Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap. Deel 78

[p. 10]

Het openbaar lager onderwijs in België onder koning Willem I: de katholieke school

Het is bekend dat, onder koning Willem I, het optreden van de regering inzake de colleges, de seminariën en de religieuzen in de tweede helft van de jaren 1820 in België scherpe reacties heeft uitgelokt. Liberalen èn katholieken zijn er uiteindelijk toe gekomen de vrijheid op te eisen niet alleen van het godsdienstig, maar van alle onderwijs¹, het lagere inbegrepen. De overheid deed nochtans een grote inspanning om dat lager onderwijs te verheffen uit de bedroevende situatie waarin het zich omstreeks 1815 bevond. Wat was er op dat terrein dan wel gaande dat de Belgische oppositie tegen de borst stuitte?

Op het eerste gezicht lijkt het misschien wat naïef die vraag te stellen. Het antwoord ligt toch voor de hand, zal men zeggen. Gold immers ook daar niet het staatsmonopolie, de beknotting van het vrije onderwijs? En lag het niet in de bedoeling van de regering, de lagere school tot een neutrale instelling uit te bouwen? Kon dat streven in het katholieke Zuiden iets anders dan tegenstand wekken?

De Nooij² en vooral Stokman³ hebben de onderwijspolitiek - ik leg de nadruk op politiek - behandeld, maar de reële verhoudingen in het lagere schoolwezen en de situatie van de onderwijzer zijn nog weinig bekend. Dat ze, ondanks de regeringspolitiek, lang niet geheel vanuit Den Haag werden gedetermineerd, staat buiten kijf. Bekijkt men ze van nabij, dan zal de zoëven gestelde vraag niet meer zo vreemd klinken. Een concreter beeld van de werkelijkheid leidt tot nieuwe conclusies betreffende het regeringsoptreden, de verhouding tussen Kerk en Staat, de redelijkheid of onredelijkheid van de Belgische grieven.

Dit laatste houdt een oordeel in, en subjectiviteit valt hier zeer moeilijk te ontwijken. De Belgische schoolkwestie, men weet het, is een delicaat geval. Het belang van de aangelegenheid hoeft anderdeels, in het licht van 1830, niet te worden

1 Cfr. A. Simon, La liberté d'enseignement en Belgique. Essai historique, Luik-Parijs 1951, p. 13-15.

2 J. de Nooij, Eenheid en vrijheid in het nationale onderwijs onder koning Willem I, Utrecht 1939.

3 S. Stokman, De religieuzen en de onderwijspolitiek der regeering in het Vereenigd Koninkrijk der Nederlanden (1814-1830), 's-Gravenhage 1935.

[p. 11]

onderlijnd. Er zij slechts aan twee verschijnselen herinnerd. In de tijd van het z.g. Monsterverbond was het onderwijs de allereerste bekommernis van de Belgische katholieken. En anderdeels: waar de liberalen de vrijheden wensten als een onbetwistbaar recht van de enkeling, zagen de katholieken er doorgaans een concessie in, aan hun medeburgers in de praktijk gedaan, een middel om hun eredienst de gewenste vitaliteit te verzekeren. Ze hadden geconstateerd dat de vrijheid van godsdienst, hoewel door de grondwet gewaarborgd, hen niet beveiligde tegen de koninklijke willekeur, meer bepaald inzake onderwijs. Hoe zouden ze de hun onderwijs opgelegde beperkingen niet hebben gezien als een hinderpaal voor de vrijheid van hun eredienst? Tot het terugwinnen van deze laatste hebben ze dus de vrijheid van onderwijs opgeëist¹.

Verdiende dan de van overheidswege gevestigde lagere school argwaan of veroordeling van katholieke zijde? Wat was het karakter van die school? Hoe was het er met het godsdienstonderwijs gesteld? Welke invloed oefenden de geestelijken uit op het onderwijs en de onderwijzer? Wat hebben de regering en haar vertegenwoordigers, de Jury's en Commissies van Onderwijs in de diverse provinciën, ter zake verricht? Hoe verklaart men uiteindelijk de katholieke grieven?

Eén voorafgaande opmerking dient nog te worden gemaakt. De term ‘openbaar onderwijs’ zou tot enige verwarring kunnen leiden; hij werd tussen 1815 en 1830 immers in twee betekenissen gebruikt. In de eerste heette alle onderwijs openbaar dat niet zuiver aan huis, voor de kinderen van één gezin, werd gegeven. In de tweede, en daarom gaat het hier, sloeg de term terug op de scholen die in een of andere vorm door de openbare besturen werden gesubsidieerd, in tegenstelling tot de particuliere, waar de onderwijzer louter in het schoolgeld zijn inkomen vond. In concreto hebben we dus te doen met de gemeentescholen alsmede met vijftien rijkslagere scholen die de regering zelf in het Zuiden heeft opgericht.

De 19e eeuw, eeuw van het onderwijs genoemd, wordt inderdaad gekenmerkt door de grote zorg voor de uitbreiding van het onderwijs en de hoge verwachtingen die daarop in maatschappelijk opzicht werden gebouwd. De nieuwe ideeën zijn in België na 1815 gaan doordringen. Daarbij lag de bedoeling

1 A. Simon, a.w., p. 11-12.

[p. 12]

voor, goede scholen open te stellen voor de brede volkslagen, die tevoren van een degelijk onderwijs grotendeels verstoken waren gebleven.

De finaliteit van het vernieuwde lager onderwijs valt gemakkelijk te omschrijven. Geen onderwijs zonder opvoeding, zo luidde het. Meer nog dan op het verstand dient er op het hart van de leerlingen te worden ingewerkt. Verstrekken van de onontbeerlijke kennis volgens een degelijke methode, vanzelfsprekend, maar ook en vooral, morele vorming. De basis hiervan is de godsdienst en de godsdienstige moraal. Die maken dus het meest essentiële uit van hetgeen de lagere school dient bij te brengen. De meester is een soort priester, belast met de opvoeding. ‘C'est à extirper les semences du vice et à féconder celles de la vertu; c'est à détruire les principes de l'erreur et à nourrir les principes de la vérité; c'est en un mot, à cultiver l'esprit et le coeur qu'est consacré l'art de l'instituteur’, zo hield de Jury in de provincie Namen het de onderwijzers aldaar voor¹. En een Limburgse inspecteur zegde het als volgt: ‘Opvoeding, zeden en Godsdienst behooren der jeugd evenzeer in de scholen door de Onderwijzers, als in de kerken door de Herders gegeven, bijgebragt en ingeprent te worden. De verantwoordelijkheid van genen is hieromtrent niet minder groot dan van dezen’².

Uit tal van circulaires, toespraken en reglementen³ kan men een bloemlezing aanleggen, waaruit blijkt dat de boven geschetste opvattingen algemeen zijn geweest bij hen die, als lid van de onderwijsjury's of als inspecteur, in het Zuiden de gang van zaken hebben uitgestippeld. Men zal wel niet betwijfelen dat aldaar alleen van katholieke godsdienst en katholieke moraal sprake kon zijn. Nemen we dat nog even niet in aanmerking, dan constateren we dat die opvattingen overeenstemden met

1 Toespraak, in naam van de Naamse Jury gehouden door haar lid Lemaire, procureur des konings, bij het sluiten van de eerste normaalcursus te Namen: Bibliothèque des Instituteurs, 1822, p. 244-256.

2 J.J. Bollaert, Redevoering over den voorledenen en tegenwoordigen stand van het schoolwezen in het 6 en 7 District der Provincie Limburg, uitgesproken... in het Schoolonderwijzers-Gezelschap dezer Districten, op 9 February 1826, in: Nieuwe Bijdragen ter bevordering van het Onderwijs en de Opvoeding, 1826, p. 533-544.

3 Diverse gedrukte stukken zijn te vinden in de twee officiële periodieken: de Nieuwe Bijdragen en de Bibliothèque des Instituteurs.

[p. 13]

die van de onderwijswereld in het Noorden¹, waar ze overigens heel wat vroeger ingang hadden gevonden, en tevens met die van de leiders van de onderwijspolitiek. Falck en Van den Ende hebben er zich duidelijk over uitgelaten². De schoolwet van 1806 schreef overigens uitdrukkelijk voor, dat de kinderen tot alle maatschappelijke en christelijke deugden moesten worden opgeleid³.

De vader van die wet, Adriaan van den Ende⁴, sedert augustus 1817 hoofdinspecteur van het middelbaar en lager onderwijs, is de man geweest die het patroon heeft ontworpen voor de vernieuwing van dat onderwijs in het Zuiden, waaraan hij ook zijn beste krachten heeft gegeven. Terecht mocht hij de ‘christelijk-zedelijke en godsdienstige strekking’ van de wet beklemtonen⁵, doch men voege daaraan toe, dat die strekking geheel in de lijn lag van de denkbeelden van het Nut: die van een algemeen tolerant christendom. Het geven van ‘onderwijs in het leerstellige van het Kerkgenootschap’ waartoe de leerlingen behoorden, werd de onderwijzer in de school verboden⁶, ter-

1 Men leze b.v. de Redevoering van eenen schoolopziener (1818) over de voordelen van het verbeterd onderwijs, in: Algemeen Magazijn voor onderwijs en opvoeding, IV, 1822, p. 111-121.

2 Cfr. o.m. het rapport van Falck aan de koning, d.d.20.5.1819, betreffende de Lancasterse scholen, op basis van een rapport van Van den Ende: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Min. v. Publiek Onderwijs, Nat. Nijverheid en Koloniën, 2727 (20.5.1819). - Van den Ende schreef daar o.m.: ‘Beschaving en onderrigt moeten dus beide het doel van de volksscholen of van die van den zoogenaamden gemeenen man zijn; voorts niet hetgeen maar eenigszins naar wetenschappelijke kennis zweemt, maar eene zoodanige algemeen nuttige kennis, welke met algemeene volksbeschaving in een naauw verband staat, en op welke deze rusten moet; vooral echter, en wel in de eerste plaats, opvoeding, dat is, eene verstandige en ware christelijke vorming naar verstand en hart’.

3 Art. 22 van het bij die wet horende ‘Reglement voor het Lager Schoolwezen en Onderwijs binnen de Bataafsche Republiek’ luidde als volgt: ‘Alle Schoolonderwijs zal zoodanig moeten worden ingerigt, dat onder het aanleeren van gepaste en nuttige kundigheden de verstandelijke vermogens der kinderen ontwikkeld, en zij zelven opgeleid worden tot alle Maatschappelijke en Christelijke deugden’.

4 Cfr. A. van den Ende, Geschiedkundige schets van Neêrlands schoolwetgeving met aanteekeningen en bijlagen, Deventer 1846. Daarin, p. 1-93: J. Clarisse en J. Teissedre l'ange, Berigt aangaande Adriaan van den Ende.

5 Ibid., p. 45, en Aanteekening 33, p. 98-102.

6 Art. 23 van het genoemde ‘Reglement van het Lager Schoolwezen’ stipuleerde: ‘Terwijl vastgesteld wordt het nemen van maatregelen, om de Schoolkinderen van het onderwijs in het Leerstellige van het Kerkgenootschap, waartoe zij behooren, geenszins verstoken te doen blijven, zal het geven van dit onderwijs niet geschieden door den Schoolmeester’.

[p. 14]

wijl de regering die onderscheidene genootschappen ertoe uitnodigde daarvoor te zorgen¹.

De schoolwet van 1806 werd in het Zuiden nooit ingevoerd. Zij moge de regering als een ideaal voor de geest hebben gestaan, de achterlijkheid van het lager onderwijs maakte het onmogelijk daar almeteens een organisatie uit te bouwen op dezelfde voet als in het Noorden. De zorg voor dat onderwijs werd, los van regeringsinitiatieven als het verlenen van rijkswedden en rijkssubsidies, het creëren van modelscholen en het zenden van Noordnederlandse onderwijzers, toevertrouwd aan de in 1817 in iedere provincie opgerichte Tijdelijke Jury's voor het middelbaar en lager onderwijs, voorgezeten door de respectieve gouverneurs. Tussen 1821 en 1824 werden die Jury's achtereenvolgens vervangen door Commissies van Onderwijs, gevormd uit de gouverneurs en de inspecteurs van de schooldistricten². Aldus had het Zuiden, van 1825 af, een eenvormige organisatie, grotendeels op dezelfde voet als die van het Noorden.

Aan de andere kant moest de regering rekening houden met de katholiciteit van de bevolking en de overwegende invloed van de geestelijkheid. Zij was overigens te zeer om de werkelijke verbetering van het lager onderwijs bekommerd, om daartoe niet bereid te zijn. Wel behandelde ze dat onderwijs als ‘een onderwerp van uitsluitende bemoeijing en zorg van het burgerlijk bestuur’³, maar geestelijke invloed achtte ze noodzakelijk ‘om het opgezet ontwerp te schragen en het doel er van wel te helpen bereiken’⁴. Hoe zou men zich de medewerking van de geestelijkheid kunnen verzekerd hebben, indien de openbare lagere school de katholieke godsdienst bezwaren in de weg legde, laat staan hem verbood? Terwijl anderdeels de grondwet vrijheid van godsdienst waarborgde en die school dus voor kinderen van alle gezindten moest openstaan. Het was een probleem ‘van eenen zeer moeijelijken en tederen aard’, aldus

1 Cfr. A. van den Ende, a.w., p. 36-37; Aanteekening 20, p. 77-78; Bijlagen VI-VIII, p. 216-231.

2 Antwerpen en Limburg in 1821, West-Vlaanderen en Henegouwen in 1822, Luxemburg in 1823, Luik, Namen, Zuid-Brabant en Oost-Vlaanderen in 1824.

