Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap. Deel 78

[p. 229]

Documenten betreffende het ontstaan der Grondwet van 1814
medegedeeld door J. Steur

Toen Colenbrander in 1908 bronnen betreffende het ontstaan der grondwet van 1814 in het licht gaf¹, kon hij putten uit de door hun aanwezigheid in het Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage zonder meer voor het geschiedkundig onderzoek toegankelijke particuliere verzamelingen-Van Maanen² en -Elout³, waarin deze leden der bij Souverein Besluit van 21 december 1813 no. 1 benoemde grondwetscommissie hun notulen van het verhandelde hadden achtergelaten. Daarnaast beschikte de bewerker over de officiële notulen der grondwetscommissie, die in 1908 nog berustten in het bij het Kabinet der Koningin bewaarde archief van het Kabinet des Konings (Willem I), dat in 1913 vandaar naar het A.R.A. werd overgebracht⁴. Ten tijde van de voorbereiding van zijn bronnenpublikatie kon Colenbrander verder gebruik maken van de particuliere verzamelingen-Fagel, -Van Hogendorp en -Repelaer, waarvan de eerste en de tweede respectievelijk in 1924 en 1913 naar het A.R.A. werden overgebracht⁵ en de derde nog steeds in particulier bezit zal zijn. Aan het archief van het Kabinet der Koningin had Colenbrander naast de officiële notulen nog zijn document no. 207: ‘Verontschuldigingen van notabelen’

1 H.T. Colenbrander (ed.), Ontstaan der grondwet, I, 1814 (R.G.P., kl. s., 1), 's-Gravenhage 1908.

2 Door Colenbrander als adjunct-archivaris bij het Rijksarchief te 's-Gravenhage in 1900 beschreven en afgedrukt in de Verslagen omtrent 's Rijks oude archieven, XXIII (1900), p. 57-85. Zie inv.no. 60.

3 Beschreven in V.R.O.A., XXXI (1908), p. 59, aanwinst LXI, inv.no. 3.

4 V.R.O.A., XXXVI (1913), p. 146-187, Archief van het Kabinet des Konings en de er mede vermengde archieven, inv.no. 152: Stukken betreffende de grondwet van 1814. - Toen alle regeringsarchieven van Koning Willem I, die in het A.R.A. aanwezig waren, in 1938 in een gestencilde inventaris werden beschreven als ‘De archieven van de Algemeene Staatssecretarie en van het Kabinet des Konings met de daarbij gedeponeerde archieven over 1813-1840’, werd dit pak in inv.no. 6538 omschreven als ‘Ontwerpen en schetsen van de grondwet voor de Vereenigde Nederlanden, met opmerkingen gedeeltelijk van den Souvereinen Vorst persoonlijk. 1814 januari, februari en z.d.’.

5 V.R.O.A., XXXVI (1913), p. 203-247, Beschrijving eener verzameling stukken afkomstig van de familie Van Hogendorp.

[p. 230]

ontleend¹. De mede door hem afgedrukte notulen van het lid der grondwetscommissie W.F. Röell had hij aangetroffen in het familiearchief-Van Hogendorp, waarin zij door bruikleen waren terecht gekomen².

Toen Colenbrander het daaropvolgend jaar zijn Ontstaan der grondwet, II, 1815, liet verschijnen³, maakte hij op p. CX der inleiding melding van drie stukken, afkomstig uit het Kabinet der Koningin, die in het eerste deel van zijn werk hadden behoren geplaatst te worden, doch die men hem aanvankelijk niet op het Kabinet der Koningin onder ogen had gebracht, toen hij daar inzage van alle stukken betreffende de grondwet van 1814 had verzocht. Als aanvulling drukte Colenbrander dientengevolge op p. CXI-CXXI der inleiding op dl. II af:

I.	het door Mollerus, krachtens 's Prinsen verzoek van 9 februari 1814, op 11 februari aan de Souvereine Vorst uitgebracht advies over het ontwerp van grondwet, dat de commissie bij haar voorlopig rapport van 5 februari aan de Souvereine Vorst had aangeboden^4;
II.	de mening van Hendrik Fagel over het grondwetsontwerp van begin februari, vervat in zijn brief van 16 februari 1814 uit Londen^5;
III.	als afkomstig uit het Kabinet der Koningin: ‘het origineel van Kemper's ongevraagd advies inzake de samenstelling en macht der Provinciale Staten, uitgegeven door zijn zoon in Verhandelingen, III, 95’^6;
IV.	een nota van de Souvereine Vorst aan de commissie van redactie op 25 februari 1814 meegedeeld.

Als laatste stuk maakte Colenbrander op p. CXXI melding van:

V.	‘het origineel der memorie van de Mérode’, die ‘graaf van Merode-Westerloo’ begin augustus 1814 als ‘opinion politique d'un belge catholique’ had gezonden aan de Souvereine Vorst, die toen met ingang van 1 augustus als gou-

1 Ontstaan, I, p. XIX, thans aanwezig A.R.A., archief-Staatssecretarie, inv. no. 6540.

2 Ontstaan, I, p. XVI, thans aanwezig A.R.A., Zie V.R.O.A., XLIX, 1 (1926), p. 233-256, Beschrijving eener verzameling papieren afkomstig van Mr. W.F. Baron Röell, inv.no. 192.

3 's-Grav. 1909 (R.G.P., kl. s. 7).

4 Thans A.R.A., S.S. inv.no. 6538, exh. 11 februari 1814 no. 14H.

5 Thans A.R.A., S.S. inv. no. 6538, exh. 16 februari 1814 no. 15H.

6 Thans A.R.A., S.S. inv.no. 6538, exh. no. 13H.

[p. 231]

verneur voor de verbonden mogendheden het bewind over de Zuidelijke Nederlanden had aanvaard^1.

Deze mededelingen van Colenbrander nopen tot opmerkingen en vragen.

Thans berusten deze documenten I-IV op het A.R.A. in het archief der Staatssecretarie, inv.no. 6538, nadat dit dossier bij het overbrengen naar het A.R.A. in 1913 beschreven was als inv.no. 152 van het Kabinet des Konings: ‘Stukken betreffende de grondwet van 1814. 1 portefeuille’. Het is nauwelijks aan te nemen, dat men bij de globale nieuwe inventarisatie, die in 1938 op het A.R.A. voltooid werd, aan dit doorlopend genummerde dossier (1H-16H) alsnog stukken heeft toegevoegd. Toch liggen thans in no. 6538 niet één doch vijf eigenhandige niet gedateerde memories van de Souvereine Vorst over de redactie van grondwetsartikelen, benevens een niet door Colenbrander genoemde brief, door mr. R. van Olden d.d. 11 februari 1814 met ‘Reflexiën op het ontwerp van eene grondwet voor de Vereenigde Nederlanden’ aan de Souvereine Vorst gezonden².

Als eerste stuk, voorafgaand aan drie exemplaren der gedrukte Schets van G.K. van Hogendorp, ligt verder ter plaatse in het archief der Staatssecretarie een geschreven ‘Ontwerpvan eene grondwet over de Vereenigde Nederlanden’, inhoudend 133 artikelen³. Het stuk draagt geen naam van de samensteller en is ondertekend noch gedateerd. Bij vergelijking van dit handschrift met dat van brieven die wel ondertekend zijn, is geen andere gevolgtrekking mogelijk, dan dat dit ontwerp grondwet geschreven is door het lid der grondwetscommissie Hans Willem (later baron) van Aylva, genoemd in Ontstaan der grondwet, I, p. XLI en XLVIII.

Nu heeft Van Hogendorp een stuk nagelaten, inhoudend dat hij in december 1813 aan de Souvereine Vorst de tweede redactie van zijn Schets liet lezen, waarna deze ‘werd gesteld ter

1 Ontstaan, II, p. 48-51, afgedrukt naar de minuut in het archief van graaf De Mérode-Westerloo te Brussel, en behoudens betrekkelijk kleine afwijkingen gelijkluidend met het origineel, ingekomen bij de Souvereine Vorst, waarop deze links met potlood schreef: ‘24 Aout 1814’, terwijl een ambtenaar van 's Vorsten Kabinet er rechts met inkt op schreef ‘exh. 24 Augustus 1814 no. 21H’. Dit stuk berust thans in A.R.A., S.S. inv.no. 6539.

2 Exh. 11 februari 1814 no. 16H.

3 Inv. no. 6538; het bewuste dossier is genummerd 1H-16H en verder liggen er stukken zonder datum of nummer achter.

[p. 232]

beoordeeling van eenige heeren, elk afzonderlijk, zoveel mij heugt Aylva, Van Maanen, Elout’. Dit stuk is voor het eerst afgedrukt door zijn kleinzoon¹ en herdrukt door Colenbrander².

Toen Gijsbert Karels zoon en kleinzoon³ bij het uitgeven der documenten uit de rijke inhoud van het familiearchief putten, was dit nog niet vaktechnisch geordend en beschreven⁴. Mr. H. graaf van Hogendorp kon dan ook moeilijk zijn vindplaatsen opgeven, Colenbrander heeft wel geconstateerd⁵, dat Gijsbert Karel van Hogendorp nauwgezet te werk ging bij het redigeren van zijn gedenkschriften over 1813, doch men mag niet vergeten dat toen de kleinzoon in de jaren 1876-1903 het derde tot en met het zevende deel bewerkte, het Historisch Genootschap te Utrecht zijn Regels voor het uitgeven van historische bescheiden, die eerst in 1915 in druk verschenen, nog niet had vastgesteld. Dit verklaart veel van wat ons thans in het werk van mr H. graaf van Hogendorp en vooral in dat van Colenbrander onnauwkeurig en willekeurig voorkomt. De eerste had niet vermeld, wanneer zijn grootvader zijn aantekening over zijn bemoeienis in 1813 met het ontwerp-grondwet had neergeschreven⁶. Colenbrander vermeldde hieromtrent

1 Brieven en gedenkschriften van Gijsbert Karel van Hogendorp, uitgegeven door mr. H. graaf van Hogendorp, VI ('s-Gravenhage 1902). p. 4.

2 Ontstaan, I, p. 1. Colenbrander liet de noot en de motivering van H. van Hogendorp weg: ‘In Van Maanen vergist zich G.K. waarschijnlijk’, daar verderop bij Colenbrander (p. 69-73) uit de in februari 1836 tussen Thorbecke en Van Maanen gevoerde briefwisseling duidelijk blijkt, dat Van Maanen in deze formeel niet geraadpleegd is. Colenbrander (I, p. XLII) maakt het hoogstwaarschijnlijk, dat Van Maanen vóór zijn benoeming tot lid der grondwetscommissie wel van het algemene karakter der Schets van Van Hogendorp op de hoogte geweest is.

3 Mr. Frederik baron van Hogendorp (1802-1872) en mr. Henrik graaf van Hogendorp (1842-1924). Zie Nederland's Adelsboek, XXIII (1925), p. 298-299.

4 Dit gebeurde eerst jaren later. Zie V.R.O.A., XXXVI (1913), p. 203 e.v.

5 Gijsbert Karel in zijn rijpen leeftijd, in 1903 in afleveringen verschenen in Onze Eeuw, later herdrukt in: Historie en Leven, I (A'dam 1915), p. 79-244; zie aldaar p. 157, noot 3, waar Colenbrander constateert: ‘Wanneer men diens [G.K.v.H.'s] gedenkschriften over 1813 met de beschikbare bewijsstukken vergelijkt, blijkt keer op keer hoe uitnemend betrouwbaar zij zijn’. Blijkbaar zag Colenbrander bij de herdruk voorbij, dat hij kort tevoren in de tweede druk van B.D.H. Tellegen, De wedergeboorte van Nederland (Gron. 1913), op p. 193 had opgemerkt, ‘dat Gijsbert Karel de zaken altijd van uit een zeer persoonlijk standpunt beziet’.

6 Brieven en gedenkschriften, VI, p. 4.

[p. 233]

zonder toelichting: ‘Geschreven in het begin van 1830’¹. Het is mij niet duidelijk hoe hij tot deze mening gekomen is, daar ik het bewuste stuk in deze vorm niet heb kunnen terugvinden in het archief-Van Hogendorp. Wel vond ik aldaar² een eigenhandige door Gijsbert Karel op 8 oktober 1822 geschreven memorie, waarvan de punten 1-3 de door H. van Hogendorp en Colenbrander gepubliceerde ‘aanteekening’ bevatten, zij het dan dat graaf van Hogendorp zijn grootvader in de aanhef liet schrijven: ‘Mijn eerste opstel is geschreven in 1812’, terwijl de juiste formulering van het begin moet zijn: ‘1. Mijn eerste opstel, geheel van mijn hand, op postpapier geschreven in 1812’. Een dergelijke vereenvoudiging van de tekst komt zowel bij de kleinzoon als vooral bij Colenbrander vaak voor³).

1 Ontstaan, I, p. 1, noot 1.

2 A.R.A., archief-Van Hogendorp, inv.no. 123k.

3 De eigenhandige pro-memorie van Van Hogendorp, d.d. 8 oktober 1822, luidt in zijn geheel:
‘Bij de debatten in de Tweede Kamer over de domeinen voor den Koning, heeft de minister Van Maanen de Schets van onze eerste Grondwet aangehaald, en mij genoemd als den autheur van art. 9. De Schets is, ja, van mij, maar niet zo als die gedrukt en aan de leden der commissie uitgedeeld is. In mijne Schets waren merkelijke veranderingen gemaakt toen zij gedrukt werd. Ik heb na die debatten mijne papieren van de Grondwet voor den dag gehaald en de volgende gevonden om in dezen te dienen.
1. Mijn eerste opstel, geheel van mijn hand, op postpapier geschreven in 1812. Boven aan staat Copy. 1806. De reden is, dat de fransche politie alle oogenblikken in mijn huis vallen en de hand daerop leggen kon. Dan zou ik het hebben voorgedragen als een stuk ontworpen voor de komst van Lodewijk Napoleon.
2. Mijn tweede opstel, een bloote uitbreiding van het eerste, geschreven in 1813, in folio. Dit was aan weinige vrienden medegedeeld geweest, en de afwijkingen van het eerste, als mede eenige bijvoegselen, waren het gevolg van hunne aanmerkingen. Dit stuk gaf ik aan den Koning over bij zijne komst in 1813. Het werd gesteld ter beordeeling van eenige heeren, elk afzonderlijk, zoo veel mij heugt Aylva, Van Maanen, Elout. De anderen ben ik vergeten. Op de aanmerkingen van sommige derzelven en van den Koning zijn er in dit stuk veranderingen gekomen. Hier omtrent is vooral opmerkelijk een geschrift van den Koning.
3. Nu komt de gedrukte Schets, dat is, het voorgaande stuk hier en daar veranderd, naar de zin des Konings. Dit werd tot een grondslag aangenomen bij de commissie van constitutie.
4. Deze commissie werkte vervolgens artikel voor artikel uit, en zo ontstond er een eerste ontwerp in handschrift, hetwelk door een subcommissie van redactie nagezien en op onderscheiden plaatsen in een andere volgorde gebragt werd. Art. 25 van dit ontwerp in handschrift ontbreekt. Het was het 9de der Schets. Men had daaromtrent nog geen besluit kunnen nemen.
5. De redactie aangenomen zijnde werd gedrukt in folio, zoals de Schets, en er moeten toen nog veranderingen in gebragt zijn, gelijk uit art. 13 blijken kan. In dit artikel staan eenige woorden meer, dan in het ontwerp van grondwet, dat aan de notabelen is voorgelegd.
Ik heb gemeend, dat ik bij deze gelegenheid zo veel aanteekenen moest om des te meer licht over mijne papieren te verspreiden’.
De door Van Hogendorp aangeduide rede van Van Maanen had deze 19 augustus 1822 in de Tweede Kamer uitgesproken (zie Nederlandsche Staatscourant van 26 augustus 1822). In art. 9 der Schets van Van Hogendorp, later het blanco gelaten art. 25 in het ontwerp van 3 februari voor de grondwet van 1814, werd het inkomen der Kroon geregeld. De zaak kwam in 1822 ter spake bij de behandeling van het ontwerp-domeinwet i.v.m. 's Konings plan tot het oprichten der Algemeene Nederlandsche Maatschappij ter begunstiging van de volksvlijt te Brussel.

