Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 88

[p. 88]

[Necrologieën]

In memoriam Prof. Dr. J. Dhondt 1915-1972

Het overlijden van Jan Dhondt op 20 augustus 1972 werd bij het bekendmaken in ruime kring ook buiten de Gentse universiteit en de wereld der historici als een schok ervaren. Alhoewel zijn vrienden zich reeds enkele jaren meer dan hijzelf bezorgd maakten over zijn gezondheid, was het hun moeilijk te aanvaarden dat de dynamische kracht die van zijn overrompelende persoonlijkheid uitging zo abrupt werd afgebroken.

Jan Dhondt werd op 22 januari 1915 te Gentbrugge geboren. Zijn carrière was in elk opzicht deze van de klassieke hoogleraar in de geschiedenis in België. Hij promoveerde in 1938 aan de Rijksuniversiteit te Gent als doctor in de Letteren en de Wijsbegeerte (Geschiedenis), genoot van mandaten van het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek (1939-1942) en trad in dienst bij het Algemeen Rijksarchief te Brussel (1942-1944). In 1944 werd hij tot docent benoemd aan de universiteit te Gent en in 1948 tot gewoon hoogleraar. Ondertussen was hij zich, naast zijn oorspronkelijk studieterrein, de middeleeuwen, ook gaan toeleggen op de hedendaagse geschiedenis. In tegenstelling met de meeste zijner confraters was dit niet uitsluitend gebeurd omwille van zijn leeropdracht, maar voor een goed deel ook wegens zijn betrokkenheid bij de geschiedenis van de arbeidensbeweging en van het socialisme.

Dhondt was inderdaad anders dan de typische hoogleraar in de geschiedenis. Daarvoor was hij te veel man van de actie en organisator. Hij bekleedde zelfs het ambt van rector van de universiteit te Lubumbashi (Zaïre) van 1964 tot 1966. Op ‘zijn vijfde verdieping’ op de Blandijnberg te Gent fungeerde hij echter ook als ‘le grand patron’, die naast zijn leerstoel voor nieuwste geschiedenis en talrijke colleges daarbuiten, ook aan andere faculteiten, optrad als Directeur-diensthoofd van de Seminaries voor Hedendaagse en Oost-Europese geschiedenis, leiding gevend aan talrijke medewerkers en een groeiend aantal studenten en doctorandi, onverdroten nieuwe initiatieven nemend en wetenschappelijke ondernemingen opzettend. Waar hij de tijd, de energie en... de fondsen vond om dit vol te houden was telkens weer een raadsel.

Onder zijn leiding verscheen sinds 1953 in de Revue du Nord een ‘Bulletin critique d'histoire de Belgique’, dat vanaf 1967 volledig op eigen kracht verscheen. De onbevangenheid van oordeel voor alle publicaties, van welke school of uit welke hoek zij ook kwamen, zal nog zelden bij analoge ondernemingen geëvenaard worden. Zonder zijn talrijke medewerkers onrecht te doen, mag gesteld worden dat deze kritische literatuuroverzichten terecht in de wandeling als de kroniek van Dhondt werden aangeduid. Het was een publiek geheim dat hij daarbij niet schroomde de ingeleverde notities in laatste instantie zijn persoonlijke stempel te geven. De laatste vrucht van zijn ‘managing’ op historisch gebied was het door hem opgerichte en uitgegeven Belgisch tijdschrift voor nieuwste geschiedenis (I, 1969-).

Bewust cultiveerde Dhondt een imago van buitenbeentje en stoute jongen en de consternatie die de tegenstrijdigheden in zijn gedragingen en in zijn uitspraken verwekten vervulden hem met nauwelijks verholen pret.

[p. 89]

Dhondt spotte vaak met wetenschappelijke roem en academische wierook, maar was bijzonder gelukkig met de Prix Gobert die de Académie des Inscriptions et Belles Lettres (Parijs) hem in 1948 en in 1949 toekende en met zijn Prijs van de Kring der Alumni in 1948.

