Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden. Deel 83

[p. 213]

[Aantekening]

Het archief-Weitzel, een bijdrage tot de kennis van koning Willem III en zijn regering
door G.J. Hooykaas

Het is een bekend feit dat het geschiedonderzoek over de tweede helft van onze negentiende eeuw een grote achterstand heeft in te halen. Typerend voor deze situatie is niet zozeer dat er geen wetenschappelijk verantwoorde biografie over koning Willem III bestaat - het merkwaardige boek van C.W. de Vries is immers nauwelijks au sérieux te nemen¹ -, als wel dat de geschiedschrijving aan een dergelijke monografie nog niet toe is omdat het haar aan essentiële informatie van allerlei aard ontbreekt. Belangrijk archiefmateriaal is nog in partikulier bezit, een aantal wel overgedragen archieven wacht op inventarisatie, andere archiefkollekties waren slechts te raadplegen na speciale ministeriële machtiging.

De laatste tijd is in deze situatie echter enige verandering gekomen, waardoor o.a. het belangrijke archief-Weitzel, dat in 1918 aan het Algemeen Rijksarchief in eigendom werd overgedragen, voor onderzoek en publikatie toegankelijk is geworden.

Generaal-majoor A.W.P. Weitzel (1816-1896), minister van Oorlog in de jaren 1873-1875 en 1883-1888, schreef onder de verzameltitel Merkwaardigheden uit mijn leven mémoires, die onmisbaar zijn voor ieder die zich met Willem III bezig houdt². De journalist P. van 't Veer publiceerde bij de uitgeverij De Arbeiderspers uit deze Merkwaardigheden een bloemlezing, die veler aandacht trok³. Een uitgave waarover men zich kan ver-

1 C.W. de Vries, Overgrootvader koning Willem III, Amsterdam 1951. Vgl. J.C. Boogman, Een eenzijdig boek over koning Willem III, Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden, dl. 8, 's-Gravenhage en Antwerpen 1954, p. 59-66.

2 Deze mémoires vormen het hoofdbestanddeel van het archief. Vgl. voor een beschrijving van de kollektie-Weitzel Verslagen omtrent 's Rijks oude archieven, XLI dl. 1, 's-Gravenhage 1918, p. 504-506.

3 Maar Majesteit!, koning Willem III en zijn tijd; de geheime dagboeken van minister A.W.P. Weitzel bewerkt en ingeleid door P. van 't Veer, Amsterdam 1968.
Op p. 21 van zijn boek vermeldt Van 't Veer dat er zich op het Koninklijk Huisarchief nog een bundel met papieren-Weitzel bevindt, die op last van koningin Emma werd verzegeld en pas in 1990 zal worden ontzegeld. Naar de direkteur van dit archief mij meedeelde is deze bundel voor zover na te gaan nimmer verzegeld geweest, hetgeen gezien de herkomst uit het Krijgsgeschiedkundig Archief in 1955, ook niet op last van koningin Emma kan zijn geschied. De termijn 1990 werd waarschijnlijk bepaald door degeen die de stukken in 1920 aan het Krijgsgeschiedkundig Archief schonk.
Men moet van de bewuste bundel overigens geen nieuwe onthullingen verwachten; hij lijkt slechts voorstudies van Weitzels gedenkschriften te bevatten.

[p. 214]

heugen, maar die ook bedenkingen oproept omdat de wijze waarop Van 't Veer het koningschap van Willem III voor arbeiders verklaart, niet bevredigt. Al dadelijk dringt zich de vraag op: waarom geen wetenschappelijke uitgave? Van 't Veers opvatting dat Weitzel de kans moest hebben zijn denkbeelden te ontvouwen ‘ongehinderd door tegenspraak, op zijn hoogst lastig gevallen door een inleiding waarin hij zelf met zijn partikulier en groepsbelang werd verklaard’⁴, voldoet niet aan de historikus die andere eisen stelt.

