Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap. Deel 69

Hierna gaf hij het woord aan Dr F. Blockmans, stadsarchivaris van Antwerpen, die een hier verkort weergegeven redevoering uitsprak over

De erfstrijd tussen Vlaanderen en Brabant in 1356

De erfstrijd tussen het graafschap Vlaanderen en het hertogdom Brabant - omvattende de tegenwoordige Belgische provincies Brabant en Antwerpen en het Nederlandse Noord-Brabant - is belangrijker geweest dan men tot nog toe heeft aangenomen, zoals gebleken is uit recente onderzoekingen.

Jan III, hertog van Brabant overleed in 1355. Zijn drie zonen Jan, Hendrik en Godfried waren vóór hem gestorven; hij liet alleen dochters na, waarvan de oudste, Johanna (1322-1406), ge-

[p. 12]

trouwd was geweest met graaf Willem IV van Holland en na diens dood in 1345, was hertrouwd met Wenzel van Luxemburg (1335-1383), de broer van de Duitse Keizer Karel IV. Johanna had 2 zusters: Margaretha (1323-1380), gehuwd met de graaf van Vlaanderen Lodewijk van Male (1330-1384) en Maria, gehuwd met Reinoud III van Gelre (1343-1361 (71)).

Johanna maakte aanspraak op de erfenis, maar kreeg hierover al weldra onenigheid met Lodewijk van Male, die in rechten optredende voor zijn vrouw Margaretha een deel van de erfenis opeiste. Hij grondde zijn aanspraken vooral op het feit, dat de hem toegezegde bruidschat van Margaretha niet was uitbetaald en op een voor hem teleurstellende beslissing ten aanzien van Mechelen. Deze stad was een enclave van het prinsbisdom Luik, en was dus geheel door Brabants gebied omsloten. De Graaf van Vlaanderen kon dit gebied in 1346 in pand verkrijgen, maar deze regeling was door de hertog van Brabant niet erkend. Lodewijk van Male was nu bij de dood van zijn schoonvader vastbesloten herstel van grieven te eisen en toonde zich volkomen onhandelbaar.

De jongste zuster Maria was inschikkelijker en was tevreden met de toezegging van een jaarlijkse rente.

Om aan zijn eisen kracht bij te zetten, deed Lodewijk van Male op 18 Juli 1356 een inval in Brabant, maar liet zich door arbitrage sussen, zodat een vreedzame schikking mogelijk scheen. Zijn geduld was echter spoedig ten einde, want op 9 Augustus volgde een tweede invasie, die tot een heftige korte veldtocht leidde: Brussel gaf zich 18 Augustus over, Leuven volgde 22 Augustus en op de daaropvolgende dagen werd ook Antwerpen aangevallen. De stad had het zwaar te verduren, want zij werd met kanonnen beschoten en werd slechts gered, doordat de Brusselse patriciër Everard 't Serclaes met succes bemiddelde en Vlaanderen tot een wapenstilstand wist te bewegen, waarop de Vlaamse troepen werden teruggetrokken. Ook ditmaal was de vrede van korte duur: een winterveldtocht bracht de Vlamingen opnieuw voor Antwerpen. De haven werd geblokkeerd en veel land in de omgeving werd onder water gezet, omdat de Vlaamse troepen de Scheldedijken doorstaken.

Als bemiddelaar trad nu op graaf Willem V van Holland, die, van beide kanten rijkelijk beloond, de vrede van Ath tot stand wist te brengen op 4 Juni 1357. Daarbij werd bepaald, dat Lodewijk van Male erkend zou worden als heer van Mechelen; Margaretha zou als erfdeel en als bruidsschat ontvangen een jaarlijkse rente van 10.000 gulden alsmede de stad Antwerpen en 13 dor-

[p. 13]

pen in de omgeving, waarvoor Lodewijk van Male in naam van zijn vrouw leenhulde aan Johanna zou bewijzen. Brabants grondgebied zou niet vervreemd mogen worden; Lodewijk van Male zou daarop dus altijd rechten kunnen laten gelden.

De uitvoering van deze vredesbepalingen ondervond enige vertraging: de bruidsschat werd eerst in 1358 uitbetaald en een toegevoegde clausule bepaalde, dat de handel van Antwerpen met de andere Brabantse steden vrij zou zijn.

De bescheiden aangaande deze erfstrijd zijn in de vorige eeuw uitgegeven door Jan Frans Willems, maar er is nooit veel aandacht aan geschonken. Spreker heeft te Brussel in de archieven van de rekenkamers van Brabant en Vlaanderen een klein register gevonden, dat in een gedrukte inventaris was vermeld en dat allerlei gegevens bleek te bevatten, die nog niet gebruikt waren en ook in recente publicaties niet vermeld worden.