[p. 234]

Elders, in zijn Bijdragen, verklaarde Van Hogendorp dat zijn Schets¹ in handen gesteld werd ‘van eenige staatsmannen, om hunne aanmerkingen te vernemen’².

Uit het voorgaande blijkt in ieder geval dat de Vorst aan Van Aylva en aan Elout hun mening over Van Hogendorps tweede redactie van zijn Schets heeft gevraagd. Het inzicht van Elout is bekend, daar het door Henrik van Hogendorp was gepubliceerd³ en door Colenbrander opnieuw werd afgedrukt⁴. Anders staat het met de zienswijze van Van Aylva, van wie Colenbrander opmerkte:

‘Ten opzichte van Aylva ontbreekt het mij aan bewijs, om deze mededeeling hetzij te bevestigen, hetzij tegen te spreken. Een schriftelijk oordeel van hem over Hogendorp's Schets is in het Huisarchief niet te vinden, maar het oordeel kan mondeling gegeven zijn. Aylva, vóór '95 kamerheer van Willem V en na '95 een der trouwste correspondenten van de stadhouderlijke familie, stond den Vorst zeer nabij en het is alleszins waar-

1 In de Schets van Van Hogendorp werd in art. 9 bepaald, dat ‘alle de onvervreemde goederen van het Huis van Oranje’ aan de Souvereine Vorst werden teruggegeven als eigendom van zijn Huis; Colenbrander (Ontstaan, I, p. 46) drukt hier onjuist af ‘ontvreemde goederen’. - Art. 38 der Schets luidt: ‘Alle de leden van de vergadering der Staten Generaal kunnen teffens Raadpensionaris, hoofd van een ministerieel Departement, Staatsraad, Gezant buiten 's lands, Groot-Officier van het huis van den Vorst, Lid van eene Provintiale Staatsvergadering, Lid of minister van een der hoge Gerechtshoven, Lid van een Provintiaal Gerechtshof, en staf-officier op de vloot en in de armee zijn’. De gecursiveerde woorden zijn weggevallen in Ontstaan, I, p. 51.

2 G.K. van Hogendorp, Bijdragen tot de huishouding van Staat in het Koningrijk der Nederlanden, VII ('s-Grav. 1823¹), p. 149, geciteerd in Ontstaan, I, p. 69, noot 2. Zie de tweede uitgave onder toezicht van mr. J.R. Thorbecke (A'dam z.j.), VII, p. 68.

3 Brieven en gedenkschriften, VI, p. 36-42, naar het origineel in archief-Van Hogendorp, inv.no. 122 p.

4 Ontstaan, I, p. 39-43.

[p. 235]

schijnlijk dat deze hem geraadpleegd heeft’¹. ‘Ik houd het, deze persoonlijke verhouding in aanmerking genomen, voor zeer waarschijnlijk dat de Vorst hem, behalve over de Schets, ook over de keuze der commissieleden geraadpleegd heeft’².

Het doet daarom wonderlijk aan, dat Colenbrander, toen hij, na het verschijnen van zijn eerste deel, kennis kon nemen van nieuwe stukken betreffende de grondwet van 1814, die buitendien afkomstig waren van het Kabinet des Konings, daarin niet het bovengenoemd uitvoerig ‘Ontwerp van eene grondwet over de Vereenigde Nederlanden’³ aangetroffen heeft, niet ondertekend maar wel geschreven door Aylva, met talrijke veranderingen van zijn en van een andere hand, waarin Colenbrander die van de Souvereine Vorst had kunnen herkennen, terwijl bovendien op de eerste bladzijde van het geliasseerde manuscript in rood zegellak een klein wapen is gestempeld, dat bij determinatie dat van de familie Van Aylva blijkt te zijn⁴.

Aanvankelijk heb ik gedacht dat dit een ontwerp-grondwet was, dat Van Aylva zou hebben opgesteld, nadat hij van de Souvereine Vorst Van Hogendorps Schets ter beoordeling had ontvangen. Dit ontwerp toch maakt een informele indruk: het is, zoals reeds gezegd werd, gedateerd noch ondertekend, en de vellen foliopapier, die telkens op de rechterhelft met veel doorhalingen beschreven zijn, terwijl ook de marge vaak gebruikt werd voor verbeteringen in of aanvullingen op de tekst van het rechtergedeelte, worden bijeengehouden door een dun koord, waarvan het uiteinde op het papier is vastgelakt door het zoëven genoemde zegelstempel van het geslacht Van Aylva.

Vanzelfsprekend wordt een grondwetsontwerp van 133 arti-

1 Ontstaan, I, p. XLI.

2 Ontstaan, I, p. XLVIII.

3 Thans A.R.A., S.S. inv.no. 6538, exh. 1H (het eerste dus van de reeks 1H-16H).

4 Aan de hand van D.G. van Epen, Nederlandsche wapenkunde, Alphabetische lijsten der wapenkundige kunsttermen ('s-Grav. 1898), p. 40 en 44, s.v. ‘getraliede dwarsbalk’, gebruike men Théodore de Renesse, Dictionnaire des figures héraldiques, VII (Brux. 1903), p. 316, s.v. ‘fasce frettée’, waarna men ibid, V(Brux. 1900), p. 302, verwezen wordt naar het geslacht Van Aylva. De beschrijving van het wapen is in overeenstemming met die bij J.B. Rietstap, Armorial Général, I (Gouda 1884²), p. 90, waar men het wapen van het Fries-Hollands geslacht Van Aylva gekwartileerd beschreven vindt: I en IV in blauw een zilveren roos, vergezeld boven van een gouden ster en onder van een gouden lelie (Van Aylva), II en III in zilver een goud getraliede rode dwarsbalk (Van Gendt), met als helmteken een eenhoorn en als wapenspreuk: ‘Virtus pretium sibi’.

[p. 236]

kelen niet op een enkele dag geformuleerd. Verder hoefde het niet uitgesloten te zijn, dat de inzichten die Van Aylva tijdens de behandeling van de Schets van Van Hogendorp in de commissie leerde kennen, hem van mening deden veranderen, waarvan ik de neerslag in ‘zijn’ ontwerp meende terug te vinden. Doch tenslotte ben ik er vast van overtuigd geraakt, dat men hier niet te doen heeft met een eigen grondwetsontwerp, ontsproten aan het brein van Van Aylva, zoals ik nog meende in een herdenkingsartikel¹, doch met een minuut-ontwerp van de grondwet, zoals dit na de behandeling in de commissie van 29 december 1813 tot 3 februari 1814 werd samengesteld als algemene redactie van alle artikelen door de op die laatste datum op voorstel van Van Hogendorp door de grondwetscommissie aangewezen redactiecommissie-Van Aylva, Elout, Repelaer en Röell².

In het manuscript van Van Aylva zijn de artikelen 1 tot en met 11 in de hand van de schrijver met inkt genummerd; van art. 12 af is de nummering met potlood gebeurd en hoogstwaarschijnlijk niet door Van Aylva doch door de Souvereine Vorst. De redactie van het stuk is meermalen gewijzigd, in de regel voordat het plan onder de ogen van de Vorst kwam, getuige het feit dat een later door Van Aylva bijgeschreven artikel (als b.v. 87) viel onder de doorlopende nummering door de Souverein.

In de vergadering der grondwetscommissie van 28 februari 1814 deelde Van Hogendorp mee, dat de Vorst op de redactie ‘onderscheidene consideratiën gemaakt’ had, ‘waaraan door de commissie van redactie voldaan was, ook dan, wanneer de meerderheid der generale commissie van een ander gevoelen geweest was, zijnde het daaruit voortgesproten ontwerp vervolgens gedrukt en aan de leden gedistribueerd geworden’³. Colenbrander heeft dit gedrukte ontwerp⁴ (dus de redactie-Van Aylva c.s. met de er in verwerkte inzichten van de Souvereine Vorst), dat daarna door de grondwetscommissie in pleno nog herzien werd, in zijn oorspronkelijke tekst niet afzonderlijk uitgegeven. Röell onderlijnde in zijn exemplaar de plaatsen waar de commissie van redactie van de oorspronkelijke tekst

1 Onze eerste Grondwet onder de monarchie van Oranje, in: Nieuwe Rotterdamse Courant van 26 maart 1964, p. 3.

2 Officiële notulen; zie Ontstaan, I, p. 328.

3 Ontstaan, I, p. 436.

4 Aanwezig in S.S. inv.no. 6538, exh. 5H.

[p. 237]

van Van Aylva was afgeweken. Vervolgens bracht de commissie op 28 februari en 1 maart nog veranderingen in het ontwerp aan, dat op 2 maart aan de Souvereine Vorst werd aangeboden, die het die dag goedkeurde, ‘om ter bekrachtiging of verwerping te worden overgebracht bij de vergadering der te Amsterdam beschrevene Zes Honderd Aanzienlijken’¹. Zoals het ontwerp-grondwet toen luidde, en zoals het op 29 maart 1814, na het aannemen door de ‘aanzienlijken’, door de Souverein verklaard zou worden de grondwet der Verenigde Nederlanden te zijn, is het afgedrukt door Colenbrander, waarbij hij de veranderingen van de tekst-Van Aylva, die tijdens de gedachtenwisseling met de Vorst ontstonden, cursiveerde en de wijzigingen, die daarna nog volgden in de algemene commissie, spatieerde naar de aantekeningen van Röell op het gedrukte ontwerp².

Wanneer men de eindtekst van het ontwerp-grondwet volgens Colenbranders annotatie op het voetspoor van Röells aantekeningen³ terug leest, krijgt men inderdaad vrijwel de neit door Colenbrander vermelde redactie-Van Aylva terug, behoudens ettelijke uitzonderingen, die hierachter op de blz. 240-247 en 248-250 worden toegelicht. Met het oog op de plaatsruimte leek het mij niet verantwoord de ‘redactie-Van Aylva’ in zijn geheel af te drukken, daar deze toch niet meer dan een tussenfaze geweest is in de redactie der grondwet van 1814.

Aldus worden thans hier stukken betreffende het grondwetsontwerp in de redactie-Van Aylva afgedrukt, gevolgd door andere documenten, die op de grondwet van 1814 betrekking hebben en die nog niet of onvolledig zijn uitgegeven. Dientengevolge volgen hier, telkens voorafgegaan door een toelichting:

I.	stukken uit Van Aylva's niet gedateerde redactie van het ontwerp-grondwet voor het Souvereine Vorstendom;
II.	ontwerp-artikelen van Röell en Van Aylva betreffende de landmilitie, d.d. 24 februari 1814;
IIIa-e.	nota's van de Souvereine Vorst betreffende het ontwerp-grondwet, d.d. 19 december 1813 en na 3 en na 18 februari 1814;
IV.	‘Reflexiën’ van de Souvereine Vorst en ‘tegenbeden-

1 Zie de bijlage bij het Souverein Besluit van 29 maart 1814 no. 1 La A, in S.S. inv.no. 6056.

2 Ontstaan, I, p. 446-470; zie p. 446 noot 1.

3 Thans archief-Röell, inv.no. 192.

[p. 238]

	kingen’ van de grondwetscommissie, d.d. 22 februari 1814;
V.	‘Reflexiën’ van R. van Olden, d.d. 11 februari 1814;
VI.	passages uit de brieven van Hendrik Fagel aan de Souvereine Vorst d.d. 10 december 1813 en 16 februari 1814;
VII.	bepalingen omtrent het aannemen der grondwet te Amsterdam op 29 maart 1814;
VIII.	aanvullingen op Van Hogendorps ‘Aanmerkingen op de grondwet’;
IX.	verbeteringen op Van Hogendorps ‘Aanmerkingen op de grondwet’;
X.	aanvullingen op Kempers memorandum aan de Souvereine Vorst d.d. 2 februari 1814;
XI.	Van Maanens oordeel over eigen ‘Aanteekeningen’ op de grondwet van 1814;
XII.	's Konings zienswijze over het koningschap, dat z.i. ouder is dan de grondwet van 1814.

I

Het is bekend dat Van Aylva in mei 1801, toen men hier te lande dacht aan herziening van het staatsbestel, van mening, was, dat, wilde men voldoen aan het verlangen van een merkelijk deel der natie, het Huis van Oranje in de nieuwe constitutie moest worden hersteld¹. Toen op 17 november 1813 Van Hogendorp evenwel de regenten van vóór 1795 tegen de volgende dag te zijnen huize bijeenriep², verscheen Van Aylva wel, doch alleen met het voornemen om orde en rust te doen bewaren en om te verklaren, dat hij de volgende dag de plaats van de opstand ging verlaten, getuige de brief, die hij die 18e november uit 's-Gravenhage aan Van Hogendorp schreef:

‘Aan de uytnodiging om heeden morgen eene conferentie ten uwen huyse bij te woonen mij niet hebbende willen onttrekken, niet weetende waartoe dezelve in deze kommervolle

1 Van Aylva uit Neerijnen aan de Erfprins van Oranje, d.d. 25 mei 1801. Zie H.T. Colenbrander (ed.), Gedenkstukken, III (R.G.P., 4) 's-Grav. 1907, p. 1152.