3 Rapport van Van den Ende, d.d. 30.8.1828: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2152, A (16.2.1829).

4 Rapport van dezelfde, d.d. 2.1.1826: ibid., 1974, A (1.2.1826).

[p. 15]

Van Ewyck¹, waarvoor nochtans een feitelijke oplossing werd gevonden. - Welke oplossing?

De Voorloopige Instructie, in 1817 aan de Jury's gegeven, bevatte niet één woord over de aangelegenheid. De Voorloopige Instructie, op 20 mei 1821 door de minister gearresteerd voor de Districts-Schoolopzieners en Commissien van Onderwijs in het zuidelijk gedeelte van het Rijk, nam de godsdienst niet op in het gewone programma van de lagere school (art. V). Art. XXXIV schreef anderdeels voor, dat alle schoolonderwijs ook de eerbied voor de godsdienst diende te versterken², een bepaling die in de wet van 1806 niet voorkwam³. Ten slotte behelsde de bij die Instructie gevoegde Algemeene Schoolorde dat de lessen wekelijks of dagelijks met een kort en gepast gebed zouden geopend en gesloten worden⁴, wat ook in het Noorden was voorzien⁵.

Meer is in die Instructie in dat verband niet te vinden en tot concreter voorschriften is het vanwege het Departement nooit gekomen. Van Maanen heeft in 1826 voorgesteld het dogmatisch onderwijs in de scholen, ook in het Zuiden, te verbieden⁶. Van den Ende, Van Ewyck en Van Gobbelschroy beschouwden dat evenwel als onmogelijk en inopportuun en hebben het voorstel afgewezen⁷. Wel heeft het Departement voor de admini-

1 Rapport van Van Ewyck, d.d. 1.6.1826, in: S. Stokman, a.w., p. 386.

2 Het luidde als volgt: ‘Alle Schoolonderwijs zal zoodanig moeten worden ingerigt, dat, onder het aanleeren van gepaste en nuttige kundigheden de verstandelijke vermogens der kinderen ontwikkeld, de eerbied voor den Godsdienst versterkt, en zij zelve opgeleid worden tot alle maatschappelijke deugden’.

3 Vgl. het aangehaalde art. 22 van het ‘Reglement van het Lager Schoolwezen’.

4 Art. VI van de ‘Algemeene Schoolorde’ (20.5.1821).

5 Art. 6 van de ‘Algemeene Schoolorde’ (23.5.1806).

6 Reeds in 1824 had Van Maanen aan Van Ewyck inlichtingen gevraagd over de situatie inzake het godsdienstonderwijs in de zuidelijke provinciën. Het revelerende antwoord van Van Ewyck, d.d. 16.12.1824, vindt men in: H.T. Colenbrander, Gedenkstukken der Algemeene Geschiedenis van Nederland van 1795 tot 1840, VIII, 2de stuk, 's-Gravenhage 1915, R.G.P. 27, p. 641-642. Zie ook S. Stokman, a.w., p. 135. - Het voorstel van Van Maanen, d.d. 6.4.1826, in: Colenbrander, a.w., IX, 2de stuk, 's-Gravenhage 1917, R.G.P. 37, p. 141-145, en Stokman, a.w., p. 378-384 (Bijlage 19).

7 Rapport van Van den Ende, d.d. 25.5.1826: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken, Geheim Archief, nr. 11 (13.6.1826, nr. 1, geheim). Rapport van Van Ewyck, d.d. 1.6.1826, in: S. Stokman, a.w., p. 384-387 (Bijlage 20); door Van Gobbelschroy op 13.6.1826 aan de koning doorgezonden. - Men zie ook Van Ewycks rapport van 16.6.1827, ibid., p. 387-389 (Bijlage 21).

[p. 16]

stratie het beginsel gehandhaafd dat ‘het schoolwezen zich enkel en alleen moet bepalen tot de vakken van bloot tijdelijk onderwijs’¹, doch men wachtte er zich wel voor, dat naar buiten toe te proclameren². Wat meer is, in de praktijk heeft het Departement de bestaande situatie onaangeroerd gelaten, aanvankelijk om de opgang van het openbaar lager onderwijs niet te schaden, later ook om de oppositie geen voedsel te geven. Die situatie nu was geen andere, dan dat in nagenoeg alle scholen het onderwijs in de katholieke godsdienst werd gegeven. Zonder het positief te autoriseren, liet de regering de facto de vrije hand.

Voor de Jury's, daarna de Commissies, bestond er geen probleem. Hield overigens de Instructie uit 1821 het godsdienst-

1 Van Gobbelschroy aan de gouverneur van Zuid-Brabant, 30.3.1827; geciteerd door Stokman, a.w., p. 136.

2 Tekenend is de wijze waarop van Gobbelschroy reageerde op de circulaire waarbij pastoor Lauwers, inspecteur in het vierde schooldistrict van Zuid-Brabant, zijn onderwijzers tot twee uur godsdienstonderwijs per week had aangespoord. In zijn missive aan de gouverneur, waarbij hij een onderzoek gelastte, poneerde de minister dat beginsel. Nadat Lauwers zich had verdedigd, beperkte de minister zich evenwel tot een vage circulaire aan de gouverneurs, ter bestemming van de Commissies van Onderwijs, waarin het wel luidde dat de inspecteurs zich niet mochten inlaten met zaken ‘die uitsluitend tot het gebied van het kerkelijk gezag behooren’, doch waarin niet werd gezegd waar het eigenlijk om ging. Cfr. Stokman, a.w., p. 135-137. - Buiten dat geval is er nog één ander te vermelden. Ook hier gaat het om een missive van Van Gobbelschroy aan een gouverneur, nl. die van Namen. Deze kantte zich in januari 1828 tegen het bestaan van catechismusscholen en verlangde een K.B. dat alleen de geestelijken en de wettige onderwijzers tot het geven van catechismusonderricht zou autoriseren, de laatsten dan nog met goedkeuring van de parochiegeestelijken. Het antwoord van de minister, d.d. 22.2.1828, was afwijzend. ‘Il est de principe d'après notre loi fondamentale que les enfans de toutes les communions religieuses doivent pouvoir entrer dans les écoles publiques sans y être astreints à apprendre ou à y entendre des choses contraires à leur croyance particulière. Il est également de principe, que les personnes de toutes les communions religieuses peuvent aspirer aux places d'instituteurs près les écoles publiques... Une suite nécessaire de ces principes est que l'enseignement des dogmes particuliers de l'une ou de l'autre des communions religieuses n'est pas dans les attributions des instituteurs préposés aux écoles publiques... Une autre suite de ces principes est que le gouvernement peut bien tolérer l'enseignement du catéchisme dans les écoles mais que jamais il ne peut l'autoriser expressément’. Daaruit leidde Van Gobbelschroy in concreto af, waarom hij op het verlangen van de gouverneur niet kon ingaan. Dat er catechismusscholen bleven bestaan, vond hij anderdeels niet zo erg, mits het onderricht aldaar niet werd gegeven tijdens de gewone lesuren van de wettig gevestigde scholen. Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2086, A (22.2.1828).

[p. 17]

onderwijs niet indirect voor? Hoe kon men de eerbied voor de godsdienst versterken, indien de grondwaarheden niet werden aangeleerd? En was godsdienstige en morele vorming niet de hoofdzaak in het lager onderwijs? Gedragen door de in het Zuiden algemeen gangbare opvatting, hebben zij aldus, en hebben inspecteurs individueel, het godsdienstonderwijs niet alleen toegelaten, maar ook aanbevolen en zelfs gereglementeerd¹.

Volgens Stokman werd het in het Zuiden dan ook op alle scholen gegeven, met uitzondering van de rijkslagere en de Lancasterse scholen². Men kan dat alleen wat de eerste betreft onderschrijven.

De rijkslagere scholen, tot in 1826 ‘scholen voor kinderen van ingezetenen en militaire beambten’ genoemd, waren instellingen die geheel afhingen van het Departement. Ze werden in de jaren 1819-1823 geopend in vijftien steden van het Zuiden³ en waren bedoeld als modellen van een degelijk en meer uitgebreid lager onderwijs, zoals het Noorden dat reeds kende. In feite zijn het de enige gemengde scholen geweest, ik bedoel scholen waar katholieke kinderen uit de welgestelde burgerij op dezelfde banken zaten als zoontjes van protestantse Hollandse officieren. Uiteraard was het onderwijs ‘geheel er ook op aangelegd om bij dezelve alle denkbeeld van verschillende geloofsbelijdenis en de gevolgen daarvan te onderdrukken’⁴. Men mag aannemen dat leerstellig godsdienstonderwijs er niet aan bod kwam. Toch wil ik laten opmerken dat ook hier de regering met de conjunctuur in het Zuiden rekening heeft gehouden. Alle hoofdonderwijzers en ook heel wat ondermeesters, door Van den Ende a.h.w. als missionarissen uitgezonden, waren Noordnederlanders, doch, op één of twee uitzonderingen na, tevens katholiek en... vrijgezel. Van een paar commissies,

1 Stokman, a.w., p. 46 en 133-134, signaleert een dozijn bewijsplaatsen en merkt terecht op, dan men nog vele andere feiten zou kunnen aanwijzen.

2 Ibid., p. 133.

3 Te Antwerpen, Bergen, Brugge, Brussel, Doornik, Gent, Ieper, Leuven, Luik, Maastricht, Mechelen, Namen, Oostende, Roermond en Venlo. In de drie Limburgse steden hebben die rijkslagere scholen een ander karakter gekregen: i.p.v. in aantal leerlingen beperkte modelscholen werden ze eerder ruim bevolkte burgerscholen.

4 Rapport van Van den Ende uit einde 1823: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Min. v. Publiek Onderwijs, Nat. Nijverheid en Koloniën, 2819 (24.12.1823).

[p. 18]

door de minister tot beheer van die scholen benoemd, maakte een priester deel uit¹.

De Lancasterse scholen dankten hun oprichting niet aan regerings-, doch aan particulier of gemeentelijk initiatief. Eén onderwijzer, bijgestaan door een aantal jonge monitoren, was er belast met het onderwijs van enkele honderden arme kinderen. Uiteraard waren ze niet geschikt om veel tot de morele of godsdienstige vorming bij te dragen, maar dat wil niet zeggen dat het katholieke godsdienstonderwijs er werd geweerd. Te Hoei² en te Antwerpen b.v. was het tegendeel waar. In deze laatste stad plaatsten burgemeester en schepenen de gemeentelijke mutuele school volkomen onder controle van de geestelijkheid³. Te Maastricht was de onderwijzer een priester.

Wat de gemeentescholen in hun geheel betreft, heb ik, tussen 1817 en 1830 en binnen de grenzen van het huidige België, slechts twee onderwijzers kunnen ontdekken die het vertikten godsdienst te geven. Het gaat om ingeweken Fransen die zich in de provincie Namen hadden gevestigd⁴. Beide gevallen kenden een zelfde afloop: na klacht van de pastoor en op aandringen van de gouverneur heeft het Departement de betrokkenen hun post doen verlaten, hoewel één van hen zich daar ten sterkste heeft tegen verzet.

Waar men aldus constateert dat het onderwijs in de katholieke godsdienst algemeen was, zou men kunnen opmerken dat er nog een verschil bestaat tussen b.v. een werktuiglijk aanleren van catechismusvragen en een grondiger bijbrengen van de geloofsleer, of tussen een geheel door katholieke geest doordeesemd onderwijs en een onderricht dat catechismus op bepaalde uren of halfuurtjes omvatte, net zoals andere vakken.

1 Te Mechelen de president van het groot seminarie, te Doornik de secretaris van de Commissie v. Onderwijs, Colbrant.

2 Cfr. het ‘Réglement Intérieur pour les écoles élémentaires d'enseignement mutuel dans l'arrondissement de Huy’, in: Institution de l'enseignement mutuel dans l'arrondissement de Huy, Hoei 1819, p. 20-23.

3 Cfr. hun besluit d.d. 12.3.1819, in: H. van Tichelen, Vóór honderd jaar. Uit en om de geschiedenis van het eerste gemeenteonderwijs te Antwerpen, Antwerpen 1934, p. 31-34.

4 Edme Prangey-Florestan, onderwijzer te Yves van juli 1818 tot mei 1821. Stukken in Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Min. v. Publiek Onderwijs, Nat. Nijverheid en Kol., 2713 (21.9.1818), 2721/2722, 2750, 2753 (3.11.1820), 2758 (6.2.1821). Eugène Le Bègue, onderwijzer te Philippeville van 1820 tot 1824. Stukken ibid., Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 1917, A (10.9.1824), 1925, A (14.12.1824), 1929, A (31.1.1825).

