Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 91

[p. 76]

Het XIVe Internationale Congres voor Historische Wetenschappen
San Francisco 22-29 augustus 1975 J.A. Bornewasser

In San Francisco kwam van 22 tot en met 29 augustus 1975 het XIVe Internationale Congres voor Historische Wetenschappen bijeen. 1455 ingeschreven leden uit zestig verschillende landen waren samengestroomd naar de legendarische stad van Sir Francis Drake en de ‘gold rush’, van de baaien en bruggen, van het subtropisch klimaat en de mistbanken, en van de stijle heuvels en de ‘cable car’. De American Historical Association was de gastvrijheid gevende organisatie, Boyd C. Shafer de zakelijke voorzitter, en het pompeuze Fairmont Hotel het hoofdkwartier van het congres. Voor het eerst in de geschiedenis van het bijna vijftig jaar oude Internationale Comité voor Historische Wetenschappen, het C(omité) I(nternational) des S(ciences) H(istoriques), congresseerde men in de Verenigde Staten, die het tweede eeuwfeest van hun beginnende onafhankelijkheidsstrijd vierden. Met opzet was San Francisco als vergaderstad uitgekozen, opdat men ver zou zijn van de ‘pollution of the air’. Dertig jaar eerder was hier het Handvest van de Verenigde Naties opgesteld, ofwel - zoals de Fransman Michel François, sinds 1950 secretaris van het Comité, het wat pathetisch en niet geheel nauwkeurig uitdrukte - de verklaring van de rechten van de mens, ‘de ce même homme dont nous avons, ensemble, la charge d'écrire l'histoire’.

De geschiedenis van de mensheid is ook op dit statutair om de vijf jaar te houden congres, voor allerlei tijdvakken en onder veelvuldige aspecten, in het kader van grote abstracties maar ook van gedetailleerde concretiseringen, aan de orde gesteld. Ter bespreking stonden achtenzestig rapporten, tegen de opzet in nogal variërend in omvang, verschillend ook van kwaliteit en niet zelden opgesteld door twee of meer historici van het daartoe jaren tevoren aangewezen land. Bovendien waren er bijeenkomsten van geaffilieerde internationale organisaties en interne commissies van het CISH, waarop over lezingen die niet in rapportvorm waren voorbereid, werd gediscussieerd. Deze verenigingen, die zich in meerderheid aan de verschillende takken der geschiedenis wijden, hielden doorgaans ook een werkvergadering; organisatievorm, bestuurssamenstelling en de te houden bijeenkomsten in de komende jaren waren daarop onderwerp van bespreking. Traditiegetrouw werd het congres geopend en gesloten met een plenaire bijeenkomst. Werd in 1970 te Moskou de openingszitting gehouden in het congresgebouw van de Opperste Sovjet, in het Kremlin dus, te San Francisco verzamelden de congresgangers zich voor het begin en voor het eind in het grootauditorium van de vrijmetselarij.

Op de dag vóór de opening en de middag na de sluiting van het congres kwam de Algemene Vergadering van het CISH onder leiding van diens president in besloten zitting bijeen. De Algemene Vergadering is officieel het beslissende orgaan en bestaat uit de deputaties van de nationale comité's - voor Nederland is dit het Nederlands Historisch Genootschap - en van de internationale geaffilieerde organisaties. Iedere vertegenwoordigde natie en organisatie heeft één stem, onafhankelijk van de grootte van de afvaardiging, die in San Francisco variëerde van één tot drie leden. De internationale vereniging van rechts-

[p. 77]

historici was aanwezig in de persoon van haar voorzitter, de Leidse hoogleraar R. Feenstra. Ons land werd als zodanig vertegenwoordigd door de voorzitter en de oudvoorzitter van het NHG, B.H. Slicher van Bath en ondergetekende. Eerstgenoemde werd ook benoemd in de kascommissie, die met enige kritiek op de weinig doorzichtige kostenspecificatie aan de vergadering de rekening ter goedkeuring aanbeval.