2 Zie Brieven en Gedenkschriften, IV, 's-Grav. 1887, p. 240.

[p. 239]

tijden bij het vertrek van het Gouvernement uyt de hoofdstad zoude kunnen tendeeren, hebbe ik ook geene swarigheid gemaakt, nog gevonden daarin mijn gevoelen te uyten, strekkende ter goedkeuring van alle gepaste maatregelen, welke ter bewaring van rust en voorkoming van onheylen konden dienstbaar zijn. Dog persisteerende bij het voorneemen, om morgen weeder te vertrekken, hebbe ik het van mijn pligt geagt, U.H.W.G. daarvan nogmaals kennisse te geeven, onder herhaling van bovengemeld gevoelen, hetwelke in allen gevallen, bij alle geleegenheeden en bij een ieder, niet anders dan de grootste en algemeenste goedkeuring en dankerkentenisse kan en behoort te verwerven’¹.

1 Archief-Van Hogendorp, inv.no. 120a. Van Hogendorp liet daar later door zijn secretaris op het omslag ‘17 November 1813’ over hem aantekenen: ‘H.W. van Aylva, van het bekende vriessche adelijk geslacht, had in de oude Staten Generaal vanwege Vriesland gezeten, aan het Hof van Willem V en zijn zoon geweest, onder Lodewijk Napoleon lid van de Staten Generaal’.
Mede op Van Aylva's brief van 18 november 1813 heeft betrekking wat Gijsbert Karels zoon mr. Willem graaf van Hogendorp (1795-1838) uit 's-Gravenhage 4 april 1835 schreef aan mr. F.A. van Hall (toen deze een lezing voorbereidde over G.K. van Hogendorp) betreffende Gijsbert Karels oproep van 17 november 1813 voor de vergadering van de volgende dag (A.R.A., archief-Van Hall, aanwinst 1906, inv.no. 68):
‘Naar Engeland zijn sedert overgestoken twee uit de zes, Repelaer en de Jonge. De twee anderen, ofschoon niet ondertekend hebbende de publicatie van 21 Nov., zijn evenwel de zaak trouw gebleven, en hebben ijver en moed getoond. - Waarom zoo hard op die arme lieden gevallen? Zij zijn begonnen en zijn bezweken! Is dit zoo verachtelijk? Neemen wij b.v. de heeren die naar Engeland zijn overgestoken (Wij duiden ze hier aan bij het sobriquet van pinkeniers). Zij hebben gedaan wat de overgroote meerderheid der natie nog niet eens gedaan heeft. Want zij hebben het werk ondernomen, dat zij later bevonden hebben boven hun moed en krachten te zijn; maar nog eens, zij hebben het ondernomen; en de overgroote meerderheid der natie, met name onder de hoogere standen, heeft niets gedaan; heeft noch begonnen, noch voleindigd; maar heeft lijdelijk den afloop der gebeurtenissen afgewacht. Wat is de houding van geheel Amsterdam geweest in de dagen van Nov. 1813? Wat den Haag betreft, indien ik het genoegen gehad had, U, den zaturdagmorgen nog eenige oogenblikken bij mij te zien, zoo had ik u een aantal brieven vertoond van de alleraanzienelijksten in den Lande, sedert door den Koning gebruikt in de alleraanzienelijkste betrekkingen, die formeel geprotesteerd hebben tegen de publicatie van 21 november en het omverwerpen van hetgeen zij noemden eene gevestigde regering. Bij alle die, en bij geheel het rustbewarend Amsterdam, zijn dunkt mij, zelfs de pinkeniers, niet alleen niet te laken, maar in zoo verre nog te prijzen, als zij ten minste begonnen zijn, wat de anderen nog niet eens ondernomen hebben’. - Men bedenke hierbij dat Van Aylva in 1814 benoemd werd tot opperhofmaarschalk en lid der Staten-Generaal en dat op zijn verzoek de Koning hem en zijn nakomelingen, bij besluit van 14 april 1822 no. 89, de titel van baron verleende, ter bekrachtiging van het reeds door keizer Ferdinand III verleende diploma (A.R.A., S.S. inv.no. 1395).

[p. 240]

Dit belette Van Hogendorp niet om op 20 november 1813 eigenhandig een ontwerp-proclamatie op te stellen, luidend:

‘Wij ondergeschreevenen, allen ingezetenen van de Vereenigde Nederlanden, verneemende dat wij, na eene bezetting van bijna twintig jaaren door de Fransche troupes, van dezelven en van het gouvernement staan ontruimd te worden op den 20sten deezer, verklaaren voor het oog van geheel Europa, dat wij geen ander Vorst begeeren dan Z.D.H. den Heere Prinse van Oranje en Nassau’¹.

Nadat de opstand geslaagd was, werd Van Aylva's ontwijkende houding van 18 november 1813 voor hem geen beletsel om een kleine maand later de Souvereine Vorst er op te wijzen, dat bij het departement van Financiën alleen partijgangers van Gogel benoemd werden, zoals opgemerkt was door aanhangers van de Prins, die volledig het beginsel van verzoening der partijen aanvaard hadden, ‘mais qui croient avec moi, qu'à talens et mérits égaux, ceux qui ont été fidèles à Sa Maison, ont droit à une préférence’².

Vergelijking van de geschreven ‘redactie-Van Aylva’ met het gedrukte ontwerp-grondwet en met het met latere wijzigingen als uiteindelijke tekst afgedrukte bij Colenbrander leidt tot de volgende opmerkingen:

Art. 12. - Dit luidde bij Van Aylva: ‘Bij de wet kan worden bepaald, dat aan den Souvereinen Vorst desverkiezende ter meerdere verzeekering en tot gedeeltelijke voldoening van het gemelde jaarlijks inkoomen in vollen eigendom als patrimonieel goed zullen worden overgegeeven zo veele van de thans in 's lands bezit zijnde domeinen, als een zuiver inkomen van vijf tonnen gouds of daaromtrent bedraagen’. De bepaling, dat deze domeinen ‘thans in 's lands bezit’ moesten zijn, ontbrak in het gedrukte ontwerp en dus ook bij Colenbrander (art. 13).

Colenbranders art. 15 betreffende vrijdom van alle personele lasten ontbrak bij Van Aylva. Dit blijkt niet uit het gedrukte ontwerp.

Art. 18. - Dit luidde bij Van Aylva: ‘De Souvereine Vorst

1 Archief-Van Hogendorp, inv.no. 120d.

2 15 december 1813. Zie Gedenkstukken, VII (R.G.P., 23), 's-Grav. 1914, p. 399.

[p. 241]

staat, gedurende zijne minderjarigheid, onder de voogdij van personen uit het Vorstlijk Huis en eenige aanzienlijke inboorlingen van den lande. Deze voogdij word vooraf beraamd door zijnen voorganger gezamentlijk met de Staten Generaal’. Hierbij tekende de Vorst aan, dat gelet moest worden op ‘De Moeder haare regten’. De commissie negeerde deze wens. Zie de gewijzigde tekst bij Colenbrander in art. 20.

Art. 29. - In de huldigingseed door de Staten-Provinciaal is sprake van ‘U, den Souvereinen Vorst’. In het gedrukte art. 31 is sprake van ‘den wettigen Souvereinen Vorst’.

Art. 29a. - Het eerste gedeelte luidde bij Van Aylva: ‘De Souvereine Vorst pleegt alle daden van de souvereine waardigheid in den Raad van Staten en beslist, na de zaak aldaar in overweeging te hebben gebragt. Aan het hoofd der stukken word gesteld: De Souvereine Vorst der Vereenigde Nederlanden in den Raad van Staten’. De Souvereine Vorst onderstreepte in de eerste zin: ‘in den Raad van Staten’ en plaatste er marginaal een vraagteken bij. In het gedrukte ontwerp (Colenbranders art. 32) staat: ‘De Souvereine Vorst pleegt alle de daden van de souvereine waardigheid, na de zaak in overweging te hebben gebragt bij den Raad van Staten. Hij alleen beslist en geeft telkens van zijn genomen besluit kennis aan den Raad. Aan het hoofd der stukken wordt gesteld: ‘De Souvereine Vorst der Vereenigde Nederlanden, den Raad van Staten gehoord, enz.’ Röell zweeg over deze wijziging, die tot stand was gekomen na het voorstel Röell-Van Aylva over de landmilitie¹.

Art. 31. - Het eerste gedeelte luidde bij Van Aylva: ‘De Souvereine Vorst stelt ministeriëele departementen in, benoemt derzelver hoofden, en ontslaat die naar goedvinden. Hij verleent, des geraden vindende, aan een of meer derzelve zitting in den Raad van Staaten boven het gewoone getal der leden’. Naast de laatste zin plaatste de Vorst een vraagteken. De redactie werd (Colenbranders art. 35): ‘De Souvereine Vorst stelt ministeriële departementen in, benoemt derzelver hoofden, en ontslaat die naar goedvinden. Hij roept, zulks geraden oordeelende, een of meer derzelver tot bijwoning der deliberatiën van den Raad van State’. Röell zweeg over deze wijziging.

Art. 34. - Dit luidde eerst bij Van Aylva: ‘De Souvereine Vorst beschikt over de vlooten en legers. Alle de militaire officieren worden door Hem benoemd, en, daartoe termen zijnde,

1 Zie p. 250, ook noot 2.

[p. 242]

op pensioen gesteld, dog slegts op hun verzoek of bij een rechterlijk vonnis ontslagen’. Naast deze zin plaatste de Vorst marginaal zijn vraagteken. Daarna veranderde Van Aylva zijn redactie aldus: ‘Alle de militaire officieren worden door Hem benoemd, en, daartoe termen zijnde, op pensioen gesteld of desnoods ontslagen’. Aldus is ook de redactie bij Colenbrander (art. 39).

Art. 37. - Dit luidde eerst bij Van Aylva: ‘De Souvereine Vorst verheft in den adelstand. Gebruik maakende van dit recht, geeft hij er telken reize kennis van aan de Staten der provintiën of landschappen, welke het aangaat’. Naast de tweede zin plaatste de Vorst marginaal een vraagteken. Dientengevolge verdween deze verplichting voor de Vorst; dit voorschrift werd toen opgelegd aan de in de adel verhevene (Colenbranders art. 42).

Art. 39. - Dit luidde eerst bij Van Aylva: ‘Alle adel, door den Souvereinen Vorst in 't vervolg verleend, is slechts erflijk op den oudsten zoon, of desselfs oudsten mannelijken nakomeling bij representatie, mits dezelve zij of worde een ingezeetene van de provintie of landschap tot welke de overledene behoort heeft’. Daarnaast merkte de Vorst toen vragend op: ‘herstelden of aenerkenden adel’. Van Aylva's bepaling verdween verder uit het ontwerp-grondwet.

Art. 44. - Volgens de redactie-Van Aylva kondigde de Souvereine Vorst de wetten af bij het navolgend formulier: ‘Wij etc. Souvereine Vorst der Vereenigde Nederlanden in den Raad van Staten...’ De Vorst onderstreepte hier: ‘in den’ en schreef marginaal met een vraagteken: ‘Conseil d'État entendu’. Inderdaad werd de redactie der commissie: ‘den Raad van Staten gehoord’ (Colenbranders art. 47).

Art. 50. - Naast het slot van Van Aylva's beschrijving van de samenstelling der provincie Brabant (gelijk aan Colenbranders art. 54) merkte de Vorst marginaal op: ‘?Over Maas en Hollandsdiep. Meegen Ravestein’.

Art. 51b. - Van Aylva had geredigeerd: ‘De Staten Generaal bestaan uit afgevaardigden van alle de bovengenoemde provintiën of landschappen in de volgende evenredigheid’. Naast de getallen had de Vorst zijn vraagteken geplaatst. In het gedrukte ontwerp (Colenbranders art. 56) was ‘afgevaardigden’ vervangen door ‘leden’.

Art. 52. - Naast de eerste zin van Van Aylva's redactie, dat de leden der Staten-Generaal benoemd werden door de Staten

[p. 243]

der provinciën of landschappen stelde de Vorst een vraagteken. Bedoelde hij, dat hij zelf de benoemingen wenste te verrichten?

Art. 55. - Bij de eerste zin van Van Aylva's redactie: ‘De afgevaardigden in de Staten Generaal kunnen niet te gelijk zijn leden van de Reekenkamer, noch ook eenigen aan den lande comptabelen post bekleeden’, tekende de Vorst marginaal aan: ‘Ministerieele Hoofden. Raade van Staaten?’. Evenwel werd in de grondwet geen bepaling opgenomen, dat ministers of staatsraden uitgesloten werden van het lidmaatschap der Staten-Generaal. Verder stond in de redactie-Van Aylva: ‘Voorts kunnen tot de Staten Generaal niet benoemd worden zee- of landofficieren, welke eenen minderen rang dan die van colonel hebben’. In Colenbranders art. 60 was ‘colonel’ vervangen door ‘Hoofdofficier’.

Art. 56. - Bij Van Aylva's redactie: ‘De afgevaardigden (ter Staten-Generaal) genieten 's jaars vijf-en-twintig hondert guldens’ (Colenbranders art. 61), tekende de Vorst aan: ‘bureau?’

Art. 59. - Van Aylva had de Staten-Generaal aanvankelijk niet willen laten bijeenkomen ‘op den eersten Maandag in November’ (Colenbranders art. 64), maar ‘op den eersten November’.

Art. 59a. - De aanvankelijke redactie van Van Aylva was: ‘De vergadering der Staten Generaal word door den Souvereinen Vorst of door eenen commissaris van zijnentwege geopend, en op dezelfde wijze geslooten’. Naast de sluiting plaatste de Vorst een vraagteken. In Colenbranders art. 65 is er niet langer sprake van ‘commissaris’, maar van ‘commissie’.

Art. 64. - Het eerste lid luidde bij Van Aylva aanvankelijk: ‘De inwilliging van de Staten Generaal word vereischt tot alle voorwerpen van uitgaaf, welke de Souvereine Vorst voor 's lands belangen nodig oordeelt’, wat hij veranderde in: ‘De inwilliging van de Staten Generaal word vereischt op de begrooting der uitgaven van den Staat, welke hun door den Souvereinen Vorst word ingezonden’. Later veranderde de commissie ‘begrooting’ in ‘jaarlijksche begrooting’ (Colenbranders art. 70).

Art. 65. - Van Aylva gewaagde hier van ‘De voordragt welke door den Souvereinen Vorst opzigtelijk de finantiën telkens in de eerste vergadering van de Staten Generaal word ingeleevert’, terwijl in Colenbranders art. 71 bepaald werd: ‘in het begin der eerste gewoone vergadering’.

Art. 66. - In Van Aylva's redactie: ‘Alle de ingewilligde

[p. 244]

penningen worden gebruikt tot de vastgestelde posten en geene andere’ plaatste de Vorst naast ‘penningen’ een vraagteken.