De beroepsofficier en typische vakminister Weitzel, wiens herinneringen voornamelijk van belang zijn voor de jaren 1870 en 1880, was geen man met scherp omlijnde politieke opvattingen. Blijkens zijn beschouwingen over de partijverhoudingen in die tijd was hij echter niet verstoken van politiek inzicht.

‘De afstand tusschen conservatieven en liberalen was weleer grooter dan thans.’
De conservatieven, over het algemeen dogmatieke Christenen - ook Mr. Heemskerk is nog steeds zoo rechtzinnig protestant als een remonstrant dit zijn kan -, waren vroeger veel genegen aan het bijzonder onderwijs concessiën te doen - Heemskerk heeft dit in 1868 bewezen -, maar de steeds klimmende eisschen der antirevolutionnairen en de overmoed der ultramontanen hebben hen tot ander inzicht gebracht. De conservatieven kunnen ten deze niet veel anders doen, dan wat ook de gematigde liberalen zouden willen.
De conservatieven zouden in Indië eene andere politiek hebben gevolgd en er meer bij het oude zijn gebleven, maar zij begrijpen dat men daar niet terug kan. Zij zijn verstandig genoeg om er niet te willen reageren en blijven dus eenvoudig het voetspoor drukken der liberalen.

De conservatieven mogen in beginsel aannemen dat het

4 Hollands Maandblad, jg. 10, Amsterdam 1968, p. 30.

[p. 215]

recht van het Huis van Oranje op de Kroon der Nederlanden is een historisch recht; zij mogen aan de liberalen verwijten de leer te zijn toegedaan dat het souvereine volk dit recht slechts aan gezegd Huis heeft opgedragen, in de praktijk zijn beiden gebonden door de grondwet, die de Koninklijke macht omschrijft, en door de eigenaardigheden van Hem, die tijdelijk met die macht is bekleed.

De conservatieven zouden den Koning in beginsel meer initiatief, meer gezach in staatszaken willen toekennen, in de oppositie beklagen zij zich dan ook dikwerf over het niet genoeg eerbiedigen van 's Konings praerogativen, maar zijn ze aan de regeering dan zien ze dat de persoonlijkheid des Konings niet anders gedoogt en dan zijn ze verplicht te handelen gelijk de liberalen’⁵.

De auteur komt dan ook tot de volgende konklusies.

‘In weerwil van eenige tegenstrijdige aspiratien, die wellicht nu en dan bij hem opwellen, is Mr. Heemskerk dus niets anders en kan hij ook niets anders zijn dan een gematigd liberaal’⁶.

‘Zonder de hevige verbittering die sedert 1868 tusschen hen is blijven bestaan, zouden liberalen en conservatieven zich hoogst waarschijnlijk reeds lang vereenigd en hunne gezamenlijke krachten tegen antirevolutionairen en ultramontanen gekeerd hebben’⁷.

Het hoofdthema van de Merkwaardigheden, die gedeeltelijk in dagboekvorm zijn geschreven, is de persoon van Willem III. Aanvankelijk was Weitzels visie op de koning nog vrij gematigd. Zo noteerde hij onder 1866:

‘Als Willem III niet gebonden was door een grondwet zouden wij nu en dan wonderlijke dingen beleven, maar een helder oordeel zou ik hem niet durven ontzeggen en hij is wezenlijk een deskundige in zaken, waarop hij zich heeft toegelegd’⁸.

5 Archief-Weitzel, nr. 8. Overeenkomstige beschouwingen treft men o.a. ook aan bij J.T. Buys. Vgl. b.v. diens artikel Een casus positie, De Gids, jg. 38 dl. 4, Amsterdam 1874, p. 58-62.

6 Archief-Weitzel, nr. 8.

7 T.a.p.

8 Archief-Weitzel, nr. 4.

[p. 216]

Maar dergelijke passages komen voor latere jaren nauwelijks meer voor en het overheersende beeld dat de lezer krijgt, is dat van een volslagen onredelijke koning, die scènes maakte met bijkans iedereen, wiens taktloze uitlatingen en vulkanische woedeuitbarstingen voor zijn ministers een nachtmerrie waren, en die zich bovendien herhaaldelijk aan de staatszaken onttrok. Een geluk was, dat hij over het algemeen geen doorzetter was; de koning was ‘te zwak van karakter om consequent te zijn’⁹.

