervoudsconstructies heeft Bos de grootste moeite. Daarbij komt dat de schrijver soms te veel vakjargon stopt in niet helder geformuleerde zinnen, waardoor verscheidene passages in zijn boek ondoorzichtig worden. Wat te doen met de volgende passus op de bladzijden 6 en 7: ‘Daarmee ontstaat een verschil tot het boek van A. de Vries die twee facetten heeft. Aan de ene kant leidt dit tot een structurele aanpak van de economische betrekkingen met Engeland en aan de andere kant tot een analyse van dynamische interactie, facetten die niet los van elkaar beschouwd kunnen worden’. Een kluif is ook: ‘Wellicht is het laatste kwart van de negentiende eeuw althans voor de Nederlandse landbouw het meest nauwkeurig te omschrijven als een periode van door wijzigingen in de internationale aanbodverhoudingen geïnduceerde structuurveranderingen gepaard gaande met crisisverschijnselen’ (327). Er zijn meer van deze onverstaanbare volzinnen.

Er moeten nog enkele aantekeningen worden gemaakt over het derde hoofdstuk waarin Bos een historiografisch exposé geeft aangaande de economische ontwikkeling van Nederland in de negentiende eeuw. Zijn beschouwing over de discussie in de economische geschiedschrijving of zich na 1895 een versnelling in de economische groei heeft voorgedaan toen Nederland werd meegezogen in de internationale hoogconjunctuur, zoals onder andere De Jonge aantoonde, is zeer instructief (58-68). Hij volgt hier Teijl die het nationale inkomen over de periode 1850-1900 berekende volgens de productiefunctiemethode. Op basis van deze cijfers komt de economische groei na 1895 wel in contrast te staan met de jaren van relatieve stagnatie (1880/5-1895), maar ‘op langer zicht laten de jaren na 1895 zich harmonisch inpassen in het beeld van de geleidelijke versnelling’ (67). Hij ontzenuwt het betoog van Nusteling^8. waar deze De Jonge's standpunt over de fasering van de ‘take-off’ in Nederland tijdens de jaren 1890-1914 afwijst en de ‘opgang’ van de Nederlandse economie kort na 1850 plaatst^9.. De aanvullingen die Bos geeft op de beschouwing van De Jonge over de samenhang van de Nederlandse met de internationale conjunctuur zijn van belang, al

8. H.P.H. Nusteling, De Rijnvaart in het tijdperk van stoom en steenkool 1831-1914. Een studie van het goederenverkeer en de verkeerspolitiek in de Rijndelta en het achterland, mede in verband met de opkomst van de spoorwegen en de concurrentie van vreemde zeehavens (Amsterdam, 1974).

9. Ibidem, 403.

[p. 383]

neemt hij met De Jonge aan dat deze relatie na 1870 verder is geïntensiveerd. Veel minder overtuigend is Bos in zijn bevestigend antwoord op de vraag of Nederland in 1870 een moderne volkshuishouding was. Wel wijst hij in het voerspoor van Wehler^10. op de definitorische onduidelijkheid van het begrip modernisering en, bij gebruik, op de gevaren ervan, maar zijn antwoord bevredigt niet. Het zij Bos nagegeven: zijn verhandeling over ‘Nederland in 1870: een moderne volkshuishouding?’ (78-92) dwingt de lezer tot concentratie en overpeinzing, zeker wanneer de auteur het begrip industrialisatie omschrijft als een synoniem voor ‘blijvende (cur. van FM) economische groei’ (79) en modernisering als een ‘noodzakelijke voorwaarde voor industrialisatie’ (79). Hoewel hij duidelijk stelt dat een maatschappij voor modern kan doorgaan zonder geïndustrialiseerd te zijn blinkt zijn operationalisering van het begrip modern, in navolging overigens van Rüschemeyer^11., niet uit door definitorische klaarheid waar hij schrijft dat het vraagstuk van de moderniteit van een volkshuishouding alleen is ‘op te lossen door vergelijking van de binnen de economische omstandigheden optimale exploitatie der hulpbronnen met de feitelijke situatie’ (81). Tot die economische omstandigheden behoren de bevolking, geografische ligging, gronden hulpstoffen, klimaat, bodemgesteldheid, marktstructuur, export en handelspolitiek. De vraag of Nederland dan in 1870 nog ‘winst aan moderniteit had kunnen boeken’ (81) beantwoordt Bos alleen door Van Tijns klassiek artikel^12. hier en daar vindingrijk te amenderen, maar verder bewijst hij niets. Nu kan er inderdaad voor de Nederlandse historiografie een soort ‘Dichotomie-Alphabet’^13. worden opgesteld waarin pre-industriële produktiemethoden worden veroordeeld als traditioneel; niettemin de waarde van Van Tijns artikel blijft onverlet. Een petitio principii is dan ook zonder meer het antwoord van Bos op bovengenoemde vraagstelling: ‘Al bij al lijkt de conclusie onontkoombaar dat Nederland inderdaad een moderne volkshuishouding was’ (83). Eveneens is dat van toepassing op zijn conclusie dat de Nederlandse volkshuishouding omstreeks 1870 ‘in institutioneel opzicht modern’ (92) was.