Art. 68. - Van Aylva had omtrent de Staten-Provinciaal geredigeerd: ‘Derzelver zamenstelling word, naar aanleiding der omstandigheden, geregeld door den Souvereinen Vorst, die in elke provintie of landschap eene commissie benoemt, om Hem dienaangaande te dienen van advis’. Naast ‘omstandigheden’ had de Vorst zijn vraagteken geplaatst. Ook stelde hij vragenderwijs voor om ‘in elke provintie’ te vervangen door ‘van elke provintie’. Dientengevolge werd de redactie bij Colenbrander, art. 74: ‘Derzelver zamenstelling wordt, naar aanleiding van deze grondwet, geregeld door den Souvereinen Vorst, die uit elke provintie of landschap eene commissie benoemt om hem dien aangaande te dienen van advies’.

Art. 69. - Achter Van Aylva's eerste lid betreffende de goedkeuring door de Vorst van de regeling der werkzaamheden der Staten Provinciaal plaatste de Vorst zijn vraagteken, zonder dat de redactie bij Colenbranders art. 75 veranderd werd. Van Aylva had als tweede lid: ‘Zij maaken hun eerste werk van het ontwerp der daartoe strekkende reglementen’. Deze zin kwam niet voor in het gedrukte ontwerp. Hij werd er door de commissie van redactie weer ingebracht als: ‘Zij maken hun eerste werk van het ontwerpen dezer reglementen’ (Colenbranders art. 75).

Art. 70. - Betreffende 's Vorsten representant in de provincie had Van Aylva eerst gesproken van ‘superintendant’, welk woord hij verving door ‘commissaris’. Bij Colenbranders art. 76 is de meervoudsvorm ingevoerd.

Art. 71. - Bij de zin van Van Aylva (Colenbranders art. 77) betreffende eerste bijeenroeping van en admissie tot de ridderschap in de provincies plaatste de Vorst zijn vraagteken.

Art. 72. - Bij de zin van Van Aylva betreffende door de Vorst te benoemen commissies (Colenbranders art. 78), die de reglementen der stedelijke regeringen zouden ontwerpen, plaatste de Vorst zijn vraagteken.

Art. 74. - Aan Van Aylva's redactie, dat de stedelijke kiezers een som in de beschreven middelen moesten betalen, werd in Colenbranders art 80 toegevoegd dat deze som in elke stad bij stedelijk reglement bepaald moest worden.

Art. 76. - Van Aylva had betreffende de eed, af te leggen door de leden der provinciale of landschappelijke vergaderingen, aanvankelijk het woord ‘staatsvergaderingen’ gebruikt.

Art. 77. - Van Aylva had hier geschreven: ‘De Staten der

[p. 245]

provintiën of landschappen vergaderen ten minsten eens in 't jaar, en vervolgens zo dikwijls als zij goedvinden, of wanneer zij bijeengeroepen worden door den Souvereinen Vorst’. Nadat de Vorst een vraagteken geplaatst had naast ‘zo dikwijls als zij goedvinden’ werd de redactie aanvaard van Colenbranders art. 83.

Art. 78. - De aanvankelijke redactie van Van Aylva betreffende de Staten-Provinciaal: ‘Zij geeven de kosten van hun bestuur op aan den Souvereinen Vorst, om dezelve ter goedkeuring voor te dragen aan de Staten Generaal’ verleende veel macht aan de provinciale Staten. Daarna veranderde Van Aylva zijn redactie als bij Colenbranders art. 83.

Art. 79. - Dit luidde bij Van Aylva: ‘De Staten der provintiën of landschappen verkiezen de afgevaardigden tot de Staten Generaal, in of buyten hun midden en zoveel doenlijk uit alle de oorden hunner provintiën of landschappen’. Naast ‘doenlijk’ schreef de Vorst marginaal: ‘N.B.’ De redactie bleef ongeveer behouden in Colenbranders art. 85.

Art. 82. - Achter Van Aylva's eerste zin betreffende de Staten Provinciaal: ‘Aan gemelde Staten word geheel en al overgelaten de beschikking en beslissing van alles wat tot de gewoone inwendige politie en oeconomie behoort’ had de Vorst zijn vraagteken geplaatst. De redactie bleef onveranderd in Colenbranders art. 88.

Art. 88. - Van Aylva schreef hier: ‘De bestuuren der steden, districten, heerlijkheden en dorpen hebben, overeenkomstig den inhoud hunner reglementen, de vrije beschikking hunner huishoudelijke belangen, en maken daaromtrent de plaatselijke bepalingen welke vereischt zullen worden. Deze bepalingen mogen echter niet strijdig zijn met de algemeene wetten, het algemeen belang der Nederlanders, of van de provintiën of landschappen, waartoe de plaatsen behooren’. Later redigeerde Van Aylva de tweede zin aldus: ‘Deze bepalingen mogen echter niet strijdig zijn met de algemeene wetten of het algemeen belang der ingezetenen’. Verder voegde hij hieraan deze zin toe: ‘In dit geval hebben de Staten de bevoegdheid om die bepalingen te schorsen of buyten effect te stellen’. De grondwetscommissie nam Van Aylva's tweede redactie over, behoudens de laatste zin, die niet voorkomt in Colenbranders art. 94.

Art. 89. - Van Aylva had geschreven dat de plaatselijke besturen, alvorens plaatselijke belastingen in te voeren, aan de Staten Provinciaal een staat hunner behoeften moesten over-

[p. 246]

leggen. Achter deze zin had de Vorst een vraagteken geplaatst. Zie Colenbranders art. 96.

Art. 90. - Naast deze redactie van Van Aylva (in wezen Colenbranders art. 95) betreffende het regelen der plaatselijke belangen door de plaatselijke besturen en de voorschriften der Staten Provinciaal plaatste de Vorst zijn vraagteken.

Art. 91. - Naast de redactie van Van Aylva betreffende het recht van de Souvereine Vorst om toezicht te houden op handelingen der plaatselijke besturen (Colenbranders art. 97) tekende de Vorst met een vraagteken aan: ‘exteerend wegens begrooting en rekening’¹.

Art. 95f. - Van Aylva's redactie: ‘Alle vonnissen worden met opene deuren uitgesprooken’ werd door de grondwetscommissie (Colenbranders art. 101f) veranderd in: ‘Alle vonnissen moeten met opene deuren worden uitgesproken’.

Art. 96. - Van Aylva's redactie: ‘Er zal een opperste geregtshof worden ingesteld, welks leden zo veel mooglijk uit alle de provintiën of landschappen zullen worden genoomen, onder den naam van Hoogen Raad der Vereenigde Nederlanden’ werd in het gedrukte ontwerp: ‘Er zal een opperste geregtshof worden ingesteld onder den naam van Hoogen Raad der Vereenigde Nederlanden’. De redactie-commissie voegde er aan toe: ‘Deszelfs leden worden, zoo veel mogelijk, uit alle de provinciën of Landschappen genomen’. Aldus ontstond art. 102 bij Colenbrander.

Art. 99. - In zijn artikel (Colenbranders art. 105) betreffende het terecht staan van autoriteiten voor de Hooge Raad gewaagde Van Aylva aanvankelijk van een ‘voor denzelven nader te arresteeren’ instructie, terwijl hij in de veranderde tekst gewag maakte van een regeling bij de wet.

Art. 100. - Van Aylva schreef in zijn redactie: ‘De Hooge Raad oordeelt over alle actiën, waarin de Souvereine Vorst of de Staat als gedaagden worden aangesproken’. De grondwetscommissie (Colenbranders art. 106) bracht ook ‘de Leden van het Vorstelijk Huis’ onder jurisdictie van de Hooge Raad².

Art. 105. - Aanvankelijk had Van Aylva geschreven: ‘Het beleid der civiele justitie word bij de wet opgedragen aan zodanige rechtbanken, als daartoe nu of in der tijd nodig zullen bevonden worden’. De Vorst plaatste naast dit artikel een vraag-

1 Volgens L. Meyers, Woordenschat, I (Basterdwoorden), A'dam 1777¹¹, p. 118, betekent ‘exteren’: voorhanden zijn.

2 Zie p. 253, noot 3.

[p. 247]

teken. Misschien was dit voor Van Aylva aanleiding om de woorden ‘bij de wet’ te schrappen. Zij verdwenen althans uit het gedrukte ontwerp en komen niet meer voor in Colenbranders art. 111.

Art. 108a. - Naast Van Aylva's redactie: ‘Het krijgsvolk te water en te lande is, met betrekking tot alle civile zaken, onderworpen aan den burgerlijken rechter’ plaatste de Vorst een vraagteken. Toch bleef de redactie behouden (Colenbranders art. 116).

Art. 112. - Naast Van Aylva's redactie: ‘Er zal eene Algemeene Reekenkamer zijn, teneinde jaarlijks de reekeningen der verschillende ministeriëele departementen opteneemen, en te liquideeren, mitsgaders behoorlijke reekening en verantwoording te vorderen van alle bijzondere lands-comptabelen, agtervolgens zodanige instructie als bij de wet zal worden vastgesteld’ schreef de Vorst vragend ‘Gemeente-reekeningen’. De redactie (Colenbranders art. 120) bleef ongewijzigd¹.

Art. 129. - Van Aylva had hier geschreven: ‘Als eene zaak van hoog belang word ook het armbestuur aan de aanhoudende zorge der Regeering aanbevoolen’. In het gedrukte stuk kwam achter ‘armbestuur’ te staan ‘en de opvoeding der armenkinderen’. Van Aylva schreef er achter: ‘De Souvereine Vorst doet insgelijks van de verrichtingen dienaangaande jaarlijks een uitvoerig verslag aan de Staten Generaal geven’. Toch werd het woord ‘jaarlijks’ niet in het gedrukte stuk opgenomen, doch er door Röell onderstreept bijgeschreven als aanvulling der commissie van redactie.

Art. 130-133. - Bij Van Aylva droeg het negende hoofdstuk het opschrift: ‘Van veranderingen en bijvoegzelen’; in het gedrukte stuk heette het ‘Van bijvoegselen en veranderingen’, terwijl het na de bijvoeging van Röell heette: ‘Van bijvoegselen, veranderingen en uitleggingen’ (Colenbranders art. 142-146).

1 Zie p. 253, noot 5.

II

Behalve de voorafgaande redactie voor een volledige grondwet heeft Van Aylva nog twee bladzijden schrifts nagelaten,

[p. 248]

die in de eerste plaats de landmilitie betreffen¹. Colenbrander² citeert Röell, dat het gehele zesde hoofdstuk der grondwet betreffende de defensie ‘is nieuw, en door de met het ontwerpen daarvan belaste commissie, bestaande uit Repelaer en Röell, gesuppediteerd’³. Deze opmerking is vreemd, daar Van Aylva's zesde hoofdstuk ‘Van de defensie’ heet. Het betreft bij Röell de art. 121-126, afgedrukt bij Colenbrander. Daarbij moet evenwel worden opgemerkt, dat de art. 121 en 122 bij Van Aylva voorkomen als art. 113 en 114. Verder had Van Aylva onderstaande art. 115-116 geredigeerd, luidend aldus:

Art. 115. - ‘Behalven de vaste zee- en landmagt zal er steeds zijn eene nationaale militie, zooveel mooglijk uit vrijwilligers zamengesteld, en voor het overige bij loting te neemen onder de ongehuwde ingezeetenen van 17 tot 45 jaren, welke militie, geduurende den vrede uit vijf duyzend man of daaromtrent moet bestaan, en, bij dreigend oorlogsgevaar zal kunnen gebragt worden tot zodanige sterkte en op zodanigen voet, als bij de wet zal worden bepaalt’.

Art. 116. - ‘Vervolgens worden er in alle de steden, als van ouds, schutterijen opgerigt tot behoud der inwendige rust. Deze schutterijen dienen in tijden van oorlog en gevaar ook tegens de aanvallen van den vijand. In dit geval worden er ook schutterijen ten plattelande ingesteld, welke gezamentlijk met die der steden dienen als een landstorm, waarvan de inrichtingen het voorwerp eener bijzondere⁴ wet uitmaaken’.

Men bespeurt hierin o.a. de invloed van Van Hogendorp, in wiens Schets de landsverdediging ontbrak, doch die apart een ‘Hoofdstuk van de defensie’ had opgesteld⁵. Daarin ging hij uit van een vast corps marinetroepen en van een staand leger, beide in vredestijd en bestaande uit vrijwilligers. Daarnaast moest er twintigduizend man landmilitie zijn, bestaande uit vrijwilligers, aan te vullen door lotelingen, en versterkt door de stedelijke schutterijen.

Over Van Aylva's redactie had de Souvereine Vorst op 23 februari 1814 gesproken met de commissie van redactie, waar-

1 A.R.A., S.S. inv.no. 6538.

2 Ontstaan, I, p. 465, noot 1.

3 Inderdaad schreef Röell dit marginaal op het gedrukte ontwerpgrondwet, aanwezig in zijn archief, inv.no. 192.

4 Eerst had Van Aylva geschreven: ‘algemeene’.

5 Ontstaan, I, p. 428, eigenhandig geschreven in archief-Röell, inv.no. 192.

[p. 249]

van Van Aylva en Röell deel uitmaakten, en er diezelfde dag over geschreven aan Van Aylva¹. Röell nam toen op zich, twee redacties betreffende de landmilitie te ontwerpen, die Van Aylva op 24 februari 1814, voorzien van zijn commentaar, naar de Souvereine Vorst zond². Kennelijk is dit door Van Aylva (over)geschreven stuk, voor wat de landmilitie betreft, gevloeid uit de pen van Röell. Reagerend op een ander bezwaar van de Vorst kwam Van Aylva ertoe, onder dit stuk tevens zijn ontwerp-artikel betreffende de Raad van State te stellen. Zijn geschrift luidt aldus:

Art. 115. - ‘In 't vervolg te neemen onder de ongehuwde manschappen van 17 tot 26 jaren. Deze militie koomt geduurende den vrede eenmaal 's jaars bijeen, om, geduurende een maand of daaromtrent, in den wapenhandel geoeffent te worden. Een vijfde gedeelte van dezelve word jaarlijks ontslagen, en door anderen, ten gelijken getale, vervangen; zullende de ontslaagene manschappen nooit anders dan in den hoogsten nood, wederom tot den dienst der militie kunnen worden opgeroepen³.

of

Deze militie zal geduurende den vrede steeds uit vier à vijf duyzend man werkelijk dienstdoende manschappen bestaan, welke den aanleg (cadres) uitmaken der regimenten of corpsen, waaruit de geheele militie is zamengesteld, en waarvan de overige manschappen zig in vredenstijd eenmaal 's jaars bij hunne regimenten vervoegen, om, geduurende een maand of daaromtrent, in den wapenhandel geoeffent te worden.