[p. 19]

De houding van de onderwijzer zelf, die van gewicht was, komt zo dadelijk nader ter sprake. In Henegouwen hebben enkele gemeentebesturen en gezinshoofden er in 1820 over geklaagd dat sommige onderwijzers aan het aanleren van gebeden en catechismus onvoldoende zorg besteedden¹, terwijl in het vierde schooldistrict van Zuid-Brabant de inspecteur, die een geestelijke was, begin 1827 de mening uitte dat enkele schoolmeesters in dat onderwijs wat meer regelmaat behoorden te brengen². Meer vernemen we niet in die zin, waarbij we niet vergeten dat op veel plaatsen het onderwijs in zijn geheel tot de oude sleur beperkt bleef, zodat het daar met godsdienst niet beter zal gesteld zijn geweest dan met lezen, schrijven of rekenen. Men verlieze echter niet uit het oog, dat de catechismus inzake schoolprogramma van oudsher in het Zuiden van primordiale betekenis was geweest. Veel kinderen gingen er alleen naar school tot ze op hun Communie voldoende waren voorbereid³. In het grootste deel van de op oude voet ingerichte plattelandsscholen werd buiten de catechismus niets anders geleerd dan spellen, lezen en een beetje schrijven. Eén van de voor sommigen verbazende aspecten van het nieuwe lagere-schoolwezen, bestond erin dat het onderwijs ernstig werd opgevat, èn qua inhoud èn qua methode! Waren vrij wat schoolmeesters te oud om zich nog aan te passen, dan wisten ze van de godsdienstleer toch het nodige af. Toen een onderwijzer zich bij een der Jury's van Onderwijs voor een examen aanbood, werd hem o.m. de vraag gesteld ‘aan hoeveel trappen van vergelijking de Bijvoegelijke Naamwoorden onderhevig waren’. Zijn antwoord luidde: ‘Aan drie, en wel de Hemel, de Hel en het Vagevuur’⁴.

1 Circulaire aan de onderwijzers van de Jury in Henegouwen, d.d. 9.12.1820, in: Bibliothèque des Instituteurs, 1821, p. 39-40.

2 Circulaire van inspecteur Lauwers, pastoor te Brussel, aan de onderwijzers van het 4e district van Z.-Brabant, 10.3.1827, in vertaling in het Journal de la Belgique, 29.3.1827. Hij schreef dat enkele onderwijzers, ‘sans négliger tout-à-fait l'enseignement des principes de la doctrine chrétienne à leurs élèves, n'apportent cependant pas dans cet enseignement tout l'ordre et la régularité qui doivent contribuer le plus à l'avancement religieux de la jeunesse’.

3 Circulaire van de Commissie van onderwijs in Namen, 22.10.1824, in: Bibliothèque des Instituteurs, 1825, p. 19. F. Pierson, onderwijzer te Saint-Hubert, aan de Jury Luxemburg, 27.7.1821: Archives de l'Etat à Luxembourg, Pays-Bas, 69, I.

4 ‘Voorbeeld van taalkennis eens onderwijzers (Anekdote)’, in: Algemeen Magazijn voor onderwijs en opvoeding, III, 1821, p. 454.

[p. 20]

Om de godsdienstigheid en de goede zeden van de onderwijzers hebben Jury's en Commissies zich ten zeerste bekommerd. Om wille van het bijzonder grote sociale belang dat het lager onderwijs werd toegeschreven, kreeg de onderwijzer een eminente rol toebedeeld, maar werden hem ook eisen gesteld zoals nooit tevoren¹. Het begrip roeping dateert uit deze tijd. Niet een lesgever maar een opvoeder moest de schoolmeester in de eerste plaats zijn, en wat was dan van meer belang dan zijn voorbeeld? De kinderen goede beginselen voorhouden, volstond niet: de onderwijzer moest zelf godsdienstig en deugdzaam zijn². Wat kon overigens de ouders meer afstoten dan zijn immoreel of ongodsdienstig gedrag? En zouden de geestelijken niet-voorbeeldige onderwijzers hebben gesteund?

In het groothertogdom Luxemburg schijnt een aantal jongeren in de jaren '20 de neiging te hebben vertoond zich van godsdienst en geestelijkheid enigszins te distanciëren³, terwijl in het deel van Namen dat aan Luxemburg en Frankrijk grensde sommige schoolmeesters, volgens een inspecteursrapport uit 1825⁴, van over de grens ‘verkeerde’ invloed ondergingen. Andere teksten die op het bestaan van enige irreligieuze deining zouden wijzen, kon ik niet vinden. Wel zijn me individuele gevallen bekend geworden.

In totaal zijn het er elf: één in de respectieve provincies Henegouwen⁵, Oost-⁶ en West-Vlaanderen⁷, twee in Antwerpen⁸,

1 Cfr. o.m. ‘Over de vereischten der onderwijzers in de lagere scholen’, in: Nieuwe Bijdragen, 1821, p. 387-400; 1822, p. 197-207. ‘Considérations sur quelques-unes des notions indispensables à ceux qui se destinent à l'état d'Instituteur’, in: Bibliothèque des Instituteurs, 1825, p. 91-96. ‘Voorberigt’ v.h. ‘Algemeen School-Reglement v. West-Vlaanderen’, in: Nieuwe Bijdragen, 1822, p. 1034-1035.

2 Cfr. o.m. ‘Aux Instituteurs. Sur l'importance de leur état’, in: Bibliothèque des Instituteurs, 1821, p. 1-6; rapport van Le Cocq in de Commissie Henegouwen, 18.4.1825, ibid., 1825, p. 186-187; rede van Lemaire bij de opening van de tweede normaalcursus te Namen, ibid., 1823, p. 206; rede van Bruno bij de stichtingsvergadering van onderwijzersgezelschappen in het 1e district Namen, ibid., 1826, p. 274-275; rede van Schrant in het onderwijzersgezelschap Gent, in: Nieuwe Bijdragen, 1824, p. 1128.

3 Volgens de Courrier de la Meuse, 7.12.1822.

4 Rapport van inspecteur Ponlot, vermeld in Van den Ende's jaarverslag over 1825, d.d. 14.8.1826: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2061, F (2.10.1827).

5 V.J. Van der Elst, onderwijzer te Cuesmes van 1819 tot 1824. Stukken ibid., 1942, F (28.5.1825), 1952, A (7.9.1825), 1954, A (22.9.1825).

6 J. Van Wonterghem, onderwijzer te Bottelare van 1825 tot 1826. Stukken ibid., 2006, A (2.10.1826).

7 L. Delobel, onderwijzer te Wijtschate van 1818 tot 1820. Stukken ibid., Min. v. Publiek Onderwijs, Nat. Nijverheid en Koloniën, 2721 (2.2.1819), 2724 (26.3.1819), 2737 (30.11.1819), 2742 (24.3.1820).

8 P.J. Peeters, onderwijzer te Wuustwezel van 1814 tot 1816. Stukken in Provinciaal Archief Antwerpen, Lager Onderwijs, Personeel, Hollandse tijd. - G.F. Van der Kinderen, onderwijzer te Blaasveld van 1806 tot 1822. Stukken ibid.

[p. 21]

Limburg¹, Luxemburg² en Namen³. Het gaat hier om onderwijzers die, in een al of niet gemengde vorm, van vrijzinnigheid blijk gaven, kritiek uitbrachten op godsdienst, Kerk of pastoor, godsdienstplichten niet of onvoldoende vervulden. De plaatselijke pastoors trokken tegen hen van leer, en wat is het resultaat geweest? Twee onderwijzers onderwierpen zich aan de geestelijke⁴, drie dienden ontslag in⁵, drie anderen werden door het gemeentebestuur geëlimineerd⁶, één door Gedeputeerde Staten⁷ en twee door de minister⁸ uit hun ambt ontzet. Tussenkomst van Jury of Commissie noteren we achtmaal, zesmaal die van het Departement. Vijf onderwijzers deden op de minister een beroep⁹, twee tevens op de koning¹⁰, doch telkens tevergeefs. Het Departement, voorgelicht en geadviseerd door Van den Ende, heeft onveranderlijk het optreden van Jury's of Commissies goedgekeurd en die waren de geestelijkheid ter wille.

Wat de moraliteit van de onderwijzers betreft, bestond er wel reden tot bezorgdheid vanwege de overheid. De tijd was immers nog niet voorbij dat iemand een school opende wanneer hij twaalf stielen en dertien ongelukken achter de rug had. Een beambte van de rijksmiddelen te Ninove, die zich had laten omkopen, ontslagen en tot één uur tentoonstelling veroordeeld

1 J.L. Debor, onderwijzer te Halen van 1819 tot 1823. Stukken in Rijksarchief Maastricht, archief v.d. Commissie van onderwijs. - W.J. Van der Meulen, onderwijzer, te Eben-Emaal van 1825 tot 1830 (of later). Stukken ibid.

2 H.J. Maron, onderwijzer te Roy 1820-1822. Stukken in Rijksarchief Aarlen, arch. Nederl. tijd, G II, 1162. - M. Kuborn, ondermeester en onderwijzer te Aarlen 1819-1824. Stukken in Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, K. en W., 1937, A (14.4.1825).

3 De reeds vermelde Le Bègue, te Philippeville. - F. Tarte, onderwijzer te Beauraing 1818-1819. Stukken ibid., Min. v. Publiek Onderwijs, N. Nijverheid en Koloniën, 2736 (15.11.1819).

4 Van der Meulen en Maron.

5 Van der Elst, Peeters en Tarte.

6 Debor, Kuborn en Le Bègue.

7 Van der Kinderen.

8 Van Wonterghem en Delobel.

9 Van der Elst, Delobel, Van der Kinderen, Le Bègue en Kuborn.

10 Van der Elst en Kuborn.

[p. 22]

was, vond dat hij toch nog tot schoolhouden kon worden geautoriseerd¹. Ook bepaalde gemeentebesturen toonden zich niet bijster kieskeurig. Zo zien we een onderwijzer in een Limburgse gemeente wegens dronkenschap ontslagen, in de aanpalende toegelaten²; en in Oost-Vlaanderen een andere aangesteld twee jaar nadat hij wegens misbruik van vertrouwen tot zes maand gevangenisstraf was veroordeeld³. Hij vond het zelf niet zo erg: zijn opsluiting had toch maar een half jaar geduurd, zo schreef hij aan de minister, en ‘het was in den ouderdom van twintig jaren, wanneer eene jongheid onderworpen is aen diergelyke lotgevallen’⁴!

Zulke opvattingen kwamen bij het Departement en de provinciale onderwijsinstanties niet aan bod. Dat blijkt uit de disciplinaire maatregelen die het slecht gedrag van onderwijzers heeft uitgelokt.

In totaal heb ik, wat de openbare onderwijzers betreft in het huidige België tussen 1817 en 1830, dertig gevallen ontdekt. In negen daarvan kon de aard van het misdrijf of het wangedrag niet worden gespecifieerd⁵. In tien andere ging het om zedenfeiten, waarbij vrouwen of leerlingen waren betrokken⁶. Daar-

1 Afgewezen rekest van M.J. Helaert, aug. 1828: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2121, F (23.8.1828).

2 N.M. Namot, te Eben-Emaal einde 1824 uit zijn ambt ontzet, begin 1825 in het naburige Wonk door de schout geaccepteerd. Stukken in het archief v.d. Commissie v. Onderwijs in Limburg, Rijksarchief Maastricht.

3 J.B. Martens, onderwijzer te Beveren (Oudenaarde), aldaar in 1821 benoemd, na veroordeling in 1819. Stukken in Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Min. v. Publiek Onderwijs, Nat. Nijverheid en Koloniën, 2818 (20.12.1823).

4 Martens aan Falck, 14.7.1823, ibid.

5 J. Verhoef, te Vorst, ontslagen in 1824; V. Miller, te Wodecq, tot ontslag verplicht in 1824; G.J. Balieus, te Bilzen, wiens rijkswedde einde 1829 werd geschorst; J.L. Delaporte, te Halen, diende einde 1828 ontslag in; J.T. Joosten, te Tongerlo (Limburg), bewijs van algemene toelating begin 1829 ingetrokken; N.J. Molitor, te Houffalize, 1819 uit de gemeente verwijderd; J. Van Beneden, te Kruishoutem, begin 1824 aldaar vertrokken; Somers, te Herentals, ontslagen in 1820; P.J. Daelmans, ondermeester te Wilrijk, einde 1826 of begin 1827 ontslagen.

6 J.T. Mertens, ondermeester te Aarschot (1825); J. Van Petegem, te Sint-Gillis (Brussel) (1828); J.L.F. Neuville, te Oteppe (1820); N. Vermeulen, te Luik (1821); L.V.A. Malbaux, te Habay-la-Neuve (1824); F. Meganck, te Nevele (1826); J. Cloetens, te Massenhoven (1829); J. Corbreun, te Kontich (1826); K.J. 't Servranckx, te Boechout (1828); J. Verlinden, te Schriek (1822).