Een zestigtal folio's van dit register geeft een opgave van de verdeling der Taxaties over alle steden en dorpen van Brabant en Vlaanderen, onder vermelding van wat betaald moest worden en wat werkelijk betaald is. Een soortgelijke opgave wordt ook verstrekt t.a.v. de kloostergoederen. Het totale bedrag heeft 450.000 Vlaamse schilden belopen in 1356.

Nauwkeurig wordt hierbij onderscheid gemaakt tussen het gebied van de hertog zelf en de onderlenen, zodat vele territoriale bijzonderheden hieruit kunnen worden afgeleid. Verder blijkt hieruit, dat de 13 dorpen van Antwerpen in dat jaar nog bij Brabant behoorden.

Veertig andere folio's geven rekeningen van het huurleger van de hertog en vormen daardoor een interessante bron voor de economische geschiedenis. De huurlingen blijken vooral afkomstig te zijn uit de arme streken van Gulik, Gelre, Holland en Henegouwen uit de Ardennen en Luxemburg en voor een klein deel ook uit Brabant zelf en er waren enige contigenten van de steden.

Uit de territoriale indeling blijkt, dat het hertogdom Brabant uit 4 grote onderdelen bestond, Brussel, Leuven, Antwerpen en 's Hertogenbosch. Deze delen waren nog weer verder onderverdeeld. Het register geeft deze verdeling voor de eerste maal in de geschiedenis en vermeldt daarbij ook welke de financiële draagkracht die onderdelen stuk voor stuk bezaten. De taxatie was permanent; steeg de welvaart van een stad, dan was deze erop uit aan dat permanente karakter vast te houden; ging de stad achteruit dan protesteert men onmiddellijk, zodat vastgesteld kan worden hoe de welvaart in de verschillende delen zich heeft ontwikkeld. Antwer-

[p. 14]

pen was aangeslagen voor 25.000 oude schilden terwijl Brussel en Leuven zeker al over haar hoogtepunt heen waren. De geestelijkheid moest 1/3 van de totale taxatie opbrengen maar tekende protest aan en werd toen voor 1/6 aangeslagen, een bedrag dat evenmin is voldaan. Ook van Nijvel en Zoutleeuw kwamen bezwaarschriften binnen. Het duurde 1½ jaar voor men tot een accoord kwam!

Juridisch behoorde Antwerpen niet bij Vlaanderen, maar niettemin betoonde Lodewijk van Male zich in bestuursaangelegenheden een moeilijk man. Antwerpen had steeds het recht gehad twee afgevaardigden te zenden naar de Raad van Brabant te Kortenberg; Lodewijk van Male maakte hieraan op slag een einde. Moeilijkheden met zijn vrouw Margaretha loste hij op een uiterst krasse wijze op, door haar in 1371 op te sluiten in Château Regnault, waar haar evenwel contact met haar kinderen was toegestaan. In 1380 overleed zij en rechtens was haar dochter Margaretha van Male (1350-1405) gehuwd met de Bourgondische hertog Philippe le Hardi erfgename. Maar noch zij, noch haar echtgenoot durfden als zodanig op te treden voor Lodewijk's dood in 1384. Slechts werd bij wijze van overgangsmaatregel vastgesteld, dat de inkomsten der Brabantse bezittingen gelijkelijk verdeeld zouden worden. Antwerpen stond in de jaren 1380-1384 onder een gouverneur, de Heer van Gruuthuse uit Brugge. Met hem begon de verfransing van de stadsadministratie.

Uit allerlei gegevens blijkt de toeneming van de betekenis van Antwerpen tegenover andere steden. Sedert 1300 is de stad constant vooruitgegaan, zodat moet worden betwijfeld of Bonenfant gelijk heeft, wanneer hij aanneemt, dat Antwerpen de 6de of 7de plaats onder de Brabantse steden inneemt. De opbrengst van de tol is blijkens de tollijsten geleidelijk gestegen. Dit zal Lodewijk van Male zeker hebben verontrust en daaraan zal wellicht zijn onprettig, hardhandig optreden tegen de stad moeten worden toegeschreven. Zo is hij tweemaal met een vloot tegen de stad opgetrokken; eenmaal zelfs bestond zijn eskader uit 8 grote en 4 kleine schepen, bemand met 985 koppen. Zij kruiste maandenlang voor de stad en bracht de handel aanzienlijke schade toe. De stad werd gestraft met verlies van de stapel voor vis, zout en haver; het stapelrecht werd aan Mechelen geschonken. Reeds in 1356 was verschil in behandeling van Brussel en Antwerpen opgevallen: toen de eerste zich overgaf werden 100 gijzelaars gevorderd, voor het veel kleinere Antwerpen werd dit aantal op 223 gesteld! Van deze werden er 2 onthoofd.