Dhondt kloeg er over dat doceren een vervelende bezigheid was, maar boeide telkens diep zijn gehoor met een soort intellectuele show, die hij als spontaan wilde laten doorgaan, maar die in feite tot in de details was voorbereid en doordacht. Dhondt wierp graag stenen in de historische kikkerpoel en de verwekte opschudding amuseerde hem bovenmate. Men late zich echter niet misleiden door die ondeugende toon. In feite verborg zich hierachter schroomvallig een heilige ernst en een verontwaardiging over toestanden op maatschappelijk, universitair of wetenschappelijk vlak die Dhondt of verkeerd of bekrompen of onefficiënt leken. De eerbiedwaardige Koninklijke Commissie voor Geschiedenis moest het zo menigmaal ontgelden. Ook de vader der Belgische historici altegader, H. Pirenne, was hem niet heilig (‘H. Pirenne, historien des institutions urbaines’, Annali della Fondazione italiana per la storia amministrativa, III, 1966).

Uit zijn omvangrijk oeuvre kunnen hier slechts de meest verdienstelijke bijdragen worden vermeld. Aanvankelijk ging zijn aandacht naar het ontstaan der vorstendommen bij de ontbinding van het Karolingische rijk. Dit vond zijn meest volmaakte neerslag in zijn Etudes sur la naissance des principautés territoriales en France, IXe-Xe siècles (Brugge, 1948) en de Korte geschiedenis van het ontstaan van het graafschap Vlaanderen (Brussel, 1942 en 1943²), maar ook Brabant en Henegouwen kregen hun deel.

Door de uitgave in opdracht van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis van de Tafels van de Resolutieboeken der Staten van Vlaanderen 1631-1656 (Brussel, 1941) en daarbij aansluitende publicaties was echter zijn belangstelling gewekt voor de inwendige machtsverhoudingen en de sociale struktuur in het middeleeuwse Vlaanderen. In dit licht dienen zijn ‘De crisis van het grafelijk gezag in Vlaanderen na de dood van Arnulf I’, in Bijdragen tot de Geschiedenis en de Oudheidkunde (1943), de twee hoofdstukken over de oudste geschiedenis van Vlaanderen in de Algemene Geschiedenis der Nederlanden, II (1950), en vooral de bijdragen over de geschiedenis der Staten van Vlaanderen gezien. Onder deze laatste zijn ‘Ordres et Puissances. L'exemple des Etats de Flandre’ in Annales. Economies. Sociétés. Civilisations, V (1950) en ‘Les Origines des Etats de Flandre’ in Standen en Landen I (1950) richtinggevend geweest daar zij vooral de sociale achtergronden van de standenbeweging hebben belicht. Meteen was ook de opkomst der Vlaamse steden object voor Dhondt's onderzoek geworden: ‘Développement urbain et initiative comtale en Flandre au XIe siècle’, in Revue du Nord, XXX (1948). Nog verstrekkender en ruimer van zicht was de visie van de Westeuropese stadsgeschiedenis die hij naar aanleiding van ‘Les problèmes de Quentovic’ in Studi in onore di A. Fanfani (Milaan, 1962) ontvouwde. Ook zijn ingrijpen in het debat over het ontstaan van de taalgrens, ‘Essai sur l'origine de la frontière linguistique’, in L'Antiquité classique, XVI (1947) en XXI (1952) mag hier niet onvermeld blijven, omdat Dhondt's stelling door de latere onderzoekingen schijnt te worden bevestigd.

Op het gebied van de hedendaagse geschiedenis werd hij vooral aangetrokken door de sociale geschiedenis en door de industriële revolutie. De behandeling van ‘De sociale kwestie in België’, in Algemene Geschiedenis der Nederlanden, X (1955) verwekte opschudding omdat hij er in feite slechts oog had voor de opkomst van het socialisme. Dhondt was ook de leider van en een der voornaamste auteurs van de Geschiedenis van de socialistische arbeidersbeweging in België (Antwerpen, 1969). De groei van de Gentse nieuwe industrie was ondermeer het voorwerp van ‘L'industrie cotonnière gantoise à l'époque française’, in Revue d'histoire moderne et contemporaine (1955). In The Fontana

[p. 90]

Economic History of Europe, IV (1970) schetste hij, met M. Bruwier, ‘The Industrial Revolution in Belgium and Holland 1700-1914’, in haar geheel.