Deze visie wordt gestaafd met talloze krasse voorbeelden. Van 't Veers selektie getuigt ervan op bijna iedere bladzijde. Ik herinner slechts aan de houding van de koning inzake de trouwplannen van de prins van Oranje, waarover Weitzel in samenwerking met Fransen van de Putte twee uitvoerige en gedokumenteerde memoranda schreef. De vader sprak zijn veto uit over de wens van zijn oudste zoon in het huwelijk te treden met een gravin Van Limburg Stirum, terwijl hij zelf wilde hertrouwen met een dubieuze Franse operazangeres die hij op onregelmatige wijze in de adelstand verhief.

Was de koning dan niet goedhartig, meelevend met zijn volk? Karakteristiek zijn Weitzels volgende uiteenzettingen.

‘'t Is waar, men heeft ter eere van zijn goed hart veel gesproken, geschreven, gedicht en gezongen na den watersnood van 1861. Ontegenzeggelijk heeft zijne persoonlijke inmenging toen belangrijk veel goeds bewerkt en dien lof zal hem worden gegeven tot bij het late nageslacht; maar welke opofferingen heeft hij zich bij die gelegenheid getroost? De Koning is een ijzersterk man, gelijk weinigen bestand tegen koude en vermoeienissen. Als men dit weet, dan kan men het geene opoffering noemen eenige uren, gehuld in bont en pelsen, in de open lucht in sneeuw en op ijs door te brengen. Hij doet hetzelfde iederen winter voor zijn vermaak op zijne jagdvelden rondom het Loo. Het bewijst niets voor zijn hart’¹⁰.
‘Ik heb de innige overtuiging dat Koning Willem III al zeer weinig over heeft voor Nederland, maar van meening is dat Nederland voor hem alles behoort over te hebben. In zijne oogen is Nederland zijn land, zijn goed, zijne bezitting; hij is door God gezonden om die bezittingen naar zijne inzichten te regeeren; alles wat zich daartegen verzet is onrecht,

9 Idem, nr. 11.

10 Idem, nr. 10.

[p. 217]

dat hem wordt aangedaan; wat men voor hem doet is plicht, men is hem dat schuldig; wat hij doet ten gevalle van anderen is genade, maar hij is niemand iets schuldig; wat hij doet tot hun nadeel is doodeenvoudig en natuurlijk, 't is immers slechts eene uiting van zijn Koninklijken wil, waarover hij zich aan niemand heeft te verantwoorden. Men kan ten volle van hem zeggen, wat eene Koningin heeft gezegd van de laatste Stuarts: “leur conscience semble fascinée par l'idée de leur droit sans qu'aucun devoir précis y réponde”’¹¹.

Weitzels opinie over koningin Sophie en de prinsen steekt wel heel gunstig af bij zijn beeld van Willem III. Over 's konings eerste vrouw, wier huwelijk een volslagen mislukking was, noteert hij ‘dat de Koning zich niet ontziet zijne ziekelijke gevoeligheid ten aanzien van den eerbied dien men hem is verschuldigd ook ten haren opzichte aan den dag te leggen’¹².

In zijn beschrijving van Sophie's belangstelling voor allerlei zaken laat hij duidelijk uitkomen, dat zij over hoedanigheden beschikte die de koning zo node ontbraken.

‘Nimmer spreekt zij een minister of zij toont hem op de hoogte te zijn van hetgeen hij verricht, bijv. van de maatregelen die hij voorbereidt of genomen heeft, van al de eenigzins belangrijke wetten door hem aan de Tweede Kamer aangeboden, van het onthaal dat ze daar vinden enz. Steeds toont zij daarbij warme belangstelling in het welzijn van den lande en niet zelden leedgevoel wegens de moeilijkheden en teleurstellingen, waaraan een minister zoo vaak is blootgesteld.