In het algemeen was er een zeker onbehagen over de in feite souvereine positie van het zogenaamde bureau, het uit elf leden bestaande bestuur. Met name was er kritiek op de concrete samenstelling van het bestuur, waarin naar de mening van velen te weinig de verschillende takken van de geschiedbeoefening vertegenwoordigd waren. Dit ondanks de herhaalde verzekering van secretaris François, terecht als ‘monsieur CISH’ gekarakteriseerd, dat de bureauleden er niet als representanten van elf landen, maar van ‘les différentes tendances de la recherche historique et les grandes aires de culture’ zetelden. Verder bestond er enige onvrede over de feitelijke coöptatie van het bureau en over het louter beamende karakter van de algemene vergaderingen. Wat het eerste betreft: tot nieuwe voorzitter werd voor vijf jaar, overigens met reële algemene goedkeuring, de West-Duitser K.D. Erdmann gekozen; hij volgde als zodanig de Rus Zhukov op. Wat de inbreng van de vergadering betreft: er waren nogal wat bedenkingen tegen de bestaande statuten en de geringe mogelijkheid om die veranderd te krijgen. Opmerkelijk was daarbij het feit, dat de Russische afvaardiging voor grotere armslag pleitte, terwijl de ‘vertegenwoordiger van de H. Stoel’ de statuten goed noemde en het vertrouwen in het bureau bevestigd wilde zien. De pas gekozen voorzitter zegde op de slotvergadering toe, dat in ieder geval meer invloed zou worden toegekend aan de genoemde internationale organisaties en comité's.

Overigens was het bureau ook vatbaar gebleken voor in de wandelgangen te horen kritiek, en daar was ook gerede aanleiding toe. Een centrale plaats in de CISH-congressen wordt namelijk ingenomen door de twee grote sectievergaderingen, die gedurende zes dagen telkens een nogal breed thema tot onderwerp hebben. Ook in San Francisco was dat het geval. Daar bestudeerde de eerste sectie ‘major themes of study’ als geschiedenis en maatschappij, de rechten van de mens, revolutie etc. De tweede sectie wijdde zich aan methodologische problemen; het ging daar bijvoorbeeld over waardeoordelen in de geschiedschrijving, de historicus op zoek naar documentatie en over de verhouding tussen gebeurtenissen, structuren en ontwikkeling. De desbetreffende rapporten werden in de ochtendzittingen besproken door een panel van zogenaamde experts, die door het bureau van tevoren uitgenodigd waren. Voor de middagzittingen kon men zich daarna vanuit de zaal melden om zich in een ‘open discussie’ te mengen. Hoewel sommige rapporten de moeite van het lezen en bewaren waard waren en een enkele discussie interessante en verhelderende momenten opleverde, bleek deze werkwijze in haar gheel ook nu, net als in Moskou, weinig bevredigend te zijn. De experts waren soms hun naam niet waard, kenden elkaar niet of nauwelijks, traden vaak niet in een echte gedachtenwisseling en voerden op het podium hun act op voor een nogal eens leeglopende zaal. De middagzitting bestond vaak in een serie thuis voorbereide statements, die niet op de voorgaande discussie inhaakten en ook geen rol speelden in het vervolg van het debat. Oosteuropese ‘delegates’ gebruikten ze vaak voor een politiek-maatschappelijke geloofsbelijdenis, waardoor het voor de rapporteur of inleider ook wel moeilijk werd om zonder openlijke conflicten (die blijkbaar bijna niemand wilde) in dialoog te treden. Omgekeerd werden wat scherp kritiserende geluiden over monolitische referaten door de sectievoorzitters liefst alleen als voor gezegd beschouwd, zodat van een proces van verheldering of toenadering maar zelden gesproken kon worden. Vandaar dat het bureau op de laatste dag in het vooruitzicht

[p. 78]

heeft gesteld, dat dit soort zittingen op een andere manier of in het geheel niet zou worden voortgezet.

De rapporten en discussies in de twee andere secties van het congres alsmede die op de afzonderlijke bijeenkomsten van specialisten in de verschillende takken der geschiedenis waren in het algemeen zakelijker van toon en leidden ook eerder tot gemeenschappelijk inzicht. Toch speelden ook hier ideologische tegenstellingen soms een rol, zonder dat dit een groeiend begrip of tenminste een flitsende discussie opleverde. Natuurlijk is dit voor een deel alleen mijn persoonlijke impressie, omdat het onmogelijk was het geheel te overzien; uit gesprekken werd deze indruk toch wel bevestigd. Taalmoeilijkheden - er waren geen officiële tolken aanwezig - waren mede debet aan het gesignaleerde euvel. Of het ontbreken van simultaanvertalingen via koptelefoons overigens zo'n verlies was, valt met het oog op de slechte ervaringen in Moskou sterk te betwijfelen.