Het zij nogmaals gezegd: deze kanttekeningen bewijzen slechts de grote waarde van dit proefschrift. De historicus die zich verdiept in fasering en tempo, factoren en oorzaken van de Nederlandse industrialisatie zal de dissertatie van Bos moeten bestuderen.

F. Messing

10. H.U. Wehler, Modernisierungstheorie und Geschichte (Göttingen: 1975); M.C. Brands, ‘Modernisering. Een bruikbaar begrip voor historici?’, Theoretische geschiedenis, II (1975) 118-122.

11. D. Rüschemeyer, ‘Partielle Modernisierung’, in: W. Zapf, ed., Theorien des sozialen Wandels (Keulen, 1969) 382-396.

12. Th. van Tijn, ‘Op de drempel van de nieuwe tijd: Nederland omstreeks 1870’, AGN, X (1955) 288-313.

13. Wehler, Modernisierungstheorie, 14, 15; F. Messing, ‘Industrialisatie en emancipatie. Enkele beschouwingen over de vakwetenschappelijke verzorging van het Onderbouw Rapport’, Kleio, XVIII (1977) 427.

Tussen jeugdzorg en jeugdemancipatie. Een halve eeuw jeugd en samenleving in de spiegel van het katolieke maandblad dux, 1927-1970 (Baarn: Ambo, 1979, 273 blz., f 25, -, ISBN 90 263 0482 x).

In 1970 fuseerde dux samen met de bladen van de hervormde, de moderne en de christelijke jeugdraad tot Jeugd en samenleving. Vele bladen zijn aan de deconfessionalisering fi-

[p. 384]

nancieel te gronde gegaan, maar dux heeft zakelijk altijd een gezonde basis gekend. Zelfs zijn autoritair aandoende naam heeft in de stormen tegen het gezag niet hoeven te wijken. De fusie is dan ook logischerwijs voortgevloeid uit de ontwikkeling, die dit ‘katolieke’ maandblad in het denken over jeugd en opvoeding heeft doorgemaakt, en mag gezien worden als een zeldzaam voorbeeld van optimale voltooiing van ‘katolieke’ emancipatie in de zin van integratie in de Nederlandse samenleving met een eigen inbreng. Aan de start in 1927 was dux een door en door ‘katoliek’ tijdschrift, waarin de opvoedingsbeginselen uitsluitend werden afgeleid uit het kerkelijk denkkader en het dagelijks leven werd herleid tot een rooms gedragspatroon. In 1970 heeft dux zich ontwikkeld tot een ‘neutraal’ blad, waarin de pedagogische principes uit de algemene samenleving werden afgeleid en een ‘katoliek’ leven niet meer van het gewone leven was te onderscheiden.