Een vijfde gedeelte van het geheele getal word jaarlijks ontslaagen, en door anderen, ten gelijken getale, vervangen; zullende de ontslagene manschappen nooit anders dan in den hoogsten nood, wederom tot den dienst der militie kunnen worden opgeroepen’⁴.

Art.... - ‘Alle de verdere bepalingen, welke door den Souvereinen Vorst, zo omtrent het getal en de inrichting der militie,

1 Ontstaan, I, p. 444-446. Hierbij dient aangetekend dat de oorspronkelijke brief van de Vorst aan Van Aylva niet bekend is, zodat Colenbrander alleen beschikte over het afschrift, gemaakt door Röell (in diens archief, inv.no. 192). Op p. 445, r. 7-8 v.b. moet ‘huislijke bezigheden’ verbeterd worden in ‘burgerlijke bezigheden’. In r. 15 v.o. is er sprake ‘van 17 tot 22 jaren’; i.p.v. ‘22’ moet men ‘26’ lezen.

2 Gedenkstukken, VII, p. 509, 512.

3 Men vindt dit artikel terug in het definitieve art. 123 bij Colenbrander, doch de leeftijd van 17-26 is veranderd in die van 18-22 jaren.

4 Men vindt dit lid terug in het definitieve art. 124 bij Colenbrander.

[p. 250]

als opzigtelijk hetgeene den landstorm betreft, nodig geoordeelt worden, zullen het voorwerp eener door denzelven voortedraagene wet uitmaaken’¹.

‘Ten aanzien van het artikel betreffende de uitoeffening der Souvereine waardigheid in den Raad van Staten, zoude welligt aan de bedenking van Zijne Hoogheid worden tegemoet gekoomen door de volgende redactie: De Souvereine Vorst pleegt alle daden van souverein gezag, na ingenoomen te hebben de gedagten van den Raad van Staaten. Hij alleen beslist, dog geeft van Zijn genoomen besluit telkens kennis aan den Raad’².

1 Men vindt dit artikel met weinig veranderingen terug in het definitieve art. 126 bij Colenbrander.

2 Na wijziging van ‘souverein gezag’ in ‘souvereine waardigheid’ werd dit ontwerp in wezen het definitieve art. 32 bij Colenbrander. Zie p. 241, noot 1.

III

Nog voordat de Vorst op 21 december 1813 de grondwetscommissie had benoemd, stuurde hij op 19 december 1813 twee nota's aan Van Hogendorp, die een leidraad vormden voor de behandeling van diens Schets in de tweede redactie. Deze twee stukken zijn door Colenbrander herdrukt naar de tekst, die Henrik van Hogendorp ontleende aan het familie-archief³. Volgens de Vorst was het gewezen lid van het Algemeen Bestuur Van der Duyn, een toekomstig lid der grondwetscommissie, met het oog op de geheimhouding zo gedienstig geweest deze nota's over te schrijven. Wanneer men deze teksten evenwel vergelijkt met de oorspronkelijke schrifturen van de Souvereine Vorst, blijkt het dat Van der Duyn de redactie der beide memories ingrijpend veranderd heeft, niet alleen wat 's Vorsten stijl betreft, maar soms ook wat de inhoud aangaat⁴.

Verder volgen hier drie eigenhandige ongedateerde aantekeningen van de Prins betreffende het ontwerp-constitutie, die alle drie krachtens hun inhoud na de vergadering der grondwetscommissie van 3 februari 1814⁵ op papier gezet moeten zijn, overigens niet helemaal systematisch, en waarvan het derde

3 Brieven en gedenkschriften, VI, p. 30-35, ontleend aan het archief-Van Hogendorp, inv.no. 122q; Ontstaan, I, p. 32-36.

4 A.R.A., S.S., inv.no. 6538, exh. no. 10H.

5 Ontstaan, I, p. 344 e.v.

[p. 251]

stuk geschreven moet zijn na de publikaties van de Vorst van 18 en 11 februari 1814 betreffende de revisie der rekeningen der gemeentebesturen en aangaande het onderhouden van de godsdienst.

A. Afgezien van kleine veranderingen in 's Vorsten nota van 19 december 1813 luiden oorspronkelijk:

1.	het begin: ‘N.B. De benaeming van Souverein Vorst of ook Souverein of Vorst alleen ad libitum aen de Konings Titul te substitueeren’;
2.	het slot van punt 5: ‘en eindelijk dat een dubbeld getal van extra raden benoemd werde welke bij buitengewoone geleegenheden opgeroepen worden en den Vorst buiten de residentie zijnde geleegenheid geven ook in de provintie desen Raad van Staate te beleggen’;
3.	de punten 22 en 23: ‘In de plaats van eene Kamer en de creatie van pairs zouwde ik prefereeren een Senaat of Hooger Huis bestaande uit de voorige ridders van Holland en Utrecht, 6 of 7 gedeputeerdens van die van Gelderland en even^1 zoo veel van Over Yssel door de corpsen voor haar leeven gekosen, tenzij dezelve de waardigheid van Edele van Vereenigd Neederland an eenige uit haar midden wilden op draagen, en eene gelijke proportie der adelijke geslagten uit Friesland, Groningen en Drenthe. Verder uit den Erfprins die geboren Edele is en dus met zijne meerderjarigheid toegelaten wordt tot de deliberatiën; eindelijk de nieuw te creëren Edelen der Vereenigde Nederlanden ingevolge de bepalingen ad 15 in een huis van Gedeputeerden of Laagerhuis’, en: ‘Hetzelve kan nae den voorslag bestaan zooals voorgeslaagen worde en een van 25000 zielen door de Provintiaale Staaten benoemd. Ofwel zouwde het regt van benoeming aen de respective stem gehad hebbende steeden in die proportie overgelaten worden dat ieder 1 lid, de voornaeme 2 of 3 en Amsterdam 4 zouwde benoemen. Ook de voornaeme steeden van Drenthe, Staats Braband en Staats Vlaanderen insgelijks deel daer aen hebben en dog niet meer als 100 steedelijke gedeputeerden in het geheel afgezonden wierden, waar teegen nog 4 gedeputeerden der provintiën door de Staaten van ieder gewest, waarbij nogthans aan Holland een dubbeld getal toegelaten wordt’;

1 Ontstaan, I, p. 33, drukte onjuist af: ‘eens’.

[p. 252]

4.	het slot van punt 29: ‘Ook heeft de Vorst zoowel als ieder^1 Kaamer het regt van voorslagen te doen’.

Verder dient vermeld te worden, dat in art. 45: ‘In ieder provintie heeft de Vorst een vertegenwoordiger onder den titel van Stadhouder’² deze laatste vijf woorden niet in het hs. van de Souverein staan.

B. Opmerkelijk is het verder dat het slot van het tweede stuk³ in het oorspronkelijke hs. van de Vorst heel anders luidt, t.w.: ‘Zulks voleind zijnde ceremonie van constitueeren tot Algemeene Staaten Generaal, afleggen van eed en plechtige huldiging. N.B. te Amsterdam als hoofdstad. Nomineren van raadpensionaris⁴. Eenige deliberatiën in eene Kamer op voordragt van den Vorst door zijne ministers. Nae weinige daagen vergadering besluiten van dezelve en invoeren der bepalingen der Grondwet. Dit voltooid zijnde vergaderen de particuliere Staaten, en vervolgens de eerste Constitutiooneele Vergadering van Staaten Generael... N.B. Algemeene Notabelen en Staaten Generael nog in January. February constitutie in trein brengen, Maart Provintiaale Staaten⁴; Mey⁵ of November Staaten Generaal’.

C. De Souverein schreef eigenhandig:⁶

‘Articulen te plaatsen aan het hoofd van het derde hoofdstuk.

Staats Vlaanderen? Over Kwartier van Gelderland? Maestricht en OverMaas? Het OverMaasche van Holland sedert 1795 met Staats Braband verbonden zouwde zulks bij blijven of niet. Cuyk, Grave, Ravenstein, Meegen bij Gelderland of Braband⁷. 72. Die dubbelde nominatie schijnt mij eenige inconvienten te hebben, en beter te zijn dat zij bepaald worde op eene of dat

1 Ontstaan, I, p. 34. Deze vijf woorden zijn door mij gecursiveerd. In de redactie van Van der Duyn kunnen ‘de Kamers’ (die der ‘Edelen’ en de ‘Senaat’) ‘niet dan gezamentlijk’ het initiatief nemen betr. voordrachten en wetten.

2 Ontstaan, I, p. 35.

3 Ontstaan, I, p. 36.

4 Deze zin is in de redactie van Van der Duyn weggelaten.

4 Deze zin is in de redactie van Van der Duyn weggelaten.

5 Idem. Men (de Souvereine Vorst en Van der Duyn) kwam dus heel spoedig terug van het voornemen, de Provinciale Staten in maart 1814 en de Staten-Generaal in mei 1814 bijeen te roepen.

6 A.R.A., S.S. inv.no. 6538.

7 Zie de aanmerking van de Vorst op artikel 50 van de redactie-Van Aylva (p. 242). Zie ook p. 255.

[p. 253]

een getal van neegen op drie gereduceert werde en vervolgens de keuze daaruit door mij gedaan¹.

73. De representanten van den Souverein zijn de eerste posten en kunnen dus niet agteran koomen. Haaren naam is nader te bepalen².

75. Wat is de competente regter der familie?³

78. Als ad 72; overigens schijnt het beter te zijn te bepalen hoeveel gerechtshoven zijn zullen en haare proportioneele compositie⁴.

87. De Rekenkaamer de rekeningen der communes revideeren, ten minsten van een gedeelte derzelve⁵.

92. Slot diend wel zooals bij andere articulen te zijn: de wet in de plaats van den Souvereinen Vorst⁶.

Zevende hoofdstuk Goede Zeeden diend eenen anderen uitdrukking gekozen te worden⁷.

D. De Souverein schreef eigenhandig⁸:

‘Zielen, tabellen en berekening der gedeputeerdens. N.B.

1.	Steedelijke finantie.
2.	Godsdienst onderhoud, alleen betaling der predikanten,

1 Dit slaat, evenals de opmerkingen bij art. 73, 75, 78, 87 en 92, op het ontwerp-grondwet, zoals dit 3 februari 1814 bestond. Zie Ontstaan, I, p. 344-358. - Art. 72 betreft voorziening in een vacature voor de Hoge Raad. Zie ibid., p. 354.

2 Als voren. Art. 73 betreft het terecht staan van autoriteiten voor de Hoge Raad. Zie ibid., p. 354.

3 Als voren. Art. 75 bepaalt dat de Souvereine Vorst en de Staat terecht zullen staan voor de Hoge Raad; over 's Vorsten familieleden is niets bepaald. Zie ibid., p. 354 en art. 100 van de redactie-Van Aylva op p. 246. Zie ook p. 255.

4 Als voren. Art. 78 betreft het provinciaal gerechtshof. Zie ibid., p. 355.

5 Als voren. Art. 87 bepaalt niet dat de Algemeene Rekenkamer de rekeningen der gemeenten zal liquideren. Zie ibid., p. 356 en art. 112 der redactie-Van Aylva op p. 247.

6 Als voren. Art. 92 bepaalt dat de Vorst het gezag der Staten Provinciaal regelt betr. de samenstelling der besturen van hoogheemraadschappen enz. Zie ibid., p. 357.

7 Als voren. Het hoofdstuk heette: ‘Van den godsdienst en goede zeden’. Zie ibid., p. 357. Uiteindelijk kreeg dit (achtste) hoofdstuk de naam: ‘Van den godsdienst, het openbaar onderwijs en het armbestuur’. Zie ibid., 468. Zie ook G.W. Bannier, Grondwetten van Nederland..., Zwolle 1936, wiens redactie der grondwet van 1814, die hij aan officiële publikaties ontleende, in kleinigheden soms afwijkt van de tekst in Ontstaan, I, p. 446-470.

8 A.R.A., S.S. inv.no. 6538. Vermoedelijk 3 februari 1814. Zie p. 254, noot 3.

[p. 254]

	a. organisten, kerkgebouwen etc., b. andere geloofsgenoten.
3.	Ouden Adel herstellen, vreemden adel erkennen, nieuwen adel, op eene linie of onderscheid.
4.	Heerlijke rechten. Gildens.
5.	Het afdanken van militairen zonder vonnis en krijgsraedt. Mankeert OverQuartier van Gelderland en het OverMaasche met Maastricht.
20.	Faculteit eenen Vicepresident met rang en tractement van Staats-Secretaris aen te stellen of te benoemen^1.
25.	Mankeert nog geheel en is dog nu tijd hun te ontwerpen^2
27.	De Erfprins zal het praedicaat van Koninglijke Hoogheid hebben. De overige Prinsen en Prinsessen van den bloede Doorluchtige Hoogheid behouden^3.
31.	Ontwerp van het bepaalde formulier^4.
32.	De twee laatste phrasen van dit art. schijnen mij onduidelijk in hun verband te zijn^5.
39.	Kinderen van ingezetenen door kans buiten 's lands geboren, kunnen van haar regt niet verstooken zijn^6.
46.	Diend bepaald te worden hoe aen de Staaten Generaal wordt bekend gemaakt het aannemen of van de hand wijzen van de door hun voorgeslaage wetten^7.
48.	Zouwde niet een rond jaar beter zijn^8.
50.	Is het wel raadzaam den Haag bepaalt aen te neemen en zulks liever over te laten aan omstandigheeden^9.
51.	De benoeming der Provintiaale eerste Staaten is bepaald; wegens de Staate Generaal is geene bepaling^10.

1 De punten 20, 25, 27, 31, 32, 39, 46, 48, 50, 51 en 52 slaan op de daarmee overeenkomende artikelen van het ontwerp-grondwet van 3 februari 1814. Zie Ontstaan, I, p. 344-358. De bepaling omtrent de vicepresident ontbreekt in het artikel over de Raad van State. Zie ibid., p. 346.

2 De civiele lijst van de Vorst. Zie ibid., p. 347.

3 Zie ibid., p. 347. Zie de officiële notulen der vergadering van 4 februari 1814, waarin deze wijziging wordt aangebracht (ibid., p. 360). Daaruit mag men afleiden dat de nota van de Vorst van 3 februari 1814 is.

4 Afkondiging der wetten. Zie ibid., p. 347.

5 Koppeling van adeldom en ridderorden. Zie ibid., p. 347-348.

6 Om afgevaardigd te worden ter Staten-Generaal. Zie ibid., p. 348.

7 Zie ibid., p. 349.

8 Ambstermijn van de voorzitter der Staten-Generaal. Zie ibid., p. 350.

9 Hier stond: ‘De Staten Generaal zullen vergaderen in den Haag als de residentieplaats van den Souverein’. Deze bepaling verviel. Vermoedelijk dacht de Vorst reeds aan Brussel als mede-residentie.