Treffend vond ik de tegenstelling tussen de redeneertrant van Oostduitse en Westduitse historici, waarbij direct dient te worden aangetekend, dat onder de laatsten menig jonge, ‘progressieve’ vakgenoot het woord voerde. Zij probeerden zo veel mogelijk te nuanceren, relativeringen aan te brengen, en door middel van illustraties aan de historische pluriformiteit en uniciteit recht te doen. De eersten waren sterk in het beklemtonen van het ‘Generelle’, plaatsten bijna altijd uitroeptekens achter hun woorden, ofschoon zij er tegelijkertijd op hamerden dat heel het onderzoek naar de echte sociale verhoudingen nog maar in een beginstadium stond. Hierop doelde de toch ook als marxist bekend staande Engelse historicus Hobsbawm ongetwijfeld, toen hij vanaf een barkruk mismoedig opmerkte, dat deze congressen een overwegend ‘metafysisch’ karakter hadden.

Dit alles neemt niet weg dat er in San Francisco ook gelegenheid was om naar belangwekkende zaken te luisteren, boeiende vakgenoten te ontmoeten, nuttige informaties op te doen en blijvend lijkende contacten te leggen. Met name is er door de beoefenaars van de afzonderlijke specialisaties vruchtbaar gewerkt en aan plannen voor de toekomst gebouwd. Uitgebreide exposities van recente werken en stands van uitgevers en organisaties boden mogelijkheid tot het verwerven van een veelsoortige oriëntatie. Dat de Amerikaanse organisatoren, ondanks gedane belofte, geen lijst van deelnemers met hun congres- en huisadressen ter beschikking konden stellen, was een teleurstellende omstandigheid. Nu waren de ontmoetingen meestal toevallig. Er waren trouwens nogal wat mensen weggebleven van wie de aanwezigheid volgens het programma verwacht mocht worden. Opvallend was de vrij grote groep Japanners en het ontbreken van de Zuidamerikanen, de vertegenwoordigers van de Annales-geschiedschrijving en de wat oudere westeuropese grootheden.

Van de 29 Nederlandse deelnemers hebben sommigen de kans waargenomen om elkaar beter te leren kennen, waartoe zij in het vaderland niet zo gauw zouden zijn gekomen. In dit verband werd ook de ontvangst bij de Nederlandse consul-generaal en zijn echtgenote, de heer en mevrouw Weidema, ten zeerste geapprecieerd. De twee Nederlandse leden van de Algemene Vergadering van het CISH konden met vreugde van menig lid van het bureau vernemen, dat het rapport dat de Nijmeegse hoogleraar A. Weiler in de sectie methodologie op heldere wijze had toegelicht en in werkelijk open discussie verdedigd, als uitzonderlijk goed werd beschouwd. Zijn paper handelde over Value reference and value iudgements in historiography en was in Nederland door een kleine werkgroep van geïnteresseerden mede voorbereid.

Merkwaardig genoeg had dit algemene congres van historici geen enkele binding met de universitaire wereld van de als gastvrouw optredende stad. Wel zijn groepen deelnemers op een namiddag ontvangen en rondgeleid door de universiteiten van Berkeley, Stanford en

[p. 79]

San Francisco zelf, maar de congresbijeenkomsten vonden plaats in twee luxueuze hotels. Daar waren ook de sprekers en de nationale delegaties ondergebracht, hetgeen nogal contrasteerde met de soberheid waarin de beoefenaars van de geschiedwetenschap gewend zijn te werken. Met de kringen van de Californische universiteitshistorici kwamen de congressisten dus niet in aanraking. Daar staat tegenover dat, dank zij geldelijke steun van de organisatoren en een bescheiden subsidie van de Unesco, een aantal jeugdige historici aangetrokken was uit verre, jonge naties, die tot nu toe nog geen officiële vertegenwoordiging binnen het CISH hebben. Bijzonder pijnlijk was de afwezigheid van Tsjecho-Slowaakse vakgenoten die tengevolge van het abrupte afbreken van de Praagse lente van 1969 hun wetenschappelijk werk hebben moeten staken. De congresgangers werden door middel van op schrift gestelde en particulier verspreide, indrukwekkende noodkreten daarop geattendeerd. Het was dan ook velen, helaas niet allen, uit het hart gegrepen, toen voorzitter Erdmann aan het slot van het congres de stellige verwachting uitsprak, in 1980 op het XVe congres te Boekarest alle historici die dat zouden willen, als vrije wetenschapsbeoefenaars te kunnen begroeten.