In 1977 - een halve eeuw dus na de oprichting van dux - daagde de redactie van Jeugd en samenleving een groep historici - in meerderheid op de een of andere manier betrokken bij de Nijmeegse universiteit - onder voorzitterschap van Anton G. Weiler uit om aan de hand van een analyse van alle verschenen jaargangen van dux zichtbaar te maken, hoe die voltooiïng van de emancipatie zich heeft voltrokken. Het ligt voor de hand dat de werkgroep zich concentreerde op de hoofdthema's in dux. Dit blijken er zes geweest te zijn. In zeer leesbare artikelen zijn zij ieder afzonderlijk uitgewerkt: de ontwikkeling van pedagogische en psychologische opvattingen (door Henk de Wolf); de godsdienstpsychologie rond Han Fortmann (door Willem Berger en Jacques Janssen); de plaats van seksualiteit, huwelijk en gezin (door Hanneke Westhoff); het ‘katolieke’ arbeidsetos (door Petra en Henk de Wolf); de ‘katolieke’ jeugdorganisatie (door Peter Selten); en het werken met de jeugd (door Hans van Ewijk). Jan Bank nam het voor zijn rekening om het historisch dekor van dux - de wereld waarin het blad leefde - te schetsen en Jan Roes ging de institutionele ontwikkelingsgang van het blad na. De artikelen van Henk de Wolf, Hanneke Westhoff en uiteraard ook die van Jan Bank en Jan Roes bestrijken de gehele periode van het bestaan van dux, de overige artikelen daarentegen bestrijken om niet altijd even duidelijke redenen slechts een deel van die periode. De bundel wordt geopend met een korte verantwoording door de werkgroepsvoorzitter - in het dagelijks leven mediaevist te Nijmegen -, die in vergelijking met de andere auteurs schrijft in een proza van een opvallend abstractieniveau. De uitgave bevat verder een handig overzicht van diverse praktische zaken als uitgevers, redacteuren en dergelijke. Het geheel is functioneel geïllustreerd met afbeeldingen uit dux, die op hun manier het verschuivend jeugdbeeld van dux laten zien.

dux is tot het einde een opinie- en informatieblad geweest voor opvoeders. Hoewel de titel van de bundel anders suggereert, werpen de artikelen echter alleen licht op de verschuiving van de idealen, die (voornamelijk ‘katolieke’) denkers over de jeugd en enkele topfiguren uit het organisatiewezen koesterden. De grote groep van ‘veldwerkers’, laat staan de jeugd zelf, komt niet aan het woord. Over de receptie van dux’ invloed bij hen, voor wie dux was bedoeld en over wie dux werd volgeschreven, krijgt men helaas geen informatie, ook niet in de artikelen van Peter Selten en Hans van Ewijk, waarin enige reflectie op de relatie theorie-praktijk aanwezig is; ook Jan Bank houdt beide groepen zoveel mogelijk van zijn historisch dekor weg, zodat het kader van de bundel wel erg eng is. De titel van de bundel zegt dan ook veel meer over de redactie en het schrijverscorps van dux dan over de doelgroep en de jeugd zelf. Eerlijkheidshalve teken ik bij deze kritische noot aan dat de pretentie van de werkgroep een beperkte is geweest, doordat men uitsluitend de jaargangen van dux als documentatie heeft willen gebruiken. Bewust is dus hier de geschiedenis van het ‘katolieke’ jeugdwerk uit slechts één - beperkte, zij het belangrijke - invalshoek bekeken. Maar als men zich de slankheid van de historiografie op dit punt realiseert, dan prijst

[p. 385]

men zich met de verschijning van zo'n bundel al oprecht gelukkig. Dit doet men temeer, als men kan constateren dat de auteurs erin geslaagd zijn om een gezond evenwicht te bewaren tussen een begripvol benaderen van en een kritisch staan tegenover het deels eigen verleden.

Tussen begin en einde van dux heeft de werkgroep een drietal subperiodes onderscheiden: 1927-1941, 1947-1960 en 1960-1970. In de eerste periode is er rond 1932 weer een cesuur aan te brengen. Tot dan toe was dux een tijdschrift van priesters voor priesters, die zich met de opvoeding van de ‘rooms-katolieke’ rijpende, voornamelijk schoolvrije jeugd tussen 14 en 16 jaar bezighielden, geheel conform de toen in ‘katolieke’ kring gehuldigde opvattingen - nog niet gehinderd door wetenschappelijke inzichten -, dat ouderen de dure plicht hadden om de jeugd te leiden, dat het doel van de opvoeding was van ieder kind een brave ‘katoliek’ te maken, dat leven volgens de ‘katolieke’ deugden- en zedenleer belangrijker was dan natuurlijke ontplooiing en dat daarom de priester de aangewezen jeugdleider was. Vanaf 1932 wendde het blad zich echter ook tot leken in het vormingswerk, maar de overmaat aan pastorale en (leken) apostolische ijver bleef. De jeugd behoeden voor de gevaren, waaraan geloof en zeden en dus zijzelf bloot stonden, was het ‘Leitmotiv’, zodanig dat men zich welhaast niet aan de indruk kan onttrekken dat redactie en auteurs hun eigen rigoureuze beleving van de moraal als norm stelden en vandaaruit de jeugd in een poel des verderfs ten onder zagen gaan. Het is daarom des te jammer dat de belevingswereld van de jeugd buiten beschouwing is gelaten, want nu blijft de interessante vraag onbeantwoord, of datgene wat hierover in dux valt te lezen, de werkelijkheid weergeeft of dat er voortdurend een schijnwerkelijkheid werd opgeroepen, nodig om de juistheid van het eigen inzicht te kunnen staven.

