Een onbekend drama van katholieke zijde over de moord op prins Willem i
Medegedeeld door Dr B.A. Vermaseren

Een van de vele humanistische dichters uit de Waalse gewesten van de tweede helft der 16e eeuw, is de vrijwel onbekende auteur, die zich verborgen heeft achter het grieks-latijnse ‘Panagius Salius’. De Atrechtse pastoor-geschiedschrijver Ferry de Locre (Ferreolus Locrius 1571-1614) heeft aan het nageslacht een kostbaar cataloogje van Salius' geschriften medegedeeld; daaraan voegde hij toe dat de schrijver ervan afkomstig was van St. Omer, hetgeen vrij overbodig was, daar men het op de titelbladen van 's mans opera vermeld kan vinden. De bekende biograaf Valerius Andreas nam in 1623 vrijwel ongewijzigd Locrius' gegevens over, ter aanvulling erbij vermeldend, dat Panagius een ‘poeta ingenii excellentis et judicii supra poetarum vulgus’ was, die overleed op 28 Januari 15951).

De 19e-eeuwse historicus H. Piers weet in zijn levens van beroemdheden uit St. Omer nog enige bijzonderheden te geven over Salius - ook wel Toussaint Sailly of Du Sel geheten - daar hij zo gelukkig was enkele van zijn geschriften in handen te krijgen. Uit zijn onderzoekingen blijkt dat Du Sel in een ons onbekend jaar, dat echter rond 1549 moet liggen, het levenslicht heeft aanschouwd. Zijn jeugd bracht hij door te Amiens en Angers. Later vestigde hij zich te Parijs, waar hij de beroemde Schot George Buchanan leerde kennen2). Hier voorzag hij in zijn

onderhoud door op te treden als leraar aan het Collegium Becodianum, een onderdeel van de Universiteit. Men kan dit afleiden uit een verzameling ‘Orationes’, welke hij in 1589 in de Franse hoofdstad bij wijze van letteroefening het licht deed zien1). Genoemd college was in 1353 gesticht voor een aantal beursstudenten, afkomstig uit het diocees Terwaan en wel uit het niet aan Frankrijk onderworpen gedeelte van Vlaanderen. De bursarii moesten aangewezen worden door de abten van St.-Bertin bij St. Omer en van Mont-Saint-Eloi bij Atrecht, hetgeen kan verklaren dat Salius daar onderricht gaf. Men onderwees er, zoals op al zulke inrichtingen, de verschillende vakken van de Facultas Artium2); Panagius doceerde de klassieke letteren.

In hetzelfde jaar 1589 publiceerde Salius een bundel ‘Varia Poemata’, welke zo zeldzaam is geworden dat hij niet eens in een der talrijke en goed voorziene Parijse bibliotheken is terug

te vinden1). En juist dit boekje, waarvan heden ten dage alleen het British Museum te Londen een exemplaar bezit, is voor Nederland van belang, omdat het 't drama bevat over de aanslag van Balthasar Gerards op de Vader des Vaderlands, dat hierachter besproken en afgedrukt zal worden.

In 1591 schijnt Salius evenwel in zijn geboortestreek terug te zijn. Hij liet toen te Dowaai een groot episch werk verschijnen onder de titel: ‘Vedastiados seu Galliae Christianae Libri Quinque’2). Uit de keuze van het onderwerp, nl. de prediking van St. Vaast, eerste bisschop van Atrecht, en uit de vele inleidende vriendengedichten kan men besluiten dat de schrijver zich op dat moment bewoog temidden van de humanistenkringen van de Artesische hoofdstad, waarmee hij trouwens het contact nooit geheel verloren had3). De belangrijke historicus Philippus Meyerus en diens vader Antonius Meyerus alsmede de toenmalige officiaal van het bisdom Kamerijk, Frans Moschus, en de geschiedkundige Andreas Hoius - om enige namen te noemen - hadden het niet beneden hun waardigheid geacht om epigrammen en anagrammen ter verwelkoming te leveren. En Salius zelf had zijn gedicht opgedragen aan Jean Sarrazin, de abt van het oude St. Vaastklooster te Atrecht, de bezieler van de Waalse geleerden in de zuid-westelijke Nederlanden.