[p. 23]

naast vinden we er zes van dronkenschap¹, één van diefstal², twee van misbruik van vertrouwen³, één poging tot zelfmoord wegens schulden⁴ en één kindermoord⁵.

Van die dertig onderwijzers bleef er één in dienst; alleen de betaling van zijn rijkswedde werd geschorst. Een andere, onderpastoor te Houffalize, werd door het bisdom verwijderd en door de gemeente als onderwijzer vervangen. Drie namen de vlucht. Zes dienden, gedwongen, ontslag in. Alle anderen, op één na wiens wedervaren ik niet kon volgen, werden door de lokale, provinciale of centrale overheid uit hun ambt ontzet.

De opvattingen die in dergelijke zaken het Departement tot leidraad strekten, weken niet af van die van de leden van de Jury's en Commissies. Van den Ende beschouwde het onderwijzersambt als ‘eene te teedere betrekking in de Maatschappij, dan dat daarin personen gedoogd kunnen worden, op welke zelfs maar eenigerhande blaam van onzedelijkheid rust’⁶.

Het is niet onmogelijk en zelfs waarschijnlijk dat er nog andere gevallen zijn geweest dan die ik op het spoor kon komen, maar het Departement zijn er alleszins geen andere bekend gemaakt. Het blijven intussen uitzonderingen waarvan het relatief belang moeilijk is te meten. In het algemeen hadden leden van Jury's en inspecteurs over het gedrag van de schoolmeesters niet te klagen.

Een derde probleem dat we moeten behandelen, is dat van de schoolboekjes. De vraag luidt hier niet zozeer wat voor nieuwe literatuur er op de markt is gekomen, dan wel of de boekjes, in de lagere scholen ingevoerd, aan de katholiciteit van het onderwijs afbreuk hebben gedaan, langs welke wegen en in welke mate dat eventueel is gebeurd.

In de eerste plaats zij er met nadruk op gewezen, dat de re-

1 N.M. Namot, te Eben-Emaal (1824); A. Steegmans, te Steevoort (1825); K. De Pourcq, te Machelen, O.-Vlaanderen (1824): J. Luyten, te Houtvenne (1828); F. Reniers, te Antwerpen, 5e wijk (1826); F.J. Wynants, te Olmen (1822).

2 J.J. Lapaille, te Mormont (1826).

3 R. Bienkens, te As (1827); J.B. Martens, te Beveren (Oudenaarde) (1819, 1823).

4 L.F. Fortier, te Leuze (1829).

5 M.C. Koch, te Antwerpen, 5e wijk (1829).

6 Rapport van Van den Ende, 26.7.1823: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Min. v. Publiek Onderwijs, Nat. Nijverheid en Koloniën, 2808 (28.7.1823).

[p. 24]

gering in het Zuiden nooit enigerhande leerboekjes heeft voorgeschreven noch aanbevolen¹. Ze heeft principieel de onderwijzers de vrije keuze gelaten, zoals ze ook nimmer het gebruik van een bepaalde onderwijsmethode heeft opgelegd. Het Departement heeft dat beginsel zonder uitzondering² consequent toegepast³. Het heeft de provinciale Jury's en Commissies, of de inspecteurs individueel, evenmin gerechtigd een of ander leerboekje goed te keuren of voor te schrijven. Dat zij op het

1 In het Noorden dienden de onderwijzers de leerboekjes te kiezen uit de ‘Algemeene Boekenlijst’ die in 1810 door de zorgen van Van den Ende was opgesteld (2e uitgave, 1815). Die lijst werd in de zuidelijke provinciën nooit ingevoerd.

2 Wat hier uit de archieven van het Departement nog kan worden aangemerkt, is het volgende. In februari 1827 signaleerde de inspecteur van het 5e schooldistrict van West-Vlaanderen een Kort begrip der vaderlandsche geschiedenis, aanhangsel van de in 1821 te Gent heruitgegeven Nieuwe Fransche Spraekkunst van Des Roches. Dat werkje was in gebruik op haast alle scholen waar het Frans werd aangeleerd en zondigde door zijn antinationale strekking. De gouverneur stelde een stille tussenkomst voor, waartoe ook Van den Ende adviseerde. Van Ewyck suggereerde daarop de gouverneur, d.d. 11.5.1827, dat hij de schoolinspecteurs vertrouwelijk zou aanschrijven, opdat die de onderwijzers die het werkje gebruikten zouden aanmanen het tegen een ander te ruilen. Stukken in Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2037, F (11.5.1827).

3 Waar sommige auteurs om goedkeuring of aanbeveling van een door hen uitgegeven boekje verzochten, heeft het Departement dat telkens afgewezen. Zo bijv. het verzoek van Van Peene, uit Gent, auteur van een Hervormde Nederduytsche Spraekkonst: ministeriële resolutie d.d. 15.12. 1818, Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Min. v. Publiek onderwijs, Nat. Nijverheid en Koloniën, 2718; verzoek van Behaegel, uit Torhout, om met het opstellen van enige schoolboekjes te worden belast: Falck aan Behaegel, 6.11.1819 (ibid., 2736) en ministeriële resolutie d.d. 14.7.1820 (ibid., 2748), waarin het o.m. luidde: ‘En in aanmerking genomen zijnde dat het Gouvernement het zich steeds tot regel gesteld heeft, nimmer zijne bijzondere goedkeuring te verleenen aan, of bij uitsluiting aan te bevelen, en veel minder van zijnen wege uittegeven, eenigerhande werkjes, ten dienste van het Lager Onderwijs; als mede dat dit als nog in geenerlei geval behoort te geschieden daar zulks zoude strekken deels ten prejudicie van andere opstellen en geschriften, tot gelijk einde ingerigt, en waarvan de vermenigvuldiging van Gouvernementswege eer behoort te worden opengelaten en aangemoedigd, dan beperkt; deels ook ten prejudicie der Onderwijzers van Lagere Scholen, die belemmerd zouden worden in de keuze van werkjes, ten dienste hunner schooljeugd’. - Men zie ook de ministeriële resolutie d.d. 12.4.1820, ibid., 2743. - Op dezelfde gronden werd in 1825 niet ingegaan op een verzoek van de gouverneur van Zuid-Brabant, die een geschiedenisboekje had laten opstellen en aanbeveling daarvan wenste: Van Ewyck aan de gouverneur, 4.6.1825, ibid., Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 1943, F (4.6.1825).

[p. 25]

invoeren van nieuwe werkjes bij de onderwijzers meestal hebben aangedrongen, valt niet te betwisten. In de paar gevallen waar een uitdrukkelijk voorschrift werd gegeven, nl. door de Jury Antwerpen in 1820¹ en door de Commissie Oost-Vlaanderen in 1826-'27², greep Van den Ende evenwel in, opdat er aan de eenvormige gang van zaken geen afbreuk werd gedaan³.

In de tweede plaats kan men niet betwijfelen dat het Departement het bekend geraken en de verspreiding van Hollandse schoolboekjes in het Zuiden zeer wenselijk achtte en in de hand heeft gewerkt. Van den Ende heeft die zaak ter harte genomen. De credieten die hem daartoe tussen 1816 en 1821 werden verleend⁴, gebruikte hij hoofdzakelijk om de eerste rijkslagere scholen en enige stedelijke scholen, die eveneens tot model van de nieuwe organisatie zouden dienen, van het nodige te voorzien⁵. Anderdeels werden recente publikaties in de Nieuwe Bijdragen geregeld gerecenseerd. De rijkdom van het Noorden in het Zuiden bekend maken, was op zichzelf een uitstekend initiatief. Hier was immers zeer weinig voorhanden⁶.

Het duurde echter niet lang, of onderwijzers, onderwijzersgezelschappen en inspecteurs togen er zelf aan het werk. Ze schreven eigen schoolboekjes, pasten Noordnederlandse aan, evenals Franse en Duitse, of vertaalden er in het Frans. Jury's

1 In oktober 1819 vaardigde die Jury op eigen houtje Algemeene Schoolregels uit (Antw. 1819), waarin ze de onderwijzers het gebruik van de spraakkunst van J.A. Terbruggen voorschreef en een rekenboekje van J.F. Van de Gaer aanbeval.

2 Die Commissie liet sedert 1825 zelf enige boekjes opstellen en gelastte hun invoering op alle scholen van de provincie, wat verzet uitlokte.

3 De maatregel van de Antwerpse Jury signaleerde Van den Ende in zijn rapport over 1820: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Min. v. Publiek Onderwijs, 2766 (28.6.1821). Hij verviel door het omschakelen van Jury tot Commissie, in 1821. - Na rapport van Van den Ende tikte de minister de Commissie Oost-Vlaanderen op de vingers, in zijn missive aan de gouverneur, d.d. 30.5.1828: ibid., Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2105, A (30.5.1828).

4 Van 1816 tot en met 1821 telken jare 300 fl. tot aankoop en verspreiding van schoolboekjes in het Zuiden. Een K.B. van 12.11.1816 verleende anderdeels 1.000 fl. met het oog op het verspreiden van (nog te vertalen) Franstalige boekjes.

5 In 1822 meende Van den Ende dat Hollandse schoolboekjes aldus in het Zuiden voldoende verspreid waren en achtte hij een nieuw crediet onnodig: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Min. v. Publ. Onderwijs, Nat. Nijverheid en Koloniën, 2778 (8.2.1822).

6 De kinderen brachten naar school allerlei verouderd leesmateriaal mee, zoals kranten, rekeningen, volksboekjes en dergelijke, terwijl voor de rekenkunde en andere vakken nog vrijwel alles ontbrak.

[p. 26]

en Commissies, daartoe door de regering aangemoedigd¹, werkten de afzet of de redactie van dergelijke werkjes in de hand, net zoals ze bekommerd waren om betere lokalen, meubelen en didactische leermiddelen. Klassikaal i.p.v. individueel onderwijs vereiste immers uniforme leerboekjes, maar veel ouders keken op tegen de uitgave die de aankoop daarvan vereiste, terwijl die voor de zo talrijke armen uitgesloten was.

Om de nood te lenigen werden eerst in Luxemburg (1819), later in Namen (1825) en uiteindelijk ook in Luik (1827) en Henegouwen (1828) private verenigingen opgericht die zich verspreiding van schoolboekjes tegen zeer lage prijs ten doel stelden². De activiteit van die Société(s) d'encouragement pour l'instruction élémentaire is in Luxemburg en Namen belangrijk geweest. Zonder er diep op in te gaan, moet ik er even bij stilstaan, omdat men daarin niet alleen de invloed van Tot Nut van 't Algemeen heeft gezien maar ook de kanalen waarlangs de invoering van door het Nut uitgegeven boekjes werd in de hand gewerkt³. Die voorstelling is onjuist.

Zijn de bedoelde verenigingen in Luik en Henegouwen in het spoor van die uit Namen tot stand gekomen, dan werd deze

1 Een K.B. van 11.6.1821 stelde 1000 fl. ter beschikking voor de aankoop en het uitdelen van schoolboekjes onder de arme kinderen in Luxemburg. Een K.B. van 13.12.1823 verleende inspecteur Ch. Le Cocq 300 fl. tot vervaardiging en aankoop van leerboekjes voor het district Doornik. Aan dezelfde Le Cocq werden in 1819, 1820, 1822 en 1823 resp. 600, 600, 400 en 300 fl. toegewezen, met het oog op de verbetering van het onderwijs in hetzelfde district. Hij heeft die bedragen voor allerlei doeleinden aangewend. De Jury Namen ontving, door een K.B. van 4.7.1824, een toelage van 250 fl. voor de aankoop van leesmachines, leestafels en schoolboekjes. De Commissie West-Vlaanderen kreeg, met het oog op het uitgeven van leerboekjes, in 1823, 1824, 1826 en 1828 resp. 300, 500, 400 en 400 fl. toegewezen. Aan de Limburgse schoolinspecteur Page werd in 1826 en 1828 telkens 300 fl. verleend. Het Departement liet anderdeels toe dat de Jury's of Commissies, wanneer zij het wensten, een deel van het hun jaarlijks toegekende globale crediet gebruikten tot aankoop en verspreiding van schoolboekjes en didactische middelen.

2 Ze kochten er op veel exemplaren aan en verkochten ze lager dan de aankoopprijs, wat mogelijk werd gemaakt door de inschrijvingen van welwillende particulieren, die daartoe jaarlijks enige guldens bijdroegen.

3 Aan de hand van een niet-verantwoorde bewering in het onbetrouwbare werk van A. Sluys, Geschiedenis van het onderwijs in de drie graden in België tijdens de Fransche overheersching en onder de regeering van Willem I, Gent 1912, Kon. VI. Acad. v. Taal- en Letterkunde, p. 241-244; D. Grosheide, De Maatschappij ‘Tot Nut van 't Algemeen’ in de Zuidelijke Nederlanden, in: Bijdragen voor de geschiedenis der Nederlanden, III, 1949, p. 219.