In 1941 verdween dux geruisloos van het toneel, welhaast zeker daartoe door de bezetter genoopt, om in 1947 een nieuwe start te maken. Tussen haakjes: de halve eeuw uit de ondertitel is dus wel aan de zeer korte kant. Betekenisvol was de wisseling van uitgever. Als zodanig gold niet langer de door de clerus geleide Interdiocesane Jeugdcommissie, maar de Katolieke Jeugdraad voor Nederland, waar leken (onder anderen Cals) aan de touwtjes trokken. De redactie, die in 1947 aantrad - onder anderen Han Fortmann, N. Perquin en vooral Lène Coenders -, inspireerde tot een uitbreken uit het keurslijf van de (kerkelijke) moraal. Dat geschiedde aanvankelijk heel aarzelend. Hinken op twee gedachten, dat deed dux in de jaren vijftig onmiskenbaar. Maar de richting, die Lène Coenders al vroeg aangaf: de jeugd benaderen vanuit haar eigen behoeften door meer naar haar te luisteren dan vanuit een moralistisch a priori één gedragspatroon voor te schrijven, won steeds meer veld; de wijzigingen in het maatschappelijk bestel en de wetenschappelijke ontwikkeling van de pedagogiek en de psychologie waren daaraan niet vreemd. De normatieve leidsman had zijn beste tijd gehad. Rond 1960 overwon dux het dualisme. Voorgoed koerste het in de richting van wetenschappelijk gefundeerde analyse van de jeugdproblematiek als onderdeel van de algemene maatschappelijke ontwikkelingen. De context was niet langer meer de ‘katolieke’ wereld alleen. In 1961 trad de eerste ‘niet-katoliek’ tot de redactie toe en in 1964 verdween het predicaat ‘katoliek’ van de titelpagina. Uit programmatisch oogpunt was de fusie slechts een kwestie van tijd geworden.

Deze ontwikkeling springt in vrijwel alle artikelen duidelijk naar voren, het illustratiefst in die van Hanneke Westhoff en Jan Roes die zich - het zij er bijgevoegd - in dit opzicht ook met de dankbaarste onderwerpen hebben beziggehouden. Het is, alsof men leest ‘over herkomst en wording van de moderne katoliek’, woorden die Jan Roes dan ook als ondertitel bij zijn bijdrage heeft geplaatst.

Tot slot dit. De lezer, die inmiddels flink geïrriteerd is geraakt door mijn - voor deze gele-

[p. 386]

genheid aangepaste - schrijfwijze van het woord ‘katoliek’, zij gewaarschuwd. Spellingbeheersing is niet de sterkste zijde van dit boek. De voor de gebruikers van de voorkeursspelling vaak ongewone woordbeelden komen hopelijk niet uit de kokers van de auteurs. Het ligt voor de hand te veronderstellen dat deze ongelukkige gang van zaken voorvloeit uit de omstandigheid dat het boek oorspronkelijk is verschenen als themanummer van Jeugd en samenleving. Maar niet alles wat welzijnswerkers voorstaan, hoeft een weldaad voor hun doelgroep te zijn.

J. Bosmans

Doeko Bosscher, Om de erfenis van Colijn. De ARP op de grens van twee werelden (1939-1952) (Alphen aan den Rijn: Sijthoff, 1980, 480 blz., f 95, -, ISBN 90 218 2572 4).