Dhondt had als historicus enorme kwaliteiten. Zijn belezenheid op de meest verscheidene terreinen en zijn indrukwekkend geheugen lieten hem toe enorme massa's feitenmateriaal op te slaan, maar het was vooral zijn vermogen de krachtlijnen uit die feiten naar voren te brengen en in het particuliere het essentiële en het algemene te ontdekken dat zijn slottoespraken op congressen en zijn publicaties hun diepste en blijvende waarde gaf.

Als schrijver van syntheses was Dhondt dan ook zeer gezocht (onder meer Histoire de la Belgique, Que sais-je?, Parijs, 1963; Das frühe Mittelalter, Fischer Weltgeschichte, X, 1968). Ondanks een groeiende bekommernis om in het verleden wetmatigheden te ontdekken, - ‘L'histoire récurrente’, in Diogène, LXXV (1971)- en zijn aandacht voor het algemeen-menselijke en voor de sociaal-economische structuren waarbinnen de historische gebeurtenissen zich voltrokken, bleef hij wars van de miskenning van het individu in de geschiedenis. Dit vindt men in al zijn werken terug, maar het was wel bijzonder uitgesproken in de biografische bijdragen over enkele socialistische basismilitanten, die in hun opvattingen niet zelden ver afstonden van de officiële doctrines en zo van onderuit de beweging soms een andere wending gaven. De warme belangstelling voor en dit meevoelen met uiteenlopende historische persoonlijkheden is misschien het meest genuanceerd verwoord in dat enig mooie ‘Sept femmes et un trio de rois’ in Contributions à l'histoire économique et sociale, III (1964-1965). De echte Dhondt kan men misschien in deze bijdrage op zijn best leren kennen. Laat ons toe hem nog even zelf aan het woord te laten:

L'histoire sociale étudie le comportement de grands ensembles humaines... Tout être humain relevant d'un groupe particulier doit, à moins d'être un monstre (c'est-à-dire un être différencié profondément de son propre groupe), participer aux caractères essentiels de ce groupe. C'est pour ces raisons que nous avons cru possible d'appréhender au moins une partie du comportement de ce groupe immense et si négligé par l'histoire sociale: la femme du haut moyen âge... Quand un médiéviste, dans ses textes, rencontre une femme, il en fait une institution. C'est ce qui explique pourquoi le moyen âge est peuplé de tant d'exsangues féminités...

Dhondt beschrijft ons dan aan de hand van een minutieus bronnenonderzoek de zeven koninginnen die Frankrijk tussen 990 en 1092 heeft gekend. Hij besluit:

Certaines ne nous apparaissent que commes des ombres; mais de la plupart, l'image peut être tracée. Image étonnante souvent, mais qui n'est sans doute étonnante que parce que nous faisons de la femme du onzième siècle - et de la femme tout court - une idée tout à fait théorique... Mais les types de femmes rencontrés sont-ils vraiment hors ligne? L'implacable et amère Constance, l'insinuante Bertrade, Berthe de Blois la Chasseresse de maris, la lourde et passive Berthe de Hollande, Anne, cette eau tranquille et profonde... Il n'est que de regarder les autres siècles, il n'est que de regarder autour de soi pour s'assurer de ce que les reines du onzième siècle incarnent, avec beaucoup de relief, des types de femmes qui sont éternels.

Deze stem zwijgt nu. Het was de stem van een groot historicus en van een boeiende persoonlijkheid, die vast geloofde in zijn vak, dat hij tegen het onbegrip en de miskenning

[p. 91]

die het in de laatste jaren ook vanwege de officiële instanties moest ondervinden, met zijn gewone geestdrift en onstuimigheid en met al zijn geestesgaven verdedigde en nieuwe luister wilde bijzetten.

R. van Uytven