[p. 27]

laatste opgericht in navolging van de Luxemburgse¹. De stichting van deze eerste Société was gedeeltelijk door het voorbeeld van het Nut geïnspireerd, doch tevens ook door analoge Franse en Engelse verenigingen en door de Duitse kweekscholen². De Luxemburgse Société³, waarvan ettelijke geestelijken lid waren⁴, heeft haar inspanning vooral gericht op de organisatie van normaalcursussen te Luxemburg en zich daarnaast ook ingelaten met het verspreiden van schoolboekjes. Dat zijn echter geen Hollandse geweest, maar hoofdzakelijk door pastoor-pedagoog J.P. Maeysz⁵ samengestelde lees- en rekenboekjes, waarvan de stof aan Duitse en kerkelijk goedgekeurde Franse werken was ontleend⁶.

De Société d'encouragement uit Namen⁷, waaraan ook verscheidene priesters hun steun hebben verleend⁸, heeft er angstvallig over gewaakt dat de boekjes die zij in omloop bracht hoegenaamd niets bevatten waarover zelfs de meest kittelorige katholiek had kunnen struikelen⁹. Daaronder zijn er geen geweest die aan het Nut waren ontleend, maar kwam daarentegen

1 Blijkens schoolinspecteur Lemaire aan Van Gobbelschroy, 18.1.1826: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 1972, A (22.1.1826).

2 ‘Appel aux amis du bien public à l'effet de former une Société d' encouragement pour l'instruction élémentaire dans le Grand-Duché de Luxembourg’ (1819), Archives de l'Etat à Luxembourg, Pays-Bas, 692 [12].

3 Haar activiteit kan men reconstrueren uit diverse bundels van de Archives de l'Etat te Luxemburg, Pays-Bas, vooral de nrs. 680 en 684, en uit mededelingen in het Mémorial Administratif.

4 Het hoogste aantal inschrijvers telde de Société tijdens het dienstjaar 1820-'21, nl. 258, waaronder 36 geestelijken, hetzij 14%.

5 De Luxemburgse Overberg genoemd; over hem een anonieme bijdrage in de Luxemburger Schulfreund, 53, 1924, p. 171-175.

6 Een Frans leesboekje (1820), een Duits leesboekje en een Duits rekenboekje (1821), een Duits en een Frans rekenboekje (1822-'23), een handboek voor onderwijzers (1824).

7 Een archief van deze Société heb ik niet teruggevonden. Over haar activiteit vindt men inlichtingen in de Bibliothèque des Instituteurs, 1826-1829.

8 Een paar geestelijken waren bij de oprichting betrokken. Heel wat traden bij de aanvang toe. Verschillenden trokken zich echter daarna terug, toen hun bekend werd dat de bisschop weigerde in te tekenen. Het door hem aangevoerde motief luidde dat de leiding en de controle van het onderwijs de geestelijkheid onttrokken was, wat in verband stond met de herrie rondom het Collegium Philosophicum. Cfr. de geciteerde brief van Lemaire aan Van Gobbelschroy, 18.1.1826.

9 Cfr. ibid.

[p. 28]

ook de catechismus voor. Van een antikatholieke tendens viel in de Naamse Société niets te bespeuren¹.

Door toedoen van de genoemde verenigingen en van de Jury's en Commissies heeft het gebruik van nieuwe schoolboekjes zich met de jaren veralgemeend. De oude zijn wel, op verre na, niet geheel verdwenen² doch ze werden meer en meer vervangen, vooral door Zuidnederlandse, Frans- of Nederlandstalig. Daarnaast kwamen er ook heel wat Hollandse in voege. De lijsten die ik consulteerde tonen dat afdoende aan. Slechts in één geval vermelden ze ook een Nutspublikatie³. Ze zijn nochtans te weinig talrijk, zodat ik een voorbehoud moet maken. Het kan zijn dat in de rijksscholen boekjes van het Nut werden gebruikt⁴, doch men weet dat de betekenis van het Nut voor het onderwijs in het Zuiden zeer klein is geweest⁵. Er zijn anderdeels enige moraliserende leesboekjes in omloop gebracht die de goedkeuring van de geestelijkheid niet hebben weggedragen, niet om wille van antikatholieke beginselen, want die kwamen er niet in voor, maar omdat ze de tolerantie heetten te bevorderen en dus niet katholiek genoeg werden bevonden⁶. In de massa gebruikte schoolboekjes hebben die echter, naar mijn gevoel, aan de katholieke geest van het onderwijs geen afbreuk gedaan. Ten andere, de z.g. stichtelijke lectuur en de catechismus bleven in gebruik.

Men herinnere zich bovendien wat inzake finaliteit van het lager onderwijs en godsdienstigheid van de onderwijzer werd

1 Een van haar doeleinden was overigens, de kinderen te laten zien ‘qu'on ne trouve le vrai bonheur que dans l'accomplissement de tous les devoirs prescrits par la religion et la morale’: gedrukte circulaire van de Raad van Beheer, d.d. 28.10.1825, Namen 1825, p. 2. In een rapport d.d. 18.7.27 anders omschreven: ‘de fournir à nos vénérables pasteurs le moyen de leur faire mieux comprendre leurs devoirs envers Dieu et le prochain’, in: Bibliothèque des Instituteurs, 1827, p. 340-341.

2 Bij Brepols, te Turnhout, werden er zelfs nog herdrukt: rapport van Van den Ende over 1826, d.d. 21.8.1827: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2091, F (19.3.1828).

3 Ingevoerd in de gemeenteschool te Essen. Lijst van de aldaar gebruikte leerboeken in een rapport van de burgemeester, d.d. 5.7.1824: ibid., 1928, F (12.1.1825).

4 Te Antwerpen was dat het geval volgens K.L. Torfs, Nieuwe geschiedenis van Antwerpen, II, Antwerpen 1866, p. 246.

5 Cfr. D. Grosheide, a.w., p. 213. Het Nut heeft alleen een paar bewaarscholen opgericht te Brussel en een zondagsschool voor volwassenen te Gent.

6 Cfr. S. Stokman, a.w., p. 140-141.

[p. 29]

gezegd. En men vergete vooral niet de invloed van de geestelijkheid.

Van ouds had de geestelijkheid in de steden en op het platteland toezicht uitgeoefend, toezicht dat in de 18e eeuw eerder slap schijnt te zijn geweest. Vond zij echter onder Willem I niet meer reden tot waakzaamheid dan vóór 1789¹? Mgr. de Broglie betoogde in 1816, dat het alleen de bisschop toekwam de leerboekjes voor het onderwijs in godsdienst en zedenleer voor te schrijven². Maar ook de elite van de Luxemburgse geestelijkheid, weleer jozefistisch en thans orangistisch, heeft vooropgesteld dat in de scholen zonder toestemming van de pastoors geen boek mocht worden gebruikt dat, zelfs indirect, over godsdienst of moraal handelde³.

Dat de geestelijkheid controle heeft uitgeoefend, valt niet te betwijfelen. Tot bewijs zou ik veel individuele gevallen kunnen aanhalen, doch die laten vooralsnog niet toe uit te maken hoever dat over 't algemeen is gegaan, hoewel het me toch gebleken is dat in hele schooldistricten zonder toestemming van de pastoors niet één boekje werd ingevoerd. De betrokken inspecteurs of onderwijzers hebben er die tussenkomst zelf uitgelokt⁴. Heeft

1 In een brief aan baron de Keverberg, uit Brussel, 22.1.1824, schreef een zekere D. dat vroeger, ‘sous l'empire d'une religion dominante’ aan de schoolinspectie door scholasters en pastoors niet bijster veel zorg werd besteed, ‘mais l'esprit de secte ne manquerait pas de les rendre difficiles, tracassiers et hargneux sous un gouvernement tolérant’: Alg. Rijksarchief Den Haag, Keverberg, Brieven 1801-1841, nr. 34.

2 S. Stokman, a.w., p. 138.

3 Met het oog op een bijeenkomst van de Commissie van Onderwijs die hij niet kon bijwonen, gaf vicaris-generaal de Neunheuser, in een nietgedateerde brief, waarschijnlijk uit begin augustus 1825, zijn mede-commissielid L'Hommel, pastoor te Florenville, de opdracht de Commissie o.m. het volgende als zijn wens bekend te maken: ‘Aucun livre ni brochure qui traite de la religion ou de la morale, même indirectement, ne doit être souffert dans les écoles, sans qu'il ait l'approbation de l'autorité ecclésiastique. Si les curés, dont le devoir est de visiter les écoles, sans se mêler cependant de contrarier l'enseignement adopté et voulu par le Gouvernement, remarquaient l'un ou l'autre livre contraire aux bons principes, ils devront en avertir Messsieurs les Inspecteurs respectifs, afin d'y porter remède. Si droit n'y était fait, ils adresseront leur plainte à la Commission avec leurs observations’. Archives de l'Etat à Luxembourg, Pays-Bas, 683/1.

4 Betreffende het 8e schooldistrict Antwerpen: oud-inspecteur W.J. Avontroodt aan de provinciegouverneur, 1.6.1832: Provinciaal Archief Antwerpen, Lager Onderwijs, Verenigingen van onderwijzers. - Betreffende het 7e schooldistrict Antwerpen: inspecteur Ch. Du Trieu aan de commissaris van het arrondissement Mechelen, 24.4.1830: ibid., Inlichtingen, Rapporten. - Betreffende het district van het onderwijzersgezelschap Gembloux: adres van dat gezelschap aan de minister van Binnenl. Zaken, 28.8.1829: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2184, A (29.8.1829).

[p. 30]

de regering het recht op een direct kerkelijk toezicht niet erkend, dan is de invloed van de geestelijken op de school en de onderwijzer niettemin groot geweest.

Die invloed is het vierde en laatste element dat onze aandacht vraagt. Twee groepen factoren traden hier in het spel: aan de ene kant de mogelijkheden die de regering zelf geopend heeft; aan de andere kant enkele verschijnselen waarop diezelfde regering geen vat heeft gehad.

Het is bekend dat Willem I, als een verlichte vorst, door een krachtig staatsingrijpen de materiële en geestelijke welvaart van zijn onderdanen heeft willen vergroten. Die moderne politiek verlangde de steun van de kerken. Ook de katholieke geestelijkheid had een rol te vervullen¹. Wat het lager onderwijs betreft, terrein bij uitstek van de volksverlichting, werd, onder burgerlijke leiding, haar medewerking wenselijk geacht. Daarbij voegde zich het praktische inzicht, dat in het Zuiden tegenwerking van die geestelijkheid zorgvuldig moest worden vermeden².

Aldus begrijpt men dat, door toedoen van commissarisgeneraal Repelaer van Driel, een priester werd benoemd in ieder van de in 1817 opgerichte Jury's³, terwijl enige andere

1 A.E.M. Ribberink, De aartspriester Cramer en de strijd om de Kerk 1809-1814, in: Archief voor geschiedenis van de Kath. Kerk in Nederland, IV, 1962, p. 234, vergelijkt de rol van de geestelijkheid met die van het personeel van de Waterstaat.

2 Door Falck beklemtoond in een voordracht aan de koning d.d. 30.6.1822: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Min. v. Publiek Onderwijs, Nat. Nijverheid en Koloniën, 2786 (30.6.1822). In zijn Gedenkschriften (ed. H.T. Colenbrander, 's-Gravenhage 1913, R.G.P., Kl. Serie 13, p. 219) schreef hij het volgende: ‘Of men echter niet aan den vermoedelijken tegenstand der geestelijkheid te veel gehecht en zich daarentegen te weinig voorgesteld hebbe van den bijval en ondersteuning der min of meer verlichten, is mij wel eens twijfelachtig voorgekomen’.

3 S. Stokman, a.w., p. 42-43, betoogt dat die priesters - hij noemt er acht, de negende was Th. Bellefroid, ere-kanunnik van de kathedraal te Namen - ‘bij het volk en zeker bij de hoogere geestelijkheid geen vertrouwen genoten’. Afgezien van het feit dat een drietal onder hen tot die hogere geestelijkheid behoorden, zijn Stokmans argumenten voor allen niet even sterk. Men geve daarbij toe dat koningsgezindheid of bereidheid om met de burgerlijke overheid in het lager onderwijs samen te werken, toch geen afbreuk hoeft te doen aan de katholieke overtuiging van de betrokkenen. Nemen we het geval Colbrant, lid van de Jury, daarna lid en secretaris van de Commissie Henegouwen. Stokman stelt hem voor als ‘een ex-Norbertijn, die de bons voor aankoop van nationaal verklaarde goederen aannam en de eed van haat tegen het koningschap had afgelegd’. Hij was ook leraar geweest aan het college te Bergen en oefende op het ogenblik van zijn benoeming tot Jurylid geen kerkelijk ambt uit. Bij de provinciale overheid stond hij als ‘nullement fanatique’ aangeschreven. Doch hoe trad hij op tegenover een onderwijzer die van ongodsdienstigheid blijk gaf? Hij maakte hem het onderwijs onmogelijk, nadat hij in een rapport, d.d. 25.10.1824, o.m. het volgende had geschreven: ‘Je pense donc qu'il ne suffit pas de le destituer, même ignominieusement, mais que pris égard surtout aux fonctions, je dirai sacrées qu'il exerce, il mérite d'être livré aux tribunaux, comme répandant dans le coeur des jeunes gens le poison de l'irreligion et sapant par là l'édifice social dans ses fondements’. Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 1942, F (28.5.1825).