10 Zie ibid., p. 350. In het grondwetsontwerp van begin februari 1814 stond evenwel in art. 37 dat de Staten-Generaal benoemd werden door de Staten der Provinciën. Zie ibid., p. 348.

[p. 255]

52.	begin. Edelen en Ridderschappen in de Provintien waar de tweed voorhanden zijn of is er door begreepen dat b.v. in Friesland eene Ridderschap geëtablisseert wordt^1.

E. De Souverein schreef eigenhandig²:

‘Of 't raadzaam is wegens OverQuartier van Gelderland, Over-Maasche als meede Staats Vlaanderen ietwes te bepalen.

De stad Grave en Lande van Kuik, Ravesteyn en Meegen passen beter tot Gelderland dan tot Braband³.

Daartegen Holland over het Hollandsdiep beeter tot Braband. De competente regter der leeden der familie, wie is dat?⁴

Revisie der rekeningen der gemeentebestuuren door de Reekenkamer ingevolge de publicatie van february 1814⁵.

Godsdienstonderhoud publicatie van⁶ february 1814. Dus conform de artikels die materie betreffende.

Onderscheid van nieuwe en anerkenning van ouden adel.

Heerelijke rechten.

1.	Staaten Provintiaal niet gevallen.
2.	Teveel aan reglementen overgelaten, die moeten voor de uitvoering der Staaten gearresteerd zijn.
10.	Benoemen van opvolger. Dubbeldtal van Staate Generaal?^7
12-16.	Moeder van de minderjarige weduwe van den Vorst. Raad voor den Regent.
19.	De tractaten als wettten afkondigen. Geh. art. niet strijdig an de bekende.
20.	N.B. Souvereine Vorst in de Raad van State. Voorslag van verandering.
23.	Aanstelling van Ministers?
24.	Aanstelling van alle hooge amptenaaren zonder nominatie.
37.	Eerste benoeming der Staate Generaal?

1 Zie het zeer lange artikel ibid., p. 350-352.

2 A.R.A.S.S. inv.no. 6538.

3 Zie p. 242.

4 Zie p. 253, noot 3.

5 S.B. van 18 februari 1814 no. 5. Zie A.R.A., S.S. inv.no. 8.

6 S.B. van 11 februari 1814 no. 35, waarbij Jacob Arnold Keuchenius benoemd werd tot agent van de respectieve klassen en synoden der Hervormde Gemeenten binnen de Vereenigde Nederlanden. Zie A.R.A., S.S. inv.no. 7.

7 De punten 10, 12-16, 19, 20, 23, 24, 32, 37, 43, 46, 47, 49, 52, 78, 82 en 89 betreffen de hiermee overeenstemmende artikelen van het grondwetsontwerp van 3 februari. 1814.

[p. 256]

43.	Geldmiddelen?
46.	⅔ of ¾ Staate Generaal noodig om wetten voor te draagen.
47.	Naar mijn goedvinden sluiten.
49.	Hooge amptenaaren-leeden der Staten-Generaal? (Raaden in de Hoven van Justitie ook uitsluiten R.v.O.^1.
50.	Zie hier boven-Maastricht etc. Fine van hoofdstuk 2. Bepaling van tractementen. Mij gereserveert.
52.	De schorsing omtrend de besluiten van gemeenten a. aan Souverein, b. aan Staaten, en kan het maar zijn en wel a (keuren der steeden? R.v.O.^1, stemming tot kiesers?).
78.	Alle regt eischen naamens de Souverein. Door hem aangesteld?
82.	Een Hoog Gerechtshof is reeds benoemd. Voor de middelen contraventien.
89.	Keering van zee- of rivierwater strekken, liever als van woede der zee spreken.
100.	Bepaling der onderwerping van Staats-, Stedelijke en Dorps Regeering aan de nakoming der algemeene wetten.
16-20.	Geb. regent, liever geboren lid v.d.R.v.S. of iets diergelijks.
32.	Nieuwe adel aan de oude gelijk stellen. [zonder nummer] Duitse Orde. Vreemd of inlands.
37.	Een jaar stil zitten eer weder tot St. Gen. eligibel.

N.B. Leenen of Heerelijke Regten.

1 Hoogstwaarschijnlijk is hiermee bedoeld: reglement van orde.

1 Hoogstwaarschijnlijk is hiermee bedoeld: reglement van orde.

IV

Het is hier wellicht de plaats er de aandacht op te vestigen, dat de ‘Reflexiën’ van de Souvereine Vorst, die deze 22 februari 1814 meedeelde op het ontwerp-grondwet, zoals hem dit onderhands door de commissie van redactie was meegedeeld, in afschrift berusten in het archief-Röell² en in het oorspronkelijke in het archief der Staatssecretarie³. Zij zijn door Colenbrander uitgegeven naar het afschrift⁴, welk stuk soms niet

2 Inv.no. 192.

3 Inv.no. 6538.

4 Ontstaan, I, p. 438-441. Vgl. Gedenkstukken, VII, p. 509, 512. Zie ook B.D.H. Tellegen Azn., Overzicht van het tot stand komen der grondwet van 1814, Gron. 1912.

[p. 257]

nauwkeurig het origineel weergeeft. Verder heeft Colenbrander de artikelen vernummerd en deze hernummering zonodig ook in de redactie van de tekst aangebracht, waarbij hij soms ook tamelijk vrij met de tekst omsprong. Zo schreef de Vorst:

1.	betr. art. 39 (bij Colenbrander art. 45): ‘Is geen reeden bij de tegenswoordige bepalingen het onderscheid omtrend de jongsten zoonen te maaken, waartoe vroeger aenleiding. Althans is omtrend ouden adel en twijfelachtig of vreemden adel, welke aenerkend wordt eene exceptie te maaken’;
2.	betr. art. 68 en 69 (bij Colenbrander art. 74 en 75): ‘Over dit werk zouwden zij mediaat of immediaat in relatie met den Vorst door eene te noemene commissie zijn, en bij de bijeenkomst der Staaten is dit reglement hun voor te leggen...’;
3.	betr. art. 89, 90 en 91 (bij Colenbrander art. 95, 96 en 97): ‘Diende wel nae de principes der publicatie van Februarij ingericht te worden, kunnende nogtans de ad 89, 90 inzage van de Staate bijbehouden worden, en de revisie en sluiting der reekening onder de 10.000 fls. an Commissaris benevens het Collegie van Gecommitteerde Raden of Gedeputeerde Staaten’;
4.	betr. art. 115 (bij Colenbrander art. 123) niet ‘20.000 à 24.000 man’, doch ‘22 à 24.000 man’; evenmin ‘met 17 jaar begint de militieopschrijving’ doch ‘militieverplichting’.

De ‘tegenbedenkingen van de Commissie’ werden door Van Aylva dezelfde 22 februari 1814 aan de Souvereine Vorst ingezonden¹. De commissie schreef daar ad. art. 115 (bij Colenbrander art. 123) der militie: ‘De bepaling der 5000 man berust op de berekening van het vierde, dat in vredenstijd in werkelijken dienst zoude moeten blijven’. In het afschrift bij Röell, gebruikt door Colenbrander², stond onduidelijk: 5000 man en niet: 50.000. Hetzelfde getal van vijfduizend komt voor in het handschrift van Hofmann, hiervoren genoemd.

1 Ontstaan, I, p. 440-444. Zie Gedenkstukken, VII, p. 509. Een copie ervan in de hand van Eberwein Wilhelm Hofmann, 's Konings latere kabinetsdirecteur, ligt in S.S. inv.no. 6538, exh. no. 11H.

2 Ontstaan, I, p. 443.

V

Op 7 februari 1814 had Van Hogendorp de Souvereine Vorst aangeraden³ om over het nog niet vaststaande art. 25 der

3 Ontstaan, I, p. 400.

[p. 258]

grondwet betreffende de civiele lijst Van Olden¹ en Elout te raadplegen. Klaarblijkelijk heeft de Prins dit gedaan, want de oud-thesaurier-generaal van zijn Huis schreef hem 11 februari 1814 uit 's-Gravenhage onderstaande, niet bij Colenbrander vermelde brief²:

‘Op de eerste lectuur van het hier bij terug gaand stuk³ stond ik verbaasd, het zoodanig te vinden, dat ik het als een meesterstuk van zamenhang en eenvoudigheid over het geheel beschouw. Niet, dat ik aan de kunde en het doorzicht van zoo veele waardige mannen, als er aan gewerkt hebben, ooit twijfelde, maar er was in de laatste daagen op zoo veel nog te denken, zoo veel te verbeteren en te beschaven, dat het, uit dit oogpunt ook beschouwd, bij herhaalde leezing steeds mijne bewondering blijft wegdraagen, die te meer uit het hart en ongeveinsd is, om dat ik U.K.H. wel durf bekennen, dat ik, als een ijverig voorstander van de Staats- en Stadhouderlijke constitutie en vrij gebooren met schroom opzag teegens eene verandering, die ik mij verbeelde, dat in andere handen, dan die van U.K.H., in tijd en wijlen doodelijk voor de vrijheid, den welvaart van het Land en het welbegreepen belang van Uw K.H. Huis had kunnen worden, en dan weederom het van dien kant beschouwende, daar de Stadhouderlijke magt te gering was, moet ik bekennen, dat men U.K.H. eer te weinig dan te veel heeft opgedragen. Echter heeft U.K.H. juist zoo veel als noodig is, om met energie den welvaard van Land en onderdaanen te kunnen bevorderen; en legd U.K.H. zich dan aan die banden, dan zal ieder regtgeaard Nederlander, tot in het laatste nageslagt het oogenblik moeten

1 Mr. Roedolph van Olden (1752-1828) werd in 1788 door prins Willem V benoemd tot ‘ordinaris raad’ en ‘thesaurier en rentmeestergeneraal over de hofhoudinge van Zijne Hoogheid’, welke laatste functie sinds het daaropvolgend jaar heette: ‘thesaurier en rentmeester-generaal der domeinen van Zijne Hoogheid’. Zie de almanakjes: Bericht wegens de gesteltenisse der hooge vergaderingen en collegien in 's-Gravenhage..., 1789, p. 53, en 1790, p. 51. Ook werd Van Olden lid van het college van raden en generaal-meesteren van de munt, later, met de Bataafse Republiek, commissaris voor de likwidatie der bezittingen van het Huis van Oranje-Nassau. Na het vertrek der stadhouderlijke familie naar Engeland bleef Van Olden in 1795 en volgende jaren de geldelijke belangen der Oranjes behartigen, getuige zijn in 1961 door het Algemeen Rijksarchief aangekochte briefwisseling met prins Willem V, prinses Wilhelmina, de erfprins van Orange en Fulda en zijn zuster prinses Louise, hertogin van Brunswijk. Zie Nederland's Patriciaat, 12 (1921-1922), p. 90.

2 A.R.A., S.S. inv.no. 6538, exh. 11 februari 1814 no. 16H.

3 Niet aanwezig, Bedoeld is het ontwerp-grondwet in de redactie der commissie van 3 februari. Zie Ontstaan, p. 344-360.

[p. 259]

zeegenen, waarop U.K.H. de teugels van het Opperbestier op dien voet heeft gelieven te aanvaarden: de wijze en aanbiddelijke Albestierder agtervolge dit met zijnen zeegen, tot heil van U.K.H. en van het volk.

Veele reflexiën maakte ik evenwel bij den aanvang der lectuur, maar meest allen vielen weg door het schoon verband der volgende articulen. Op dien grond heb ik indedaad maar weinig en dan nog weinig van belang aan te merken’.

Bijgevoegd zijn Van Oldens Reflexiën op het ontwerp van eene grondwet voor de Vereenigde Nederlanden.

Art. 16 en 20. geboren Regent, geboren Lid etc. Naar den aard der taal en stijl misschien beter ‘als Erfprins en alzoo uit kracht zijner geboorte’.

Art. 23. In plaats van Diplomatie en Diplomaten misschien beter ‘Buitenlandsche betrekkingen en consuls etc.’.

Art. 32. Wordt het verschil van den nieuwen tot den ouden adel daardoor niet te groot, dat de nieuwe alleen slechts versterfd op den oudsten zoon, vooral daar de titel van Baron door zooveele ouden aangenomen is, welke het in den grond niet zijn, en evenwel die op alle zoonen en dochteren overbrengen. - vreemde ordens. Met voordacht is denkelijk alhier geen gewag van de Duitsche Orde, Balie van Utrecht, gemaakt.

Art. 34. Behoord hier niet bij ‘Naturalisatie’?

Art. 37. De uitvallende kunnen aanstonds weder benoemd worden. Was het niet beter ‘na een jaar stilzittens’, want 1^o kan men daardoor, zonder iemand voor het hoofd te stooten, de minder bekwamen, slegten en wargeesten, zonder opmerking, laaten stil zitten; 2^o daardoor worden de leeden minder permanent; de besten kunnen altijd na het jaar terug geroepen worden en goede adspiranten geplaatst en vald' er ook meer proef van talenten en minder schadelijk esprit de corps. Voor het dubbeld getal konde dit echter uitzondering maken.

Art. 49. Leeden of ministers van de Hoge gerechtshoven en leeden van de Provinciale etc. Waare het niet beter deze voorbij te gaan? Het is wel zoo, dat de bevoegdheid van de zoodanigen in vergelijking met degeenen die verder opgenoemd worden, niet minder is; dan een rechter moet geen politiek zijn. Een raadsheer, zal hij anders een goed raadsheer zijn en blijven, moet als streng rechtsgeleerde blijven denken en werken. Hij moet zich buiten het presidentschap van zijn eigen of een ander collegie, geene andere bevordering of bijwerk kunnen voor-

[p. 260]

stellen, nog daarom kunnen solliciteeren, tenzij geheel afziende van den tabbaard. Dit systema leeverde juist oudtijds de achtbaarheid van de Hooge collegien van justitie op en maakte den roem der nationale administratie van het Regt uit, welke Nederland zoolang weggedraagen heeft, en God geeve het! altijd zal blijven wegdragen.

Aanvang 3e hoofstuk. Ten ware het vergroot konde worden, is Drenthe anderszins niet te klein om een afzonderlijk Landschap te maken? Eenige proportie schijnt hierin noodig te zijn.

Art. 51. Representant van den Souvereinen Vorst. Is die titel hier ook niet wat klein? Stadhouder zoude het eigenlijk zijn, doch men voeld, dat dit eenigszins stuit, ofschoon, zelfs nog in de laatere daagen tot 1795, in de graafschap Zutphen onder anderen de representanten van een' drossaard stadhouders genaamd wierden en dit het rechte Hollandsche woord is.