De Koningin trekt u aan in dezelfde mate waarin men zich helaas door den Koning afgestoten gevoelt’¹³.

's Konings zonen Willem en Alexander waren ontwikkelde, scherpzinnige prinsen met wie te redeneren viel¹⁴. Weitzel achtte Alexander zelfs ‘allezins in het bezit van begrippen die men bij een constitutioneel Koning kan verlangen aan te treffen’¹⁵.

11 T.a.p. Vgl. Les derniers Stuarts, impressions et pensées d'une reine, Revue des Deux Mondes, dl. 9, Paris 1875, p. 483. Dit artikel was geschreven door koningin Sophie.

12 Archief-Weitzel, nr. 10.

13 T.a.p.

14 Vgl. Weitzels opmerking ‘dat er nimmer sprake is van een eigenlijk overleg, van eigenlijke beraadslagingen tusschen den Koning en zijne ministers. Men kan met den Koning niet overleggen dewijl het onmogelijk is met hem te redeneren.’ Archief-Weitzel, nr. 10.

15 Idem, nr. 14.

[p. 218]

Het wordt tijd om zich af te vragen of het vernietigende beeld dat van Willem III uit de Merkwaardigheden oprijst, wel betrouwbaar is. Is Weitzels visie niet eenzijdig gekleurd, is zijn toon vaak niet rankuneus en verbitterd?

Van rankune is Weitzel zeker niet altijd vrij te pleiten. Zijn aantekeningen over de militaire specialiteiten in de Kamer De Roo van Alderwerelt en Stieltjes, en ook over zijn eigen aftreden als minister in 1875 laten hierover geen twijfel bestaan¹⁶. Rankune jegens Willem III? Het klinkt aannemelijk. De koning weigerde immers ettelijke keren om Weitzel tot luitenantgeneraal te bevorderen, hoewel deze in 1875 en 1886 door de Raad van Ministers hiervoor werd voorgedragen¹⁷. Toch lijkt mij de toon van de Merkwaardigheden vooral te zijn gekleurd door de verbittering van de monarchist Weitzel, die van nabij zag hoe Willem III zijn koninklijke plichten vervulde. Want de teneur van de mémoires lijkt mij betrouwbaar en juist. De gedenkschriften van De Casembroot¹⁸ bewijzen dat ruimschoots. Trouwens, niet alles wat Weitzel meedeelt over Willem III is geheel nieuw. Een en ander was al wel bekend. Ik herinner hier aan de onthullende brief van Van Rappard uit 1849, waarin de direkteur van het Kabinet des Konings bij een vertrouwd korrespondent zijn hart uitstortte:

‘hoeveel is er sedert Maart van dit jaar niet voorgevallen! Het is mij nog somwijlen als een droom, en wel een droom met zeer benaauwende oogenblikken; maar ook in den volkomen ontwaakten toestand gevoel ik mij niet behagelijker, en zie ik de toekomst zeer donker in. Ik had mij in den aanvang gevleid, dat zekere persoonlijkheid als met een nieuw leven zou zijn bezield geworden door het besef van het hoog belang der positie, waarin zij als door een' plotselingen schok werd geplaatst; maar ook deze illusie is, met zoo vele anderen, reeds verstoord. Het naturam expellas is ook hier weder bevestigd geworden. Men houdt zich goed, zooveel men kan; maar op den duur zal het, vrees ik, niet gaan. Het physieke werktuig voert den boventoon. Het intellectuële leven is zoo zonderling gecomponeerd, als ik nog immer aantrof, en het

16 Vgl. Van 't Veer in Maar Majesteit!, p. 13.

17 Van de slordigheden die in Van 't Veers uitgave voorkomen, is de meest in het oog vallende de vermelding op het fantasiekaft van de rang van luitenant-generaal.