[p. 31]

geestelijken van de latere Commissies deel uitmaakten en dus als schoolinspecteur hebben gefungeerd¹. Er is echter meer. De Instructies, door de minister aan die instanties gegeven, bevatten enige bepalingen die wel verwondering zullen wekken bij wie, in het spoor van Stokman, de regeringspolitiek vooral ziet als een streven tot invoering van de neutrale school.

Al wie in functie wilde treden, erkenning als wettig onderwijzer aanvroeg, om een rijkswedde verzocht of een hogere rang verlangde, diende voor Jury of Commissie een examen af te leggen. Niet alleen werden de kandidaten daar ook over hun ‘zedelijke en godsdienstige denkwijze en beginselen’ ondervraagd, doch alvorens tot het examen te worden toegelaten moesten ze drie recente getuigschriften voorleggen ‘van goed burgerlijk, zedelijk en godsdienstig gedrag’. Voor dit laatste hadden ze zich tot hun parochiegeestelijke te wenden². Het voorschrift was voor gelijk welk examen van kracht³, dus ook voor de z.g. vergelijkende examina, d.w.z. de wedstrijden die, met het oog op een te begeven betrekking, t.o.v. de gemeentebesturen onder de postulanten werden gehouden. Een dergelijke bepaling kwam in de wet van 1806, die in het Noorden van kracht bleef, niet voor. Daar volstond het, dat men zijn burgerlijk en zedelijk goed gedrag door één of meer getuigschriften

1 Onder dezen vindt men verlichten, als Muller, Trausch en Maeysz in Luxemburg, Schrant in Oost-Vlaanderen, en misschien ook Lauwers in Brabant, maar ook conservatieven als Brancart, deken te Asse, Buron, desservant te Archennes, De Buck, De Vleesschouwer en L'Hommel, pastoor resp. te Kontich, Tielt en Florenville.

2 Art. 1-4 van de Voorloopige Instructie d.d. 15.9.1817, art. XI-XIII van de Voorloopige Instructie d.d. 20.5.1821, art. II van de hierbij gevoegde ‘Nadere bepalingen wegens het afnemen en afleggen der examens’.

3 Art. XX van de laatstgenoemde Instructie.

[p. 32]

kon bewijzen¹. In het Zuiden is dat ook het geval geworden, doch pas in 1828, wat dus inhield dat een certificaat van de pastoor van toen af niet meer was vereist². Het gebruik is er evenwel in voege gebleven.

Verreweg de meeste wettige schoolmeesters hebben tussen 1817 en 1830 ten minste één dergelijk examen afgelegd en zeer velen meer dan één, dikwijls zelfs heel wat meer. Dient de betekenis van het getuigschrift van godsdienstig gedrag te worden onderlijnd? Viel het te verwonderen dat in de meeste gemeenten het onderwijs onder controle bleef van de geestelijken³? Kon men niet beweren dat, zoals onder het Ancien Régime, de schoolmeester onder de leiding van de parochiepastoor was geplaatst⁴? Dat de geestelijken van het wapen gebruik maakten, bleek afdoende uit die gevallen waar ze, wegens ongodsdienstigheid van de verzoekers, het certificaat hebben geweigerd. Voor hen was het het meest essentiële van de drie⁵.

Er zijn daarnaast andere kanalen waarlangs, zonder tussenkomst van de regering, de geestelijken hun invloed hebben laten gelden. In de eerste plaats bij de benoeming van de openbare onderwijzer. Dat geldt dan niet de vijftien rijksscholen, waarvan het Departement het personeel aanstelde, maar wel alle andere lagere scholen. De benoeming van een onderwijzer⁶

1 Wet van 1806, art. 13.

2 Ministeriële resolutie en circulaire d.d. 12.2.1828: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2084, A (12.2.1828). Het daartoe strekkende voorstel van Van den Ende, d.d. 11.2.1828, vertoont geen spoor van antiklerikalisme en was hoofdzakelijk gegrond op de onkosten die het herhaald overleggen van certificaten voor de betrokkenen meebracht. Vermits ze recent moesten zijn, vereiste elk examen nieuwe stukken. De gouverneur van Zuid-Brabant had einde '26 reeds daarop gewezen. Niet alleen waren de examens veelvuldig, maar sommige Jury's of Commissies vroegen de drie getuigschriften bij nog andere gelegenheden als door hun Instructies waren voorzien.

3 Rapport van inspecteur-generaal Walter, 9.12.1826, betreffende de provincie Luik: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2017, A (3.1.1827).

4 Marchal [aan de koning], ‘Observations sur l'arrêté qui organise l'enseignement primaire et secondaire des maisons particulières d'Education’, d.d. 10.9.1824: ibid., Papieren Van Ewyck, 6.

5 Inspecteur-pastoor L'Hommel aan de Commissie Luxemburg, 18.6.1829: ibid., Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2207, A (29.12.1829).

6 Voor een gedetailleerde beschrijving van de gang van zaken, gevolgd bij het vervullen van een vacature, cfr. de Nota van Van den Ende, in: Nieuwe Bijdragen, 1824, p. 923-929.

[p. 33]

geschiedde door het gemeentebestuur. Pas van het ogenblik dat de provinciale Jury's door Commissies waren vervangen, m.a.w. achtereenvolgens tussen 1821 en 1824, was een voorafgaande autorisatie van de minister vereist. Die werd gegeven nadat de districtsinspecteur, in aanwezigheid van het gemeentebestuur of zijn afgevaardigden, van de kandidaten een vergelijkend examen had afgenomen. Een afzonderlijk voorstel èn vanwege de inspecteur èn vanwege het gemeentebestuur ging daarop, via de gouverneur, naar de minister. Slechts wanneer beide voorstellen zich niet op éénzelfde persoon verenigden, koos de minister zelf. Waar dat slechts in kleine mate is voorgekomen¹, kwam de ministeriële autorisatie praktisch neer op een automatische bekrachtiging van een ter plaatse reeds gedane selectie². Er zij aan toegevoegd dat in zeer talrijke gevallen niet eens een wedstrijd werd gehouden³.

Wie was het nu die, in de gemeenten, bij de keuze van kandidaten de doorslag gaf? Het talrijkst waren de openbare onderwijzers niet in de enkele grote steden maar ten plattelande en was de dorpspastoor daar niet de centrale figuur? De inwoners stemden hun houding op de zijne af⁴ en, zoals een schoolmeester kloeg, de pastoor overheerste ‘maar al te dikwijls met een onbepaald gezag niet alleen de inwoners maar zelfs de Burgerlijke overheid’⁵. Durfde die overheid ook in kleine steden zonder goedkeuring van de pastoors op schoolterrein iets ondernemen⁶?

De vergelijkende examens waren openbaar en pastoor of onderpastoor konden er dus tegenwoordig zijn. De processenverbaal vermelden in 14,75% van de gevallen hun aanwezig-

1 Bij 26 van de 366 vergelijkende examens (7,1%), van 1822 tot en met 1829 afgenomen in de zuidelijke provinciën, Luxemburg uitgezonderd. Hier heeft de Commissie van Onderwijs doorgaans een eigen werkwijze gevolgd.

2 De conclusie van S. Stokman, a.w., p. 126, dat de keuze ten slotte van de minister afhing, omdat de autorisatie steeds in individuo de onderwijzer aanwees tot wiens benoeming ze werd verleend, houdt geen rekening met de werkelijkheid.

3 De minister verleende dan de autorisatie ‘voor ditmaal en zonder gevolgtrekking voor het toekomende’.

4 Inspecteur Lemaire aan Van Gobbelschroy, 18.1.1826: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 1972, A (22.1.1826).

5 Rekest van K.J. 't Servranckx, onderwijzer te Boechout, aan de koning, 4.5.1829: ibid., 2197, F (5.11.1829).

6 Inspecteursrapport betreffende Poperinge, voorjaar 1826: ibid., 1989, F (27.5.1826).

[p. 34]

heid¹. Maar ook daarbuiten constateren we hun tussenkomst, en wel in veel grotere mate. Zeer dikwijls moest de aan te stellen onderwijzer immers ook koster worden - ik kom daar dadelijk op terug - en de kandidaten dienden zich dus tot de pastoor te wenden²; hier en daar werden ze, tussen het examen door, op hun vaardigheid in het orgelspel en hun zangkunst beproefd³. Waar het gemeentebestuur er meestal weinig of niets voor voelde afzonderlijk èn een koster èn een onderwijzer te betalen, sloot het zich doorgaans uiteindelijk aan bij de keuze van de pastoor, ‘en cédant à la prépondérance que Monsieur le Curé déploye en faveur de son clerc’⁴. Zolang en daar waar geen wedstrijden werden georganiseerd, kon dat overwicht zich des te gemakkelijker laten gelden. Vóór 1817 was het zelden voorgevallen dat van een kandidaat-onderwijzer een examen werd afgenomen en was de keuze van de pastoor nooit betwist⁵. De nieuwe, door de regering opgebouwde organisatie lijkt aan de feitelijke situatie weinig te hebben veranderd.

Dat in de verhouding tussen de pastoor en de koster-onderwijzer de eerstgenoemde de touwtjes in handen hield, hoeft geen betoog. De verbinding van beide ambten in één persoon kwam in de dorpen veelvuldig voor. In het arrondissement Soignies⁶ was dat in 1820 het geval bij 43% van de onderwijzers⁷; in het arrondissement Antwerpen⁸ bij 74,1% in 1816 en 74,2% in 1824; in het arrondissement Mechelen⁹, in dezelfde jaren, bij respectievelijk 60,52% en 69%; in een schooldistrict van het arrondissement Turnhout bij 75% in 1824¹⁰. Dergelijke situatie

1 Nl. 54 maal op 366 vergelijkende examens, van 1822 tot en met 1829 in de zuidelijke provinciën gehouden, Luxemburg uitgezonderd.

2 Men leest dat meer dan eens in de aankondigingen van de examens, gepubliceerd in de Nieuwe Bijdragen en de Bibliothèque des Instituteurs.

3 In de provincie Antwerpen bijv. te Brecht op 29.4.1822, te Wijnegem op 16.1.1826, te Viersel op 30.5.1826 en te Stabroek op 28.9.1829.

4 De onderintendant van het arrondissement Turnhout aan de gouverneur van de provincie Antwerpen, 4.9.1817: Prov. Archief Antwerpen, Lager Onderwijs, Personeel.

5 Rapport van Van Genechten, schoolinspecteur en commissaris van het arrondissement Turnhout, 1.9.1824: ibid., Inlichtingen, Rapporten.

6 De steden Soignies en Enghien niet inbegrepen.

7 Volgens een vergelijkende tabel van het personeel in het arrondissement Soignies, 31.12.1817: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Min. v. Publiek Onderwijs, Nat. Nijverheid en Koloniën, 2766 (28.6.1821)...

8 De stad Antwerpen niet inbegrepen.

9 De steden Mechelen en Lier niet inbegrepen.

10 Gegevens betreffende de provincie Antwerpen geput uit: 1^o een vgl. tabel van het personeel 1.5.1816-1.9.1824, opgemaakt door de gouverneur aan de hand van door de arrondissementscommissarissen bezorgde tabellen; 2^o inspecteursrapporten uit 1824; 3^o tabellen van het personeel, d.d. 13.5.1816 en 10.7.1816, opgemaakt door de onderintendanten. Prov. Archief Antwerpen, Lager Onderwijs, Inlichtingen, Rapporten.

[p. 35]

was vóór de 19e eeuw gegroeid. Voor het onderwijs was ze op zichzelf eerder nadelig, maar zo de Jury's en Commissies ze al wensten te veranderen, tegen de economische noodzaak waren ze niet opgewassen. In de meeste lokaliteiten waren de gemeentelijke wedden laag, zo er al werden betaald, bleef de opbrengst van het schoolgeld gering, gelet op het kortstondige en ver van algemene schoolgaan, en werden voor het onderwijs van de arme kinderen bespottelijke of hoegenaamd geen toelagen uitgekeerd. Van zijn school kon de meester aldus niet leven. Wat bijverdienste had kunnen zijn, was soms nog hoofdzaak en veelal ten minste onontbeerlijk. Primeerde ook voor de schoolmeester niet de zorg om den brode? En werden de diensten van de kosterij vaak niet hoger aangeslagen dan die van het onderwijs¹? Veel pastoors beschouwden als een geschikt onderwijzer hij die in de kerk goed zingen kon en in de school behoorlijk de catechismus aanleerde². De nieuwe organisatie, met haar verplichte examens en de schoolinspectie, heeft dan ten minste toch tot gevolg gehad dat de kwaliteit van het personeel langzamerhand verbeterde.