Art. 52. Steedelijke Regeeringen. Deeze kunnen zekerlijk niet teveel gefavoriseerd worden, als de kweekhof van de fatzoenlijke lieden der hogere middelstand, welke vooral veel tot den bloeij der kleindere steeden toebrengen en door de meest zeedelijke opvoeding het beste volgend geslagt opleeveren. Hierbij zoude misschien behooren, ofschoon meer een object der wetgeving, dat de steeden keuren als van ouds, niet strijdende teegens de landwet, konden en met eenige ruimte mogten maken. Het verderflijke van de Fransche inrichtingen om alles te generaliseeren is te overvloedig gebleeken. Dat op Amsterdam, den Haag etc. past kan hoogst schadelijk voor eene kleine stad, dorp en platteland zijn. - Stemming der kiezers bij behoorlijke getekende en gesloten briefjes etc. Zoodanig misschien nader te bepaalen, dat men wel zeeker is, dat niemand stemd, dan die regt heeft, maar ook, dat niemand na kan gaan wie eigentlijk door deezen of dien gestemd is. Dit beneemd veel kuiperijen, geeft vrijheid in de keuze, die dan onbepaald, onberispt, op den waardigsten kan vallen.

Art. 73. te regt staan etc. Vald' er dan voor de zoodanigen die teregt staan geen appel of revisie?

Art. 78. Een Hof over meer dan eene provincie etc. De Natie bemind te veel van oude tijden herwaards, om te regt te staan, zoo na mogelijk bij huis, om zelf, casu quo, het kleine Drenthe van dit regt te berooven.

Art. 79. Op dien grond dan ook niet te weinig regtbanken; de straffen worden daardoor ook, casu quo, uitgeoeffend ter plaatse, daar de delicten begaan zijn en wekken de heilzame

[p. 261]

afschrik, meer dan als alles in de hoofdplaatsen berecht wierdt.

Art. 83. Wegens delicten. Als militairen.

Art. 100. Volksschoolen. Te regt en daardoor, zonder opzien, den invloed verminderen van particuliere maatschappijen, welke zich in de latere jaaren daarmeede dikwijls te ijverig en onberaden hebben ingelaaten op het overdreeven beginsel van algemeene verlichting.

Zoo men wel gezien heeft wordt van Leenen niet gesproken. Deeze echter, eenvoudig als regten van heerlijkheeden en leenkamers en alzoo als eene tak van wettige en niet drukkende inkomsten beschouwd, schijnen onschadelijk en zelfs nuttig te zijn, daar het reedelijk belang van den vorst, van den adel en den bloem der ingezetenen, als heeren meede gemoeid is. Echter weet men te veel wat thans daaraan vast is, dan dat men dit niet meer dan maar eeven zoude aanroeren.

Het articul van de financieele toelage aan den Souverein nog niet geredigeerd zijnde, vald daarover niet meer te zeggen, dan dat de Souverein daar in, het zij met alle reserve en eerbied gezegd, daarin, door te belangeloos te zijn, voor de toekomst misschien te weinig zoude zorgen. Men hoord in waarheid onder de welmeenende en voor Land en Vorst weldenkende: ‘de Prins moet niet te genereus zijn’, als eene stem.

VI

Eer de Souvereine Vorst er toe overging om een grondwetscommissie te benoemen, had de in Engeland verblijvende oudgriffier der Staten-Generaal Hendrik Fagel hem op 10 december 1813 van Londen uit zeer nederig en zeer oprecht geluk gewenst met ‘les événemens qui viennent de se passer en Hollande. Je suis convaincu que la Souveraineté qui vient de Vous être déférée, Monseigneur, assurera, sous l'administration paternelle de V.A.R. et à l'aide d'une sage constitution, la liberté et le bonheur de la Nation Hollandaise, et je fais des voeux ardens pourque de nouvelles et glorieuses destinées s'ouvrent pour nous et pour nos descendans sous les heureux auspices de V.A.R. et de Son Illustre Maison. V.A. aura vu qu'on s'est empressé ici de La reconnoitre dans Sa nouvelle qualité, et je me flatte que ce bon exemple ne tardera pas à être suivi par les autres cours alliées. J'espère aussi qu'on ne perdra pas de temps

[p. 262]

en Hollande pour faire confirmer ces premiers élans de l'opinion publique par la délibération grave et solemnelle d'une assemblée des notables de tout le pays...’¹. In zijn antwoord van 17 december 1813² schreef de Prins, dat de grondwet niet te haastig aangenomen moest worden, en dat een ‘groote vergadering’ er wel vorm, maar niet zozeer inhoud aan moest geven.

M.b.t. de brief die Hendrik Fagel 16 februari 1814 uit 's-Gravenhage aan de Souvereine Vorst schreef³ en die door Colenbrander is gepubliceerd⁴, moet opgemerkt worden, dat het uitgeven wel op een eigenaardige manier gebeurd is, zoals uit onderstaande voorbeelden blijkt. Waar Fagel schreef: ‘Provinces auxquelles elle est destinée’, verving Colenbrander dit door ‘Provinces-Unies’⁵. Achter ‘pouvoir exécutif’⁶ liet Colenbrander, zonder iets aan te duiden, weg: ‘ce qu'il avait de vague sous le Stadhoudérat a été une des principales causes des malheureuses dissensions qui pendant deux siècles ont à différentes époques déchiré ce pays’. Evenzo liet Colenbrander weg achter: ‘il me paraît que le travail de cette commission a été utile’⁷: ‘Enfin, Monseigneur, je puis dire avec vérité que la constitution contenue dans le projet que V.A.R. m'a fait l'honneur de me communiquer et que j'ai lu, relu, et médité avec toute l'attention, que l'importance de la matière exige, est à mon avis également propre à assurer le bonheur des sujets et celui du Prince appelé à les gouverner, en mettant celui-ci à même de travailler efficacement au bien-être de la nation. C'est le grand but de tout bon gouvernement, et...’.

De daaropvolgende zin luidt bij Colenbrander: ‘Je ne saurais m'empêcher d'applaudir au soin qu'on a mis à assurer la liberté individuelle’. Maar Fagel had geschreven: ‘Je ne saurois m'empêcher d'applaudir au soin qu'on a mis dans le projet de cette loi fondamentale à assurer et à établir sur les bases les plus solides la liberté individuelle des sujets, principale source de la félicité publique’. Waar Colenbrander in zijn voorlaatste alinea afdrukte: ‘Je ne vois pas non plus si le Souverain a le

1 A.R.A., S.S. inv.no. 6271, archief-Fagel inv.no. 3137. Fragmentarisch gedrukt in Ontstaan, I, p. 385.

2 Colenbrander (Ontstaan, I, p. 31-32) geeft slechts een brokstuk. Het origineel in A.R.A., archief-Fagel, inv.no. 3137.

3 A.R.A., S.S. inv.no. 6538, exh. 16 februari 1814 no. 15H.

4 Ontstaan, II, p. CXVI-CXVIII.

5 Ibid., p. CXVII, r. 4 v.b.

6 Ibid., p. CXVII, r. 22 v.b.

7 Ibid., p. CXVII, r. 27 v.b.

[p. 263]

pouvoir de proroguer les Etats Généraux selon son bon plaisir’, had Fagel opgemerkt: ‘Je ne vois pas non plus si le Souverain dont les relations avec l'assemblée des Etats-Généraux sont d'ailleurs bien définies, a le pouvoir de proroguer cette assemblée selon son bon plaisir’.

VII

Op 10 maart 1814 stelde Van Aylva op: ‘Nadere poincten betrekkelijk de plegtigheid te Amsterdam waaromtrend (zooveel bekend) op heeden geene bepalingen zijn gemaakt’¹. De Vorst gaf daar als ceremoniemeester op Twent van Kortenbosch en bij Van Aylva's zesde punt: ‘of er ook eene afsonderlijke tribune voor andere vreemde ministers of chargé d'affaires, als voor den ambassadeur van Engeland, zal moeten gemaakt worden, als zijnde den Heere Prevôt weegen Oostenrijk met eene commissie belast, zeederd de laatst gemaakte bepalingen alhier aangekomen’, tekende de Vorst aan: ‘Ik zouwde denken dat één voldoende is’.

Van de toespraak, die de Souverein op 29 maart 1814 in de vergadering der aanzienlijken in de Nieuwe Kerk te Amsterdam hield, is de tekst, door een mij onbekende hand geschreven, bewaard gebleven².

1 A.R.A., S.S. inv.no. 6539, exh. 10 maart 1814 no. 19H.

2 Als voren, exh. maart 1814 no. 20H, gedrukt bij R. Metelerkamp, De regeringsvorm der Vereenigde Nederlanden, na de verheffing van Prins Willem Frederik van Oranje-Nassau tot Souverein Vorst, I [niet verder verschenen], 's-Grav. 1814. Zowel in de geschreven als gedrukte tekst (p. 103) is er sprake van ‘eene naar Hollands behoefte en den tegenwoordigen toestand van Europa berekende grondwet’, hoewel de Vorst in het handschrift ‘Hollands’ heeft doorgehaald en vervangen door ‘Nederlands’. - In het gedrukte programma der plechtigheden van 29 en 30 maart 1814 (aanwezig A.R.A., archief-Röell, inv.no. 192) wordt de ceremoniemeester niet met name genoemd. Er waren in de Nieuwe Kerk afzonderlijke zitplaatsen bestemd voor de Britse ambassadeur Lord Clancarty en voor de afgevaardigden van vreemde mogendheden met hun gevolg. De Oostenrijkse zaakgelastigde Provost (zo is de naam, zie Gedenkstukken, VII, p. 672, en Staats-Almanak voor den jare 1815, 's-Grav., p. 8) werd niet afzonderlijk vermeld.

VIII

Het is hier de aangewezen plaats om er de aandacht op te

[p. 264]

vestigen, dat de Aanmerkingen op de Grondwet, die Gijsbert Karel van Hogendorp aan zijn Schets toevoegde, er tevens achter gedrukt zijn in de exemplaren die voor de leden der grondwetscommissie bestemd waren. Bij vergelijking van dit geschrift van Gijsbert Karel¹ met het gedrukte stuk², bleek het mij echter, dat op p. 15 twee bladzijden van het ms. niet zijn afgedrukt. Dit is evenmin gebeurd door mr. Henrik graaf van Hogendorp, toen hij deze Aanmerkingen op de Grondwet uitgaf³, hoewel zijn oom mr. Frederik baron van Hogendorp op het ms. reeds had aangetekend: ‘weggevallen uit de gedrukte Aanm. toegevoegd aan de Schets in f^o’. Daar de nalatigheid van Henrik van Hogendorp aan Colenbrander niet bekend was, ontbreekt de passage ook bij hem⁴. Dientengevolge moet bij beide werken t.a.p. achter de zin: ‘De oude geslagten zijn eenmaal in bezit van den adel voor alle de zoonen, en ofschoon de minst volkrijke provintiën den meesten adel bevatten, moeten Holland en Zeeland haar dit voorregt gaarne laten’⁵ worden ingelast:

‘Om egter aan Holland en Zeeland een tegenwigt te geeven, worden de Graven en Pairs over alle de Provintien verdeeld naar maate van de volkrijkheid. Wat het eigenlijk nut deezer instelling is, verdient vervolgens een nader en bijzonder onderzoek.

Wij hebben alle de grondslagen van onze oude Constitutie behouden, Edelen, Ridderschappen, Steden, Heerlijkheeden, Hoven Provintiaal, Stadhouderlijke Regten, bijzondere Staatsvergaderingen in elke Provintie; wij hebben er uit vroeger tijden bijgevoegd een Vorst aan wetten gebonden, en kiezers uit de Burgerij, en wij weeten dat de waarborg van dit alles te vinden is, niet in de doode letter en op het papier, maar in den geest der Natie, de zeden van het volk, de oude gewoonten en de bekende gehegtheid aan dezelven. Hetgeen wij nieuws opgesteld hebben, en daar Karel de vijfde vrugteloos naar gestaan hadt, maar dat Willem de eerste met zijne Unie in de weereld bragt, of brengen wilde, is een algemeene Regeering, die wij nooit eigentlijk gehad hebben, en aan het gebrek van dewelke wij schipbreuk hebben geleeden. Deeze algemeene Regeering nu iets nieuws, en zo hoog noodzakelijk voor ons behoud zijnde, moet aan dezelve een

1 A.R.A., archief-Van Hogendorp, inv.no. 123a.

2 A.R.A., in viervoud aanwezig in S.S., inv.no. 6538, nos. 6H-9H.

3 Brieven en Gedenkschriften, VI, p. 62-72.

4 Ontstaan, I, p. 60.

5 Brieven en Gedenkschriften, VI, p. 67.

[p. 265]

betere waarborg dan zelfs Eeden gegeven worden. Wij moeten deeze waarborg in de harten, in belangen, in erflijke belangen zoeken, en wij vinden haar in eene erflijke waardigheid, onder aanzienlijke Familien, naar evenredigheid van het vermogen van elke Provintie verdeeld. Van de vier afgevaardigden in de Staaten Generaal, is er een Graaf en Pair, die zijn leven lang in de Vergadering zit, die er mede getrouwd is, die haar belang als het zijne beschouwt. Geen minder kragt is er noodig, om de Provintiaale, de Stedelijke belangen tegen te werken, die altijd gestrekt hebben, en strekken zullen, om de algemeene Regeering te verlammen. Door deeze instelling wordt eindelijk de trapswijze afdaaling van magt en aanzien voltooid, die plaats moet hebben van den Koning af tot den geringsten van het volk toe, wil men aan de Natie en aan de Constitutie die vastigheid geeven, waardoor zij aan de stormen der tijden weêrstaan kan, en waardoor Engeland dezelven heeft doorgestaan’.

IX

Verder dient opgemerkt te worden, dat Gijsbert Karel in zijn ms. der Aanmerkingen steeds de titel ‘Koning’ gebruikte, die op wens van de Prins in de gedrukte Schets en de toelichting vervangen werd door ‘Souverein Vorst’. Maar zowel in de uitgave door Henrik van Hogendorp als door Colenbrander heeft men niet de oorspronkelijke lezing overgenomen. Buitendien zijn bij beiden¹ in de zin tussen ‘Doch een hoofdtrek ontbrak’ en ‘en daarmede viel het gebouw in duigen’ deze betekenisvolle woorden weggelaten: ‘daar was geen Souverein Vorst meer’, die Gijsbert Karel normaal duidelijk in zijn zeer regelmatig en energiek handschrift had neergeschreven². Waar hij overigens ‘Koning’ in ‘Souverein Vorst’ moest veranderen, verving Gijsbert Karel ‘monarchie’ in ‘souvereiniteit’ (hij gebruikte dus niet het woord ‘koningschap’).