De periode 1945-1952 bracht de ARP in de oppositie door. Verkiezingsnederlagen en ledenverlies waren haar deel. Haar verzet tegen ‘vernieuwing’ (doorbraak), haar visie op de sociaal-economische vraagstukken en haar vasthouden aan gezagsherstel in Indonesië isoleerden haar volledig en in dat isolement werd zij ook nog eens door innerlijke twisten verscheurd. Volgens Bosscher kwam dat, doordat de antirevolutionairen niet wisten te ontsnappen aan de greep, die Colijn ook na zijn dood in 1944 op hun partij had. Colijn was na 1939, toen hij de ARP op een onhandige manier uit het regeerkasteel had gemanoeuvreerd, de leider gebleven en zijn twijfelachtige houding in het begin van de bezetting had daaraan niets afgedaan. Na 1945 veranderden de mentaliteit en het wereldbeeld van de ARP niet; de noties op het terrein van de sociaal-economische, koloniale en internationale politiek leende men - haast als vanzelfsprekend - van Colijn. Sommigen in de partij, de CNV-vleugel onder aanvoering van Ruppert voorop, realiseerden zich weliswaar dat het politiek en electoraal verstandig was om zich krachtig te laten horen in het koor, dat Colijns crisisbeleid wegzong, maar als puntje bij paaltje kwam, deed iedereen zijn best om Colijn hoog op het voetstuk te houden. Behalve één, Gerbrandy, de gemankeerde De Gaulle in Nederland, zoals Bosscher hem portretteert. Deze Gerbrandy maakte het het partijestablishment extra moeilijk. Sinds hij in 1939 was toegetreden tot het kabinet-De Geer, gold hij als degene die de val van Colijn definitief had gemaakt. Na 1945 toonde hij bovendien geen mededogen met Colijns aberraties in de eerste bezettingsmaanden; hij schroomde niet om Colijn de Nederlandse Pétain te noemen en dat stond natuurlijk gelijk aan het bevuilen van het eigen nest. Maar ideologisch, vooral in sociaal-economische zaken en ten opzichte van Indië, was hij zuiver op de graad; voor menige antirevolutionair belichaamde hij het militante calvinisme en vertegenwoordigde hij het antirevolutionaire beginsel zelfs authentieker dan Colijn, zodat de partijtop nauwelijks om hem heen kon. Bij dit alles voegden zich ‘onpeilbaar diepe frustraties’ als gevolg van een wijd verbreid onbegrip dat men het aan zichzelf te wijten had dat men buiten de gemeenschap der gouvernementele partijen was komen te staan; op grond van de fiere houding van de partij in het verzet voelde men zich onheus bejegend door de andere partijen. In 1952 leek de ARP door weer deel te nemen aan de regering terug te keren naar de realiteit, maar voor de linkervleugel geschiedde dat te schoorvoetend, terwijl rechts sprak van een desastreuze overgave aan de revolutie, nu de partij koos voor samenwerking met onder andere de PvdA. Dientengevolge bleven de tegenstellingen voortwoekeren en kwam er voorlopig geen einde aan de verkiezingsnederlagen en het ledenverlies.

Bosschers boek laat zich geboeid lezen. Het is een verslag geworden van lotgevallen, die vooral betrekking hebben op de interne verhoudingen. Het optreden van de ARP naar bui-

[p. 387]

ten, zoals onder andere in het parlement, komt slechts zijdelings ter sprake. De auteur waarschuwt zijn lezer reeds op de eerste pagina, dat hij geen geestverwant is, de ‘nestgeur’ niet kent. Dit lijkt mij eerder een voor- dan een nadeel. Want ongetwijfeld daardoor is Bosscher niet vervallen in een benauwende hagiografie, die in de geschiedschrijving over onze politieke partijen vaak zo uitbundig is beoefend. Het verslag is kritisch en Bosscher lijkt soms de indruk te wekken naar de andere kant te willen doorslaan. De oordelen zijn in de regel tamelijk hard, soms zelfs zo hard dat ik mij kan voorstellen dat de lezer van antirevolutionaire huize moeite zal hebben met dit boek. Een enkel voorbeeld.

Colijn krijgt een groot gebrek aan sociaal inlevingsvermogen en een stoere onverschilligheid aangewreven; met zijn koloniaal beleid zou hij de ARP een eindweegs in een doodlopende straat hebben gevoerd, waarvan de partij zich pas na de souvereiniteitsoverdracht, ‘als het niet was na de afwikkeling van het Nieuw-Guinea-drama’ (214), bewust werd. Schouten, de naoorlogse partijvoorzitter en fractieleider, komt over als een humorloze provincialist, die een vrije gedachtenwisseling in het Centraal Comité tegenhield en daardoor bijdroeg aan het beeld van geestelijke armoede, dat de partij in deze jaren vertoonde. In het partij-apparaat vierde trouwens volgens Bosscher amateurisme hoogtij, men holde voortdurend achter ontwikkelingen aan, ideeën roestten vast en instandhouding van het apparaat zag men als doel in zichzelf. ‘Als oppositiepartij met een zeer eenzijdige belangstelling voor Indonesië had de ARP zich een zekere mate van denkluiheid kunnen veroorloven’ (291). Het kon dan ook niet anders, aldus de auteur, dan dat de partij met een zekere verkramptheid sommige na-oorlogse ontwikkelingen tegemoet trad. Bosscher gaat nog verder en spreekt uit dat de ARP in haar dagelijks beleid het begrip ‘christelijke sociale politiek’ compromitteerde.