Ten slotte wezen nog andere symptomen van de invloed van de geestelijken vermeld. Een aantal onder hen, aantal dat evenwel in de jaren '20 verminderde, hield zelf nog de openbare school. Anderen, en dat lijkt meer het geval te zijn geweest, gaven er het godsdienstonderwijs. In de lokaliteiten waar een plaatselijke schoolcommissie werd opgericht³ was de pastoor

1 Rapport van inspecteur van Hencxthoven, 2.9.1824: Prov. Archief Antwerpen, Lager Onderwijs, Inlichtingen, Rapporten. De onderintendant van het arrondissement Turnhout aan de gouverneur, 4.9.1817: ibid., Personeel.

2 Rapport van het hoofd van de eerste afdeling van het provinciaal bestuur Luxemburg, 1.10.1817: Alg. Rijksarchief Den Haag, Commissariaat-generaal v. Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen (1815-1818), 2662.

3 In het huidige Belgisch-Limburg werd, in de jaren 1820, een schoolcommissie opgericht in drieëntwintig gemeenten. In de provincie Antwerpen waren er slechts enkele. Uit de andere provincies zijn er me diverse bekend, doch mijn gegevens zijn nog onvolledig. Het verschijnsel is stellig lang niet algemeen geweest. Het Departement heeft, aan de hand van in het Noorden opgedane ervaring, de oprichting van dergelijke commissies, althans in de jaren '20, niet in de hand gewerkt. Cfr. rapport van Van Ewyck 16.6.1827, door Van Gobbelschroy 24.6.27 aan de koning doorgezonden: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2044, A (24.6.1827).

[p. 36]

of de onderpastoor vrijwel altijd lid, zoniet voorzitter. Het stond de priesters vrij de scholen te bezoeken. Tientallen voorbeelden kan men aanhalen van geestelijken die deelnamen aan openbare ondervragingen van de leerlingen en prijsuitdelingen, of die nieuwe lokalen hebben ingewijd¹. Herhaaldelijk is het gebeurd, vrijwel in alle provincies, dat de bouw van zulke lokalen door een schenking vanwege de pastoors werd mogelijk gemaakt, vergemakkelijkt of uitgelokt. Sommigen zijn voorzitter geweest van een onderwijzersgezelschap, anderen woonden de vergaderingen bij². De viering van Sint-Gregoriusdag, met kerkelijke plechtigheden, bleef een algemeen gebruik en ik geloof dat dat ook het geval was met het geregeld mishoren van de leerlingen, o.l.v. de schoolmeester.

Op al die verschijnselen had de regering geen vat en van de lokale overheden ging geen tegenwerking uit. Was er hier of daar een onderwijzer die met de suprematie van zijn pastoor niet gediend was, of die zich diens antipathie op de hals haalde, dan bleef hem over zich te onderwerpen³ of zijn school prijs te

1 Cfr. o.m. de Nieuwe Bijdragen, 1822, p. 355-356, 353-354; 1823, p. 460-464, 1016-1026; 1824, p. 835, 1036-1038; 1825, p. 428-431, 722-727, 809-813, 995-999, 1018-1020, 1022-1023, 1100-1110; 1826, p. 271-275, 502-506, 740-742, 621-622, 843-845, 1275-1282, 1284-1287; 1827, p. 59-61, 164-165, 1057-1060, 1063-1064; 1828, p. 285-295, 729-730; 1829, p. 409, 429-432, 774-775.

2 Dat geldt niet alleen de geestelijken die inspecteur waren, maar ook verscheidene anderen. Betreffende het district Doornik bijv. zie men twee rapporten van Ch. Le Cocq; het eerste, d.d. 24.10.1820, in: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Min. v. Publiek Onderwijs, Nat. Nijverheid en Koloniën, 2753 (7.11.1820); het tweede, uitgebracht op 18.4.1825, in: Bibliothèque des Instituteurs, 1825, p. 183.

3 Zoals H.J. Maron, onderwijzer te Roy, die voor zijn pastoor moest buigen om een getuigschrift te verkrijgen: ‘la soumission et l'obéissance est mon partage’, schreef hij op 19.10.1822 aan de Jury Luxemburg: Rijksarchief Aarlen, Période hollandaise, G II, 1162. - Vrij talrijke schoolmeesters hebben zich, o.i.v. de lokale geestelijkheid, verplicht gezien, hun pogingen tot reorganisatie van het onderwijs te laten varen. Aan het einde van de jaren '20 gingen zij in West-Vlaanderen nog verder. In een vertoogschrift aan de koning, d.d. 20.1.1830, schreef Carton, burgemeester van Ieper en schoolinspecteur, o.m. het volgende: ‘de onderwijzer zich vooral een bestaan moetende verzekeren, hoeft daartoe de vooroordeelen der landslieden, welke door het geestelijk van meer tot meer tegen alle verbeteringen in het onderwijs worden aangekweekt, in te volgen; zelfs velen rigten hunne scholen met opgezetten wil op den allerslechtsten voet in, verzekerd zynde van aldus de bescherming van den Pastor te verwerven, en een veel grooter getal schoolgangers te bekomen’: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2207/9, A (12.3.1830).

[p. 37]

geven, wat meer dan eens is gebeurd¹. Terecht schreef een Luxemburgse schoolinspecteur: ‘si un instituteur s'établit dans une commune rurale contre la volonté du Pasteur, qui a peut être des raisons particulières pour croire qu'il n'y convient pas, il est certain qu'il acquerra difficilement la confiance des parens, dont il a cependant le plus grand besoin’. De man was dan ook van mening dat de pastoor bij de keuze van een onderwijzer zijn zegje moest hebben, ‘parce que, bien que l'instruction puisse être considérée comme une matière purement civile, l'on ne peut, dans un pays catholique, la séparer entièrement de l'éducation religieuse, à tel point que le catéchisme est une branche de l'enseignement’².

Zeker is het dat Van Maanen, Van Ewyck en Van Gobbelschroy in de jaren '20 ongaarne hebben gezien dat de geestelijken op het openbaar lager onderwijs die verregaande invloed uitoefenden, die door Repelaer van Driel, Van den Ende en Falck gedeeltelijk was in de hand gewerkt³, maar zij waren niet bij machte een feitelijke situatie te veranderen die reeds een paar eeuwen bestond. Onder invloed van de oppositie heeft de regering in 1830 verdere toegevingen gedaan, o.m. inzake het godsdienstonderwijs. Het K.B. van 27 mei 1830 (art. 6) gelastte de Provinciale Staten en de gemeentelijke besturen gepaste maatregelen te nemen opdat de leerlingen van de openbare scholen door de zorg van de geestelijken godsdienstonderwijs

1 Enkele vb.: R. Mercier, in 1822 uit Paliseul vertrokken (cfr. Archives de l'Etat à Luxembourg, Pays-Bas, 694, II); F. Huygens, uit Gavere vertrokken in 1825 (cfr. Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 1979, F, 7.3.1826); A. Papillon, uit Hérinnes vertrokken in 1829 (cfr. ibid., 2045, F, 30.6.1827; 2071, A. 26.11.1827; 2186, F, 10.9.1829); F. Messiaen, uit Sint-Denijs-Boekel vertrokken in 1829 (cfr. ibid., Kabinet, Portef. 24, nr. 877); K.W. Kronenberger, uit Egem vertrokken einde 1829 of begin 1830 (cfr. ibid., 2187, F, 14.9.1829; 2188, F, 21.9.1829; 2207/17, A, 8.6.1830).

2 Inspecteur Petit aan de Commissie v. Onderwijs in Luxemburg, 19.7.1829: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813. Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2207, A (29.12.1829).

3 In een rapport aan de koning, d.d. 12.4.1826, schreef Van Gobbelschroy o.m. dat de regering het volksonderwijs moest blijven behartigen ‘als het meest geschikte middel om volksverlichting op die hoogte te brengen, dat sommige geestelijken hunnen invloed op de gemoederen niet meer kunnen uitoefenen, gelijk in de laatste tijden heeft plaats gehad, ten nadeele van zaken, welke allezins redelijk en goed te keuren zijn’: ibid., 1983, A (12.4.1826).

[p. 38]

zouden ontvangen. De koning had in juni '29 zijn persoonlijke wensen in die richting te kennen gegeven¹. De la Coste, de nieuwe minister van Binnenlandse Zaken, sloot zich daar bij aan. Naar zijn mening verdiende het de voorkeur dat in plaatsen waar slechts één godsdienst werd beleden - en dat was in het Zuiden toch overal - ‘het godsdienstig en burgerlijk onderwijs in onderling verband gebragt’ werden². Wel heeft ook hij de primauteit van het burgerlijk gezag gehandhaafd; daarvan afwijken kon alleen tot gevolg hebben wat hij noemde ‘het geheel verval van het lager onderwijs, als eene openbare instelling’. Het heette echter onvermijdelijk en zelfs voordelig ‘het oog te luiken voor eene soort van zijdelingsche toezigt daarop’ vanwege de geestelijkheid³. Onvermijdelijk was dat altijd geweest.

Blikt men nu, samenvattend, terug op wat hierboven werd belicht, zal men dan de openbare lagere school in België onder Willem I niet een katholieke school noemen? Ze kon moeilijk iets anders zijn. Om haar katholiek-morele vorming, haar dogmatisch godsdienstonderwijs, haar gelovig personeel en haar onderworpenheid aan de geestelijke macht verdiende zij, ondanks de burgerlijke leiding van het schoolwezen, naar mijn gevoel geen argwaan, laat staan veroordeling van katholieke zijde.

Maar hoe komt het dan, zal men vragen, dat er toch weerstand werd geboden? Waarom dan een verandering geëist van het vigerende regime?

Het zij opgemerkt dat de oppositie meer het oog had op de seminariën en de colleges dan op het lager onderwijs, dat in een meer algemene stroming werd meegesleurd. In januari '29 meende Van Gobbelschroy de koning nog te mogen verzekeren dat er inzake het lager onderwijs ‘in het geheel geene klagten’ waren opgestegen⁴ en tien maanden later schreef hij

1 Cfr. De Mey van Streefkerk aan de min. van Binnenl. Zaken, 30.6.1829: ibid, 2178, A (24.7.1829). Het godsdienstonderwijs diende door de geestelijken te worden gegeven, ofwel binnen ofwel buiten de school en gelijktijdig voor de kinderen van de verschillende gezindten. Was het in de school, dan in aparte lokalen.

2 De la Coste aan de koning, 9.2.1830: ibid., Binnenl. Zaken, Kabinet, 897.

3 Id. aan id., 13.7.1830: ibid., 937.

4 Rapport aan de koning, d.d. 30. 1.1829, n.a.v. de petities: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2149, A (30.1.1829).

[p. 39]

dat dat onderwijs ‘de bijkans algemeene goedkeuring der natie had weggedragen¹. Die voorstelling was evenwel te eufemistisch, want verzet is gerezen, vanwege geestelijken en leken en van lang vóór 1829. De omvang ervan beschrijven, ligt buiten mijn bestek. Laten we het evenwel, wat de motieven aangaat, tot besluit nader bekijken.

Het regime van de rijkslagere scholen kon, van een godsdienstig standpunt uit, katholieken moeilijk bevredigen en werd een motief in de propaganda van de oppositie². Alleen al het feit dat de Hollandse schoolboeken in het Nederlands waren gesteld lokte kritiek uit. Bepaalde groepen beschouwden dat als een begunstiging van de ketterij³. Het Kruisken-A, het oude spelboekje dat in het vernieuwde onderwijs geen plaats meer vond, was voor de goedgelovige gemeente het eerste punt van het geloof⁴. De neutrale literatuur van het Nut, maatschappij die dan toch door de koning werd gesteund⁵, kon zeker niet door de beugel⁶. Op de gemeentebesturen oefenden veel schoolinspecteurs een morele druk uit, met het oog op

1 Van Gobbelschroy aan de koning, 24.10.1829 (aanbieding van het wetsontwerp betreffende het onderwijs): ibid., 2195, A (24.10.1829).

2 In het vlugschrift Gevaer der Roomsch-Catholyke Religie in de Nederlanden en middel om de zelve te bewaeren, z.p.n.j. (1825), luidde het p. 6: ‘Het Lager Onderwys is op veele plaetsen reeds met de slegste boeken vergiftigd, en zal ook eene jongheyd voortbrengen, die geene de minste godsdienstige pligten zal kennen, en die van nu af ider een met schrik overvalt, als hy overweegt, wat men van zulke jeugd te verwachten heeft; want uyt alle de schoolen van het Gouvernement word den Godsdienst verbannen’.

3 Cfr. S. Stokman, a.w., p. 139.

4 B. Schreuder, directeur van de Rijkskweekschool te Lier en schoolinspecteur, aan de gouverneur van de provincie Antwerpen, 24.7.1830: Prov. Archief Antwerpen, Lager Onderwijs, Inlichtingen, Rapporten.