18 Herinneringen uit mijn leven gedurende mijne betrekking als gouverneur van Z.K.H. den Prins van Oranje, 1849-1858; Algemeen Rijksarchief.

[p. 219]

hart! wat valt daarvan te zeggen, als het eert uwen vader en uwe moeder bevonden wordt daarin geen wortel te hebben geschoten! Ik kan en mag er niet meer van zeggen; maar het is bedroevend’¹⁹.

Toch is hiermee over de betrouwbaarheid van de Merkwaardigheden nog niet alles gezegd. Weitzel onderneemt namelijk een poging om het gedrag en karakter van Willem III te verklaren en komt dan tot de konklusie, dat de koning leed aan een ‘sentiment personnel excessif’, aan grootheidswaanzin, aan partiële krankzinnigheid, geërfd van zijn overgrootvader en grootvader de tsaren Peter III en Paul I. Deze theorie is een volslagen onhoudbaar staaltje van amateurpsychiatrie dat door een redakteur van de Psychiatrische Bladen, aan welk tijdschrift Weitzel twee opstellen over krankzinnigheid en erfelijkheid in Europese vorstenhuizen aanbood, in een paar zinnen werd uiteengerafeld²⁰.

Een belangrijke these van de Merkwaardigheden vormen Weitzels beschouwingen over de gevolgen van de gedragingen van Willem III voor de gang van zaken in de politiek. Om de koning buiten belangrijke fasen van de besluitvorming te houden werden de notulen van de Raad van Ministers, waarvan het staatshoofd afschriften kreeg, opzettelijk onbeduidend gehouden. Een rekonstruktie van het beleid, en van de overwegingen die daarbij een rol speelden, op grond van die notulen is dan ook niet mogelijk²¹. Veel ministers die in principe wel met de koning wilden samenwerken om allerlei kwesties bij K.B. te regelen, werden door de vaak onhandelbare vorst gedwongen

19 A.G.A. van Rappard aan C.J. van Assen, 26 augustus 1849, gepubliceerd in Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap, dl. 80, Groningen 1966, p. 253. Vgl. C.W. de Vries, Overgrootvader koning Willem III, p. 255-257.

20 Maar Majesteit!, p. 211. Vgl. voor 's konings ‘geestelijke inzinkingen’ tegen het eind van de jaren 1880 Van 't Veers opmerkingen op p. 206.
Het is de bewerker kennelijk ontgaan dat Weitzel één van zijn opstellen wel degelijk geplaatst kreeg. Zie A.W.P. Weitzel, Twee Keizers, Psychiatrische Bladen, dl. 9, Amsterdam 1891, p. 47-78. De konjektuur op p. 208 van Maar Majesteit! moet dan ook vervallen.
In het voorbijgaan wijs ik erop dat Weitzel ook een psychiatrische verklaring had voor het karakter van prins Alexander. Hij zou lijden aan droefgeestigheidswaanzin.

21 Maar Majesteit!, p. 48-50. Eerder gepubliceerd door J. Woltring in Bescheiden betreffende de buitenlandse politiek van Nederland 1849-1919, tweede periode 1871-1898 dl. 2, 's-Gravenhage 1965, p. 148-150.

[p. 220]

zich tot de Staten-Generaal te wenden om regelingen bij de wet tot stand te brengen. In De leden onzer dynastie schrijft Weitzel hierover:

‘Er is in de laatste jaren veelvuldig geklaagd over ongepaste inmenging van de Staten Generaal in aangelegenheden, die uitsluitend ter compententie stonden van het uitvoerend gezach, en over wettelijke regelingen daar, waar regeling bij Koninklijk besluit volgens de Grondwet allezins geoorloofd en misschien geboden ware geweest. Velen zien hierin aanranding van de Koninklijke prerogativen, het banen van een weg naar de republiek, enkelen zelfs schending van de Grondwet. Sommige ministers en Kabinetten zijn in deze wellicht te inschikkelijk geweest uit zucht om vooral de Tweede Kamer te believen, die, gelijk iedere corporatie, steeds streeft naar vermeerdering van gezach, maar zij hadden dit niet kunnen doen met een verstandig Koning die zijne plichten goed begreep en goed nakwam. Thans daarentegen hebben zij maar al te vaak de hand gegrepen die de Kamer hen toestak, om eindelooze moeilijkheden te boven te komen tusschen hen en de Kroon over de regeling van aangelegenheden, waarbij de Koning zijne prerogativen betrokken kon achten of waaromtrent hij zich bizonder competent waande. Met een anderen Koning zou ik nimmer hebben geijverd voor het vaststellen der legerorganisatie bij de wet. Met een anderen Koning zou de praktijk onzer Grondwet eene geheel andere zijn geworden’²².

De mémoires van Weitzel bevatten interessante inside information op vooral politiek gebied: kabinetsformaties, de besluitvorming in het tweede ministerie-Heemskerk, het schrappen door de koning in ontwerp-troonredes. De auteur van de Merkwaardigheden was ongetwijfeld goed geïnformeerd en had vaak een intieme kennis van het gebeuren. Zo bevatten zijn gedenkschriften minstens één brief van de prins van Oranje aan zijn vader, waarvan Weitzel de minuut kopieerde²³. Daar, waar de schrijver verhalen van derden vermeldt, blijft echter voorzigtigheid geboden.

Het archief-Weitzel is zonder twijfel een belangrijke en onmisbare bijdrage tot onze kennis van Willem III en zijn regering.

22 Archief-Weitzel, nr. 10.

23 Maar Majesteit, p. 130 noot.

[p. 221]

Een definitief beeld geeft het uiteraard niet. Zo komen in Weitzels herinneringen de kwaliteiten waarover de vorst volgens de Britse gezant Napier beschikte²⁴, wel heel weinig tot uiting. Het is zeer gewenst de Merkwaardigheden te vergelijken met andere gedenkschriften over de periode-Willem III - ik denk vooral aan de dagboeken van De Casembroot, Mackay, Hora Siccama, Heemskerk, en de Souvenirs van Dumonceau - om zo tot een nog meer gefundeerde beoordeling te komen van onze laatste koning. In dit verband signaleer ik de poging, die Van 't Veer in zijn inleiding doet om Willem III tegen radikale kritiek in bescherming te nemen. De koning had autokratisch willen regeren, in de stijl van zijn grootvader, in sterke verbondenheid met het volk. ‘Tussen de koning en “het volk” was echter een volksvertegenwoordiging geschoven en een regering die aan haar en niet meer aan de koning verantwoordelijk was. Maar wie waren de volksvertegenwoordigers? Dat waren de deftige heren die formeel wel, maar in feite niet waren de vertegenwoordigers van wat de koning als “het volk” beschouwde’²⁵. Het is verrassend deze konservatieve, Gerretsoniaanse theorie bij de socialist Van 't Veer aan te treffen. Veel juister lijkt het mij om, met Boogman, de persoonlijkheid van Willem III niet los te zien van een zekere tragiek²⁶. Die tragiek ligt dan hierin, dat het staatshoofd een rol moest spelen waarvoor hij om meer dan één reden ongeschikt was. Een onbarmhartige kant van het koningschap, waarvoor wij heden ten dage meer oog hebben dan vroeger.

Autokratisch als hij was, ‘anti-liberaal tot in zijne nieren’²⁷, had de prins van Oranje in oktober 1848 van zijn rechten als troonopvolger afstand willen doen omdat hij zich niet kon verenigen met de herziening van de grondwet²⁸. In maart 1849 aanvaarde hij echter, volgens de Merkwaardigheden daartoe overgehaald door zijn oom prins Frederik²⁹, toch de troon, maar

24 Napier aan Lord Russell, 5 september 1860: ‘Though not without some natural good qualities, the king of the Netherlands is most respected where least known’. Gepubliceerd door J.C. Boogman in De Britse gezant Lord Napier over de Nederlandse volksvertegenwoordiging (in 1860), Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap, dl. 71, Groningen en Djakarta 1957, p. 204 noot 5.