Nog dient vermeld, dat Gijsbert Karel in dit stuk pleitte voor het onderhoud van de roomse godsdienst in de Generaliteitslanden en ook bij ‘anderen, die zich met ons zouden willen ver-

1 Brieven en Gedenkschriften, VI, p. 64; Ontstaan, I, p. 57.

2 Vrijwel in dezelfde betekenis als hij steeds aan ‘Koning’ toekent. Maar hier was geen aanleiding om ‘Souverein Vorst’ in ‘Koning’ te veranderen.

[p. 266]

eenigen, tot onze merkelijke staatkundige versterking’. In het gedrukte stuk¹ staat evenwel i.p.v. ‘merkelijke’: ‘menschelijke’, en bij H. van Hogendorp en Colenbrander² ‘wenschelijke staatkundige versterking’.

1 A.R.A., S.S. inv.no. 6538, p. 17.

2 T.a.p., resp. p. 71 en 62.

X

Colenbrander vermeldde in 1909³ dat hij van het Kabinet der Koningin ook nog ter inzage had gekregen ‘het origineel van Kemper's ongevraagd advies in zake de samenstelling en macht der Provinciale Staten⁴, uitgegeven door zijn zoon in Verhandelingen, III, 95’⁵. Volgens de toelichting van jhr. mr. Jeronimo de Bosch Kemper⁶ was zijn vader Joan Melchior Kemper, bezwaar er tegen makend, dat men bij het ontwerpen van het nieuwe staatsrecht te veel naar het stadhouderlijk tijdperk zou omzien, tegenstander van Van Hogendorps plan tot ‘wederoprigting van oude instellingen’ als ‘provinciale Staten, provinciale Hoven, Ridderschappen enz.’, zodat hij, op 2 februari 1814, een memorandum aan de Souvereine Vorst zond, dat als net-exemplaar niet gedateerd werd en evenmin de plaats van afzending vermeldde, en dat sterk afwijkt van het door De Bosch Kemper gebruikte exemplaar uit de papieren van zijn vader. De door Kemper jr. gedrukte p. 98-100 verschillen dusdanig van het bij de Souverein ingekomen stuk, dat zij hier opnieuw worden weergegeven naar het origineel dat de Vorst onder ogen kreeg, zonder dat deze er overigens ook maar één aantekening bij plaatste:

‘Het volk toch, in den zin waarin ik dit woord zoo even bepaald heb, was door 19 jaren onafgebroken ongeluk wijzer geworden. Het had de bedoelingen van de wederzijdsche drijvers onzer onlusten op hare waarde leeren schatten⁷, en reeds lang

3 Ontstaan, II, p. CXVIII.

4 Thans aanwezig A.R.A., S.S. inv.no. 6538, exh. no. 13H.

5 Verhandelingen, redevoeringen en staatkundige geschriften van Jhr. Joan Melchior Kemper, verzameld door Jhr. J. de Bosch Kemper, III, A'dam 1836, p. 95-104. Zie ook J. de Bosch Kemper, De staatkundige geschiedenis van Nederland tot 1830. A'dam 1868, p. 424-427.

6 Verhandelingen, p. 94-95.

7 Deze zin werd weggelaten in 1836.

[p. 267]

had ik, voor mij zelve, de overtuiging, dat het bij eene omwenteling genoeg zoude zijn, dien toon aan te geven, om verzekerd te zijn, dat de opdragt der Souvereiniteit de kreet, de eenstemmige leus van het werkzaamste, het verlichtste, het beste deel des volks zoude zijn.

Van dezen geest des Volks verzekerd, opperde ik ook nu mijne denkbeelden bij hen, van wier toetreden elk oppervlakkig beschouwer gedacht zoude hebben het eerst zeker te zijn, maar ik kan, ik mag het Uwe Koninglijke Hoogheid niet ontveinzen, reeds toen bleek het mij maar al te duidelijk, hoevelen in de Fransche overheersching slegts het verlies van eigene voorregten, en niet den val des Lands en de verwijdering van het Vorstelijk Huis zagen¹, hoevelen het eigentlijk om den triumph hunner partij, en hoe wijnigen het om het geluk des Lands te doen was², hoeveel prijs men op personen en namen stelde en hoe weinig men aan de groote zaak hechtte. Van uitbreiding der Stadhouderlijke magt wilde men wel hooren, maar het antwoord op het groote, op het beslissende punt, werdt altijd met kunst³ ontweken, en⁴ het was onder hen, die ik uit de hoogere standen over dit onderwerp voor de tot standkoming der omwenteling gesproken heb, de heer van der Duyn bijna alleen, die bij de onbezwekendste moed, om alles voor de zaak des Lands op te zetten, groot genoeg was om alle andere bedenkingen van persoonlijk belang of van stand op zijde te zetten, en alleen op het land te zien, zonder zich op dit laatste zelfs meer dan op het eerste iets te laten voorstaan.

Gelukkig evenwel heeft de snelle loop der gebeurtenissen, zoowel als de algemeene geestdrift des volks alle tegenwerking van de weinigen andersdenkenden onmogelijk gemaakt; men heeft de schijn aangenomen van toetejuichen, wat men niet verhinderen kon, doch ik wist van meer dan eene zijde, welke hoop men nog in de stilte koesterde.

De kieschheid van Uwe Koninklijke Hoogheid zelve⁵ onder-

1 De woorden na ‘duidelijk’ zijn in 1836 weggelaten.

2 De woorden na ‘zagen’ zijn in 1836 weggelaten.

3 Deze twee woorden zijn in 1836 weggelaten.

4 Alles wat op de toenmalige gouverneur van Zuid-Holland, welke functie A.F.J.A. graaf van der Duyn, heer van Maasdam en Benthorn (1771-1848) van 1817 tot vier jaren voor zijn dood bekleedde, nadat hij op 21 november 1813 opgetreden was als tweede lid van het Algemeen Bestuur van Gijsbert Karel van Hogendorp, in de brief van Kemper betrekking had, werd in 1836 door diens zoon weggelaten.

5 Dit woord werd weggelaten in 1836.

[p. 268]

wierp de aangenomene Souvereiniteit aan de wijzigingen eener te makene constitutie¹ en, hoezeer ik als Nederlander deze kieschheid toejuichte en op prijs stelde, vreesde ik echter reeds toen maar al te zeer, dat zich sommigen deze gelegenheid zouden pogen ten nutte te maken om de handhaving hunner verlorene regten als waarborgen der burgerlijke vrijheid te doen voorkomen, en op die wijze, tusschen den Vorst en het Volk een middenligchaam van provinciale en stedelijke souvereiniteit te plaatsen, hetwelk op den duur even gevaarlijk voor den Vorst, als nutteloos voor het volk was’.

1 De Bosch Kemper maakte hiervan in 1836: ‘De kieschheid van Uwe Hoogheid onderwierp, na het aannemen der Souvereiniteit, het maken eener constitutie, welke die Souvereiniteit zoude wijzigen, aan eene daartoe benoemde commissie; en hoezeer ik als Nederlander deze kieschheid toejuichte en op hoogen prijs stelde, vreesde ik echter toen reeds maar al te zeer, dat zich sommigen deze gelegenheid zouden pogen ten nutte te maken, om hunne gevoelens als waarborgen der burgerlijke vrijheid te doen voorkomen, en hierdoor tusschen den Vorst en het Volk, een middenligchaam van provinciale en stedelijke souvereiniteit te plaatsen, hetwelk op den duur even gevaarlijk voor den Vorst, als nutteloos voor het Volk zoude zijn.’

XI

Hoe Van Maanen oordeelde over zijn Aanteekeningen van het gebesoigneerde en geresolveerde in de commissie² voor de grondwet van 1814³ blijkt uit een ongedateerde brief, die hij in 1826 aan Röell schreef⁴ (welke deze 24 mei 1826 beantwoordde):

‘Ik make gebruik van het retoer van den heer Fabius naar Amsterdam, om U, volgens uw verlangen, mijne aanteekeningen van de deliberatiën over de grondwet van 1814 te zenden; dezelve zijn in veel opzigten zeer onvolledig, en ik heb al jaren achtereen gehoopt eens tijd te vinden om dezelve wat beter op

2 A.R.A., archief-Van Maanen, V.R.O.A., XXIII (1900), inv.no. 60.

3 Dat deze grondwet centralisatie van het staatsbestuur meebracht werd door Van Maanen geconstateerd in zijn rede in de Nieuwe Kerk te Amsterdam, toen hij aldaar 29 maart 1814 in de vergadering der aanzienlijken het ontwerp-grondwet toelichtte. Volgens Van Maanen stelde de grondwet ‘in het helderst daglicht dat het Nederlandsche volk één volk is, dat het algemeene wetten en één gouvernement heeft, en dat zelfs de eervolle naam van Staten, welke zij aan die provinciaale regeringen toekent, geene vergelijking meer overlaat, tusschen de aanzienlijke betrekkingen, waartoe zij geroepen zijn, en de souvereiniteit, hoogheid, regten en gezag der Staten provinciaal, welke ten tijde der Republiek bestaan hebben’. Aldus Van Maanen bij R. Metelerkamp, a.w., p. 124.

4 A.R.A., archief-Röell, inv.no. 120.

[p. 269]

te stellen, en aan te vullen uit onderscheiden losse stukken en kladaanteekeningen, welke ik nog heb, maar de tijd heeft mij daartoe ontbroken; met dit alles stelle ik op deze aanteekeningen toch nog veel prijs, en zij komen mij ook dikwijls te pas; daarom zoude U.E. mij zeer verpligten met dezelve niet te lang te houden. Ik heb er gisteravond uitgetrokken hetgeen ik noodig heb in een zeer moeyelijk werk waarmede Z.M. mij heeft belast, en waaronder ik tamelijk gebukt ga, want het is misschien het moeyelijkste, dat ik immer gehad heb’¹.

1 Dit houdt verband met de nota van de Oostenrijkse gezant graaf Von Mier, inhoudend ‘dat de verbonden mogendheden in 1814 het Koninkrijk der Nederlanden aan het Huis van Oranje hebben overgegeven met een bijzonder beding van de vrije Rijnvaart’, zoals G.K. van Hogendorp schreef. Zie Brieven en Gedenkschriften, VI, p. 416; Gedenkstukken, IX, 1 (R.G.P., 31), 's-Grav. 1916, p. XI-XII; en archief-Van Maanen, inv.no. 130: Stukken over de internationale positie van het koninkrijk der Nederlanden vóór de tractaten van Weenen, 30 maart 1826. 2 stukken.

XII

Toen er na het uitbreken van de Brusselse opstand en na het tot stand komen van de Belgische staat in 1831 hier te lande in regeringskringen plannen ontstonden om de grondwet voor het koninkrijk der Nederlanden aan de nieuwe toestand aan te passen, kreeg de Koning voorstellen tot herziening onder het oog, die door het Historisch Genootschap zijn uitgegeven². De bewerker heeft evenwel niet gezien, dat aan de door hem uitgegeven documenten twee niet gedateerde nota's voorafgaan, die geschreven zijn door Koning Willem I in onverzorgde, emotioneel geladen taal. Van een ervan volgt hier het begin en het einde, beide betreffende de grondwet van 1814³:

‘1. De in 1813 plaats gehad hebbende opdracht der Souvereiniteit heeft plaats gehad zonder conditiën en heeft indertijd

2 A.R.A., S.S. inv.nos. 6064 en 6065. Men zie: Concept-grondwet op last van Koning Willem I in het jaar 1832 samengesteld door E. Canneman, M. Piepers en H. van Royen, met bijbehoorende stukken, medegedeeld door J.Z. Kannegieter, in: B.M.H.G., 52 (1931), p. 21-172.

3 A.R.A., S.S. inv. no. 6064. De beschouwing van de Koning over zijn verheffing tot Souverein der Nederlanden kan men m.i. het beste toetsen aan het geschrift van mr. Hugo baron van zuylen van Nyevelt, De herinneringen van een' staatsman betrekkelijk de verheffing van Willem I tot Souverein Vorst der Vereenigde Nederlanden, ter vereffening van mijne polemiek met mr. G. Groen van Prinsterer, A'dam 1850.

[p. 270]

de Koning bij het anvaarden derzelve het verlangen geuit deeze tengevolge van eene vast te stellen Grondwet uit te oefenen. Hierop gegrond heeft de Koning heeft gehandeld en is bij de organisatie van den Staat en verdere bepalingen hier omtrend altoos van het beginsel uitgegaan, dat alle bestemmingen en schikkingen van boven na beneden en niet omgekeerd van beneden na boven behoorden te geschieden. Het gevolg hiervan is dat de Koning of het Koningdom ouder als de grondwet is en deeze de voorschrift waar deeze zig moet richten en waarop alle verdere instellingen rusten ...

6. De Souvereiniteit met de tegenwoordige Grondwet wordt voor het Huis van Oranien Nassau niet verkieslijker geacht als het Stadhouderschap. Ook zoude daaraan in 1813 de voorkeur gegeven zijn wanneer niet in het algemeen belang, ter verzekering van eensgezindheid en in het vooruitzigt der vereeniging van alle de Nederlanden, den Koning tot die opoffering had gebracht. Voor een Staats Stadhouderlijk en Stadsbestuur bestaat dus geene verwijdering wat de Dynastie betreft. Anders is het gelegen in het belang van het Land en deszelfs goede ingezeetenen dog in dat opzigt ook zijn verbeteringen zeer wenschelijk en ontstaat de vraag wanneer en hoe deeze te bewerkstelligen.

De Prinsen van Oranje zijn beschouwd ten allen tijde als de beschermers van het volk, door de oligarchien aan banden gelegt, of zelvers verwijderd zijn dezelve altoos door het Volk teruggeroepen en is door hetzelve hun altoos meerder magt of invloed verzekert om hetzelve te beschermen als meede de algemeene zaken te bevorderen. Hierop gegrond kan de juiste meening van het vestigen der oogen der menigte op den Koning als op zijne voorzaten als rigtig worden angenomen, ook dat anderen niet in de volksschatting hoog aangetekend zijn en kan deeze ook van invloed zijn op de beschouwing van zaken’.

NASCHRIFT. In mijn publikatie ‘November 1813’, opgenomen in dl. 77 (1963), leze men in de laatste zin van p. 207 i.p.v. ‘staat de naam van Collot d'Escury gebeiteld’: ‘diende de naam van Collot d'Escury gebeiteld te staan’.

Kortgeleden bleek mij, dat in het archief der Staatssecretarie, inv.no. 6538, niet vijf (zie p. 231) doch zes memories van de Souvereine Vorst over de redactie van Grondwetsartikelen behoren te berusten. Ik kom hierop nog terug.