5 Cfr. D. Grosheide, a.w., p. 216-217 en 200-221. Die aanmoediging geldt hoofdzakelijk het belonen van daden van moed en zelfopoffering en de oprichting van bewaarscholen te Brussel. Vereenzelvigt men de koning met de regering, dan kan men Grosheide's bewering aanvaarden, dat de medewerking van de regering het tegendeel was van ‘een ongewild gevolg van haar optreden op het gebied van het onderwijs en elders’. Het zij echter opgemerkt dat de oprichting van de zondagsschool te Gent - buiten de bewaarscholen het enige van die aard dat het Nut in het Zuiden verwezenlijkte - door het Departement werd tegengewerkt. Van den Ende heeft het verzoek van de Gentse afdeling, een lokaal ter beschikking te krijgen, niet gesteund. Waar die afdeling later subsidies vroeg om de zondagsschool uit te breiden en bewaarscholen op te richten, stelde Van Ewyck een afwijzend rapport op, dat de minister ongewijzigd aan de koning overmaakte: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2178, A (20.7.1829).

6 Cfr. S. Stokman, a.w., p. 139-140; D. Grosheide, a.w., p. 222-224.

[p. 40]

toekennen of verhogen van onderwijzerswedden, bouw, restauratie of meubilering van schoollokalen. Dat vele daarmede niet waren gediend, is ook direct na de omwenteling van 1830 gebleken¹. Voor de gemeenten evenals voor de particulieren betekende de nieuwe organisatie van het schoolwezen beperking van vrijheid en willekeur. Sommige provinciebesturen zijn in dat opzicht nog verder gegaan dan de centrale administratie verlangde².

Meer in 't algemeen dient gezegd dat nog lang niet iedereen de betekenis van degelijk onderwijs erkende. De Luxemburgse burgemeester die verklaarde ‘que les pères avaient vécu sans école et que les enfants pouvaient faire comme eux; que d'ailleurs l'enseignement prescrit était contraire aux usages reçus’³, stond zeker ver van alleen. Is het niet normaal te noemen dat het tijd vergde om de conservatieve gessten wakker te schudden? In het Noorden had de schoolverbetering enige jaren tevoren grote tegenstand ondervonden⁴. In het Zuiden kon de afwijking van de voorvaderlijke gebruiken niet minder verzet oproepen, integendeel: was het niet een vreemd, dikwijls weinig geliefd of verdacht hoger bestuur dat de vernieuwing opdrong? Blinde vooroordelen schilderden alle op zichzelf nochtans prijzenswaardige verbetering af ‘comme un principe irreligieux, enfant dénaturé de la philosophie et de l'athéisme’⁵. En dan moest men er zich nog financiële opofferingen toe getroosten?

Het staat buiten kijf dat heel wat geestelijken evenzeer van

1 In vrij talrijke gemeenten werden, aan het einde van 1830, de onderwijzerswedden verminderd of ingetrokken.

2 Het verst in die richting gingen de Gedeputeerde Staten in Luxemburg. Hun ordonnantie van 2 juni 1828, in: Mémorial Administratif, 2.8. 1828, legde gemeentebesturen en particulieren zware inspanningen op. Waar de oppositie in 1829-'30 in het groothertogdom vrijheid van onderwijs vroeg, bedoelde zij het afschaffen van die verplichtingen: L. Simmer, Etude sur la formation du personnel de notre enseignement primaire depuis 1815, in: Gymnase Grand-Ducal de Luxembourg. Programme publié à la clôture de l'année scolaire 1925-1926, Luxemburg 1926, p. 28-29.

3 N. van Werveke, Esquisse de l'histoire de l'enseignement et de l'instruction dans le Luxembourg, in: Histoire de l'Instruction Publique dans le Grand-Duché de Luxembourg. Recueil de Mémoires publiés à l' occasion du troisième centenaire de la fondation de l'Athénée grand-ducal de Luxembourg, Luxemburg 1904, p. 173.

4 Nieuwe Bijdragen, 1815, p. 48.

5 W.J. Avontroodt, corresponderend lid, aan de Jury Antwerpen, 27.9.1818: Prov. Archief Antwerpen, Lager Onderwijs, Jury en Commissie.

[p. 41]

vooringenomenheid blijk hebben gegeven, maar zij konden ook eigen grieven formuleren.

De tijd van Willem I kenmerkte zich in het Zuiden door een verder schrijdend laïciseringspoces. Het is niet dat pastoors of kapelaans verbod kregen lager onderwijs te geven¹, maar ze werden op de duur² evenmin vrijgesteld van het naleven der instructies die voor de leken van kracht waren. Wie zich aan examens of inspectie, m.a.w. aan het burgerlijk gezag, niet wilde onderwerpen, moest van schoolhouden afzien, liep uiteindelijk zelfs het gevaar zoals andere onwettigen te worden veroordeeld³. Dat hield in dat het vrije, katholiek onderwijs werd beknot, wat Stokman inzake de regulieren afdoende in het licht heeft gesteld, terwijl ook seculiere priesters in openbare scholen voor leken de plaats hebben geruimd.

En last but not least, de leiding van het onderwijs werd de Kerk ontnomen. Van ouds had de geestelijkheid de school in handen gehad. Zij had het Franse schrikbewind overleefd en onder het Keizerrijk, met goedvinden van de wereldlijke machthebbers, haar controle teruggewonnen. Thans plaatste de Staat zich niet alleen boven de Kerk, maar vond de geestelijkheid, die slechts in minderheid ‘verlicht’ was en de vorderingen van het rationalisme vreesde, een steen des aanstoots in het jozefisme en de tolerantie waarvan de regering blijk gaf. Meer dan om de openbare school is het uiteindelijk om de leiding van het onderwijs te doen geweest. De ‘droits du Prince’⁴ aan de ene kant, de belangen van de eredienst aan de andere. Monopolie was een vlag die de lading niet helemaal dekte, maar hoe het zij, erger-

1 De Luikse Commissie van Onderwijs heeft, in augustus 1826, op eigen hand een daartoe strekkend besluit getroffen. Toen Van Ewyck er lucht van kreeg, heeft hij, in een missive aan de secretaris, d.d. 13.3.29, van de Commissie geëist dat ze in de kranten een formele verklaring zou publiceren, luidend dat het Departement, rechtstreeks of onrechtstreeks, mondeling of schriftelijk, de Commissie nooit had verboden een geestelijke tot het geven van onderwijs te autoriseren: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2156, F (13.3.1829).

2 Jury's en Commissies hebben inzake het examineren van geestelijken een verschillende houding aangenomen. Zo ging bijv. de Jury Luxemburg daar reeds in 1818 toe over, terwijl de Commissie Limburg, op advies van Van den Ende, de pastoors en kapelaans in 1823 nog ongemoeid liet.

3 Krachtens de koninklijke besluiten van 25.7.1822 en 1.2.1824.

4 O.m. verdedigd in de brochure Droits du Prince sur l'enseignement blic, te Gent in 1828 gepubliceerdmet voorkennis van de koning en voor rekening van het Ministerie van Binnenlandse Zaken.

[p. 42]

lijk staatsmonopolie schreeuwden de enen, gevaar voor kerkelijk monopolie vreesden de anderen, die men de vrienden van het openbaar onderwijs kan noemen¹. De vrijheidsdrang is het sterkst gebleken.

De Belgische revolutie heeft niet geleid tot een monopolie van de geestelijkheid. Ze veroorzaakte wel een tijdelijke terugslag in het openbaar onderwijs en maakte de opbloei mogelijk van de vrije, door geestelijken geleide, katholieke school. De wet van 1842 heeft aan de geestelijkheid een controle op de openbare school toegekend die haar onder Willem I in rechte ontzegd was gebleven. De Belgische regeringen en provinciale besturen hebben evenwel, ondanks de omwenteling, langs verschillende lijnen de Nederlandse schoolpolitiek voortgezet. Dat getuigt dat de degelijkheid van de vernieuwing werd erkend. Des te gemakkelijker zal men dat ook thans doen, welke stelling men ook kieze in de levensbeschouwelijke problemen die daarbij te pas kwamen.

De discussie wordt geopend door prof. Schöffer, die vraagt of de reacties op het (lager) onderwijsbeleid in Vlaanderen verschillend zijn geweest van die in Wallonië. - Spreker antwoordt, dat er van wezenlijke verschillen geen sprake is geweest. De situatie in het Luikse bijv. kwam in veel opzichten overeen met die in Oost-Vlaanderen. Wel zijn er regionale verschillen geweest.

Dr. Sixma van Heemstra vraagt naar de houding van de regering t.a.v. het Frans. - De inleider zegt, dat de regering er in het algemeen naar streefde de positie van het Nederlands te verstevigen. In Luxemburg en een gedeelte van Limburg werd het Nederlands echter bevorderd ten koste van het Duits.

Prof. Van Winter vraagt zich af, of het wantrouwen van het episcopaat tegenover de regering geen invloed heeft gehad op

1 Verschillende schoolinspecteurs hebben aan die vrees uiting gegeven. Zij wilden de geestelijkheid uit de openbare school niet weren, doch kantten zich tegen vrijheid van onderwijs omdat die, naar hun mening, het gehele onderwijs aan de geestelijkheid zou uitleveren. Zie o.m. het rapport van Rouveroy, Luik 28.2.1829: Alg. Rijksarchief Den Haag, Binnenl. Zaken na 1813, Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, 2156, F (13.3.1829); Collin aan de Commissie Luxemburg, Marche, 18.7.1829: ibid., 2207, A (29.12.1829); Lemaire aan de minister v. Binnenlandse Zaken, Namen 20.2.1829: ibid. 2155, A (9.3.1829); Carton aan de koning, Ieper, 20.1.1830: ibid., 2207/9, A (12.3.1830).

[p. 43]

de houding van de parochie-geestelijken. - Spreker meent dat de directe invloed van het episcopaat in deze vooral niet moet worden overschat. Bij de samenstelling der Jury's werd het episcopaat bijv. niet geraadpleegd. T.a.v. de schoolboekjes heeft het episcopaat veel bezorgdheid aan de dag gelegd. Over het algemeen toonden de bisschoppen echter veel meer belangstelling voor de seminaries en het middelbaar onderwijs dan voor het lager onderwijs.

De heer Van der Werff vraagt of er van de zijde der ouders ook klachten zijn geuit over het onderwijs op de openbare scholen. Vervolgens wil hij nader worden ingelicht over het onderwijsprogram van de rijkskweekschool te Lier. - Van klachten van ouders over de geest van het onderwijs is spreker niets bekend. Men bedenke hierbij dat de liberalen zich pas na 1840 in antiklerikale zin gingen ontwikkelen en dat de laïcisering van de lagere school in deze tijd nog niet door hen werd nagestreefd. Kinderen uit bourgeois-milieu's gingen over het algemeen niet naar de openbare school, maar genoten huisonderwijs of bezochten particuliere scholen. De openbare school werd vooral bezocht door kinderen uit de kleine burgerij. Wat de kweekschool te Lier betreft, ook daar werd onderwijs gegeven in katholieke geest. De kwekelingen, op enkele uitzonderingen na afkomstig uit het Zuiden, waren allen katholiek.

De heer Mijjer vraagt of de kinderen van de protestantse ambtenaren en officieren uit het Noorden doorgaans huisonderwijs kregen. - Spreker merkt op, dat juist deze kinderen de rijkslagere scholen bezochten, die mede voor hen waren opgericht. In een enkel geval gingen ze ook wel naar een protestantse particuliere school.

Dr. Noordam informeert naar de waarde en betekenis van het godsdienstonderwijs. Ging het werkelijk om het aankweken van een religieuze gezindheid, of kwam het in de praktijk neer op het africhten van de kinderen (het instampen van de catechismus)? - Natuurlijk, aldus dr. De Vroede, beantwoordde de onderwijspraktijk heel vaak niet aan het verheven ideaal: de morele vorming der leerlingen. Een systeem van africhten en inpompen zal juist bij het godsdienstonderwijs gebruikelijk zijn geweest.

Op een vraag van mevrouw dr. Brandt-van der Veen merkt spreker op, dat de gedachte van aparte scholen voor meisjes in de kring van het openbare onderwijs pas na 1825 opkwam.

[p. 44]

In de particuliere sector was de situatie heel anders: hier werd wel onderwijs gegeven voor meisjes apart (o.m. de zgn. zusterscholen).

Mevrouw dr. Hartgerink-Koomans informeert naar het percentage meisjes op de openbare school. - Spreker wijst allereerst op de regionale verschillen. Het kwam wel voor, op het platteland met name, dat er meer meisjes dan jongens naar school gingen. In de steden schijnen de aantallen jongens- en meisjesleerlingen doorgaans wel zo wat gelijk te zijn geweest.

De voorzitter dankt de spreker tenslotte zeer hartelijk voor zijn belangwekkende voordracht, waarin hij op zo deskundige wijze een duidelijk, en bovendien in veel opzichten nieuw beeld heeft weten te geven. De vergadering wordt daarna geschorst.

Na de heropening om omstreeks 2 uur geeft de voorzitter het woord aan prof. dr. I. Schöffer (Leiden) voor zijn voordracht over: Viel onze Gouden Eeuw in een tijdvak van crisis?