25 Maar Majesteit!, p. 19-20.

26 J.C. Boogman, Een eenzijdig boek over koning Willem III, p. 60.

27 Archief-Weitzel, nr. 11.

28 C.W. de Vries, Overgrootvader koning Willem III, p. 37-38.

29 Maar Majesteit!, p. 75.

[p. 222]

zijn mening over de grondwet heeft Willem III nooit onder stoelen of banken gestoken. Op de befaamde audiëntie van 15 april 1853 in het paleis te Amsterdam deed hij een niet te miskennen aanval op de konstitutie³⁰, en de brieven aan Groen en Baud uit mei 1856 onthullen 's konings reaktionair-konservatieve denkbeelden³¹. Algemeen wordt aangenomen dat Willem III zich na de krisis van 1866-1868 bij de grondwet en het konstitutionele stelsel heeft neergelegd. In zijn gedenkschriften schrijft Weitzel echter:

‘De tegenwoordige Grondwet is hem nog altijd een doorn in 't vleesch. In het concept der proclamatie door hem op 12 Mei 1874 uitgevaardigd kwam eene zinsnede voor, waarin wel niet met ophef maar toch met eenig welgevallen werd gesproken over de jongste grondwetsherziening en over hetgeen in zijne 25 jarige regeering was gedaan om de voorschriften der herziene Grondwet uit te voeren. Hij heeft de geheele zinsnede geschrapt, “hij wilde er niets van weten”’³².

Een onderzoek, door mij ingesteld op het Algemeen Rijksarchief, bracht aan het licht dat de koning uit het ontwerp, hem door de minister van Binnenlandse Zaken Geertsema als tijdelijk voorzitter van de Raad van Ministers aangeboden, de alinea ‘Ik beloofde aan de herziene Grondwet volledige werking te geven’ liet schrappen³³.

30 Zie de brief van J. van Iddekinge aan P.P. van Bosse van 16 april 1853, gepubliceerd door E. van Raalte in Uit oude brieven, de botsing tusschen het Kabinet Thorbecke en Koning Willem III in 1853, Nieuwe Rotterdamsche Courant van 24 april 1928 avondblad B.

31 De brief aan Groen van 18 mei 1856 is voor het eerst gepubliceerd door J. Lens, Groen van Prinsterer en de ministerieele crisis van 1856, Ons Tijdschrift, jg. 18, 'sGravenhage 1913, p. 759-761. Het schrijven aan Baud, van dezelfde datum als aan Groen, berust op het Algemeen Rijksarchief in de kollektie-Baud, nr. 821. Vgl. deze brieven met 's konings reaktionaire ‘staatsgreep’ in Luxemburg, eveneens in 1856.

32 Archief-Weitzel, nr. 10.

33 Zie bijlagen notulen Raad van Ministers 1874, archief Raad van Ministers nr. 94; Algemeen Rijksarchief.
De heer J. Steur, hoofdarchivist bij het Algemeen Rijksarchief, maakte mij erop attent dat Willem III in de ontwerp-proklamatie, hem door Mackay voorgelegd t.g.v. zijn 40-jarig regeringsjubileum in 1889, uit de alinea ‘Ik heb steeds gestreefd naar de bescherming en de ontwikkeling van al de rechten en vrijheden Mijner onderdanen en de bevordering der welvaart van Ons Vaderland’ de door mij gekursiveerde woorden liet schrappen. De passage kwam nu te luiden: ‘Ik heb er steeds naar gestreefd, de welvaart en den bloei van Ons Vaderland te bevorderen’. Archief Kabinet des Konings, nr. 2893, exh. 10 mei 1889 nr. 11.

[p. 223]

Reeds eerder merkte ik op dat nader onderzoek over deze en aanverwante problematiek wenselijk is. Moge de openstelling van het archief-Weitzel daartoe een stimulans zijn!