Zelfs nadat het conflict met Antwerpen zijn hoogtepunt voorbij

[p. 15]

was en 976 Antwerpse burgers onder ede hadden verklaard in de stad te zullen blijven wonen en de gehoorzaamheid aan Lodewijk van Male in acht te zullen nemen, zijn de economische sancties tegen Antwerpen van kracht gebleven. De in het oog lopende bevoordeling van Mechelen, het knooppunt van het gehele waterbestel van Brabant (Dijle, Demer, Rupel) bleef voortduren, zodat het er de schijn van had, dat Lodewijk de Antwerpse concurrentie definitief heeft willen uitschakelen. Spreker eindigt met te constateren, dat de strijd tussen Brabant en Vlaanderen, zoals hij die geschetst heeft, verscheidene facetten vertoont, die nadere bestudering alleszins waard zijn. Niet alleen heeft deze strijd geleid tot een tijdelijke economische terugslag voor Antwerpen ten bate van de stad Mechelen, die tot een allodiale bezitting van Lodewijk van Male werd, maar ook levert de politiek van deze Vlaamse Graaf verscheidene punten op, waaruit blijkt, dat hij reeds veel verricht heeft van hetgeen later als resultaat van de politiek der Bourgondische hertogen is beschouwd.

Prof. Kernkamp vraagt of er merkbare pressie van de Bruggenaren op Lodewijk van Male is uitgeoefend om Antwerpen te benadelen; en voorts of het feit, dat er nog in de 16e eeuw veel vishandelaren in Mechelen woonden beschouwd kan worden als een gevolg van de verplaatsing van de stapel.

Dr Blockmans meent, dat de pressie niet alleen van Brugge uitging, maar dat er sprake is van gecombineerd optreden van Brugge, Gent en Yperen, met het welbewuste doel om Antwerpen moeilijkheden te bezorgen. De stapelkwestie duurde tot 1794; tussen Mechelen en Antwerpen is het nooit tot een regeling ervan gekomen, maar de stapel is nooit meer van grote betekenis geworden en Antwerpen is slechts tijdelijk belemmerd in haar ontwikkeling.

Den heer Den Tex vraagt of Antwerpen in 1406 weer door toedoen van Jan zonder Vrees in de macht van Brabant kwam.

Dr Blockmans antwoordt, dat in het jaar Antoine van Brabant gouverneur van het hertogdom werd. Antwerpen kreeg toen weer aansluiting bij zijn oude gebied.

De heer Zoetmulder vraagt of de opbrengst der belastingen ook correspondeert met het aantal huurlingen: arme streken zullen wellicht meer huurlingen fourneren.

Dr Blockmans ziet dit verband ook wel, maar wijst erop, dat de taxatie-registers hier slechts voor een gering deel op antwoorden, immers 9/10 der huurlingen kwam van buiten Brabant.

De heer Wijn vraagt naar de sociale status der huurlingen. Was

[p. 16]

het uitschot of waren het ridders met huurknechten? Hiervan zal het afhangen of het infanterie dan wel ruiterij was.

Dr Blockmans antwoordt, dat de huurlingen zeker niet tot de fine fleur behoorden, maar uit Gelre kwamen toch wel ridders met hun onderhorigen. Niet zelden is zelfs het aantal lansen opgegeven.

De heer Veenendaal wil gaarne weten of er in verband met de moeilijkheden tussen Vlaanderen en Brabant ook nog een Blijde Incomste voor Lodewijk van Male geweest is.

Dr Blockmans weet, dat er wel een Blijde Incomste van Johanna en Wenzel geweest is. Van die voor Lodewijk van Male is geen acte bewaard en ze is ook niet waarschijnlijk.

De heer Taets van Amerongen vraagt naar de verkoop van heerlijke rechten over dorpen nabij Antwerpen door het Utrechtse Domkapittel.

De heer Blockmans zegt een onderzoek toe.

Prof. Brandt wijst erop, dat de vragen zich bewogen aan de periferie van het onderwerp. Ongetwijfeld wijst dit erop, dat het gezag van Dr Blockmans in deze materie gaarne erkend wordt. Prof. Brandt dankt de spreker voor zijn levendig betoog, dat op nieuwe bewijsstukken berust.

Om half drie wordt de vergadering heropend. De voorzitter geeft het woord aan Prof. Dr W.Ph. Coolhaas, die een redevoering houdt over: Een lastig heerschap tegenover een lastig volk.