Ook al zijn deze en dergelijke oordelen bepaald niet mals, toch mag men bij Bosscher niet een anti-antirevolutionaire gezindheid aanwezig veronderstellen. Per thema passeren steeds uitvoerig alle stromingen in de ARP de revue - soms wel eens te uitvoerig, want de auteur citeert graag en lang - alvorens een oordeel wordt gegeven en gelet op de zorgvuldigheid van dit afwegingsproces is niet vol te houden dat Bosscher onbillijkheden heeft begaan. Wel valt op dat de consistentie in Bosschers oordeelsvorming niet altijd even sterk is.

Als de schrijver in het debat over de schuldvraag inzake het mislukken van de fusie tussen ARP en CHU in 1945 de ARP-partijtop in bescherming neemt, doet het merkwaardig aan, dat hij de partijtop er tegelijkertijd van beschuldigt in deze kwestie een ‘wanprestatie’ te hebben geleverd (146). Bij de formatie van 1952 blijkt Schouten tegen regeringsdeelneming te zijn, maar hij dreef zijn standpunt toen niet door tegen de meerderheid van de fractie in; is hier sprake van een uitzondering op de regel dat Schouten eigenlijk geen tegenspraak duldde, of deugt de regel niet? En waar ligt nu de waarheid over Colijn en de Nederlandse Unie, als Bosscher op bladzijde 56 schrijft: ‘(Colijn) hielp het klimaat scheppen waarin de Nederlandse Unie zich met succes kon opwerpen als belichaming van de volkswil’, en reeds twee pagina's verder zonder commentaar het oordeel van Trouw aldus parafraseert: ‘het was voor een groot deel aan Colijn te danken geweest dat de Nederlandse Unie niet het universele middel werd waarmee de Duitsers het Nederlandse volk konden inkapselen’? Nog dichter bij elkaar liggen twee - elkaar naar mijn mening uitsluitende - opmerkingen over Trouw. Op bladzijde 106 laat Bosscher Trouw zich snel ontwikkelen tot een ARP-getrouw orgaan, maar al op bladzijde 107 memoreert hij het ongenoegen in de ARP over de te onafhankelijke koers van de krant, hetgeen wel weer rijmt met een eerder gemaakte opmerking op bladzijde 69 dat Trouw werd opgericht als - en bleef - een christelijk-nationaal blad.

Het boek bestaat eigenlijk uit vier delen. Eerst schetst Bosscher de betekenis van Colijn

[p. 388]

voor de ARP na Colijn; dan volgen hoofdstukken over de hoofdproblemen van de naoorlogse jaren, namelijk de sociaal-economische ontwikkeling en Indië; en tenslotte beschrijft de auteur de gang van zaken in de ARP rond de na-oorlogse kabinetsformaties, vooral die van 1951 en 1952. Deze opzet leidt weliswaar tot een enigszins verbrokkelde behandeling van de stof, maar biedt desondanks voldoende inzicht in de perikelen in de ARP en bevredigt daardoor ook wel. Minder bevredigend is echter dat Bosscher gemeend heeft zijn verhaal in 1952 te kunnen beëindigen. Hoewel een duidelijke conclusie in zijn boek ontbreekt - de gepresenteerde nabeschouwing is niet meer dan de geschiedenis van de ARP na 1952 in vogelvlucht -, toont Bosscher in deze nabeschouwing, maar ook anderszins echter overtuigend aan dat 1952 in de ontwikkeling van de ARP bepaald geen cesuur is. Bosscher suggereert veeleer dat de ARP de interne crisis, die was begonnen met Colijns val in 1939, in feite pas halverwege de jaren zestig overwon, toen Zijlstra zich ontwikkelde tot een moderne Colijn en aldus zijn partij definitief uit het dal haalde. De ondertitel van het boek, een zinspeling op Colijns omstreden brochure uit 1940, is derhalve een weinig geslaagde keus om daarmee de periode 1939-1952 te karakteriseren en af te bakenen; de ARP bleef langer dan 1952 op de grens van twee werelden. Maar laten we wel erkennen dat Bosscher erin geslaagd is om wat tot op heden over deze roerige periode in de geschiedenis van de ARP is geschreven, in de schaduw te stellen.

J. Bosmans