Inhoud en vorm van de ‘Vedastiados’ zijn interessant genoeg om er even bij stil te staan. De auteur begint zijn geschiedenis-in-versvorm met het verhaal van Clovis' bekering. Na de bekende slag tegen de Alemannen ontbood de zegevierende Frankenkoning de priester Vedastus bij zich en vertelde hem hoe hij vóór de strijd op aansporen van zijn echtgenote Clotilde en bewogen door de dood van zijn enige zoon, de gelofte had afgelegd het katholieke geloof te zullen omhelzen indien hem de overwinning ten deel zou vallen; de uitkomst van het gevecht zelf was onzeker geweest totdat hij Christus had aangeroepen, waarna hem het overwicht was geschonken. En nu dan verlangde hij te horen hoe Vedastus over de goden dacht. Hierop zette de man Gods hem de christelijke leer uiteen en hield hem voor dat God één, eeuwig, onsterfelijk, oneindig goed en almachtig is; zonder misverstaan te kunnen worden verwierp hij de oude goden en wees op de oorzaken van de afgoderij en de veranderlijkheid daarvan; daarentegen was de christelijke leer van Adam tot Christus, die de vervulling er van was, onveranderd gebleven. Door zulke argumenten werd Clovis overtuigd; na het onderricht bekeerde hij zich.

Nadat de vorst, aldus het tweede boek, te kennen gegeven had dat hij het geloof van Vedastus aanvaardde, verscheen hem 's nachts Christus Zelf aan het Kruis om hem de oriflamme, de heilige strijdvaan, te schenken. Toen Vedastus dit vernomen had, greep hij de gelegenheid aan om zijn nog ongedoopte koning een en ander te vertellen over de wonderbare kracht van het Kruis en over de historie van Constantijn de Grote, die eveneens van een soortgelijke verschijning getuige had mogen zijn. In navolging van de Romeinse keizer nam toen ook Clovis het Kruis als veldteken aan. En ziet: al aanstonds won hij een oorlog tegen Verdun, welks inwoners hij op de smeekbeden van de priesters Euspicius en Vedastus spaarde. Laatstgenoemde genas toen voor de ogen van het hele leger een blinde en voorspelde dat de Franse koningen in de toekomst een keelziekte alleen door handoplegging zouden kunnen genezen. Na al deze gebeurtenissen trok het leger naar Reims, waar Clotilde en Remigius Clovis tegemoet kwamen. De koning hield bij de ontmoeting een redevoering waarin hij zijn edelen aanspoorde om evenals hijzelf het Christendom aan te nemen, waarna hij door Remigius werd gedoopt en gezalfd.

In het derde boek verhaalt Panagius hoe Vedastus bisschop werd van Atrecht. Eerst kwam een kluizenaar de zoëven gedoopte

vorst bezoeken met een schild in de hand waarop gouden leliën stonden afgebeeld. Onder de verklaring door Christus zelf gezonden te zijn, overhandigde hij het schild aan de koning, die hierop de leliën als zijn wapen aannam. Remigius, die getuige was van deze wonderbare gebeurtenissen, gevoelde zich hierdoor geïnspireerd en voorspelde Frankrijks komende ‘fata’. Na deze aanhoord te hebben vertrok Clovis, Vedastus aanbevelend in de gunst van de aartsbisschop van Reims. Nauwelijks was de koning weg of God zond de engel Raphael om aan Remigius te bevelen Vedastus tot bisschop van Atrecht te verheffen. De nieuwe kerkvorst begaf zich weldra op weg naar zijn diocees, waar hij bij aankomst een blinde en een lamme genas. Hij vond evenwel zijn stad platgebrand en verwoest door de Hunnen: een grijsaard kwam aan de zojuist aangekomen herder het droevig relaas van de doorleden barbaarsheid vertellen. Dank zij echter de energie van St. Vaast werd de stad snel herbouwd en kon spoedig de kerk van Onze Lieve Vrouw worden ingewijd. Vervolgens (aldus het vierde boek) regelde de heilige het bestuur der stad en vervaardigde wetten, terwijl hij tevens voor zichzelf een cella, het begin van zijn klooster, liet bouwen. In een droomgezicht verscheen hem kort daarna een engel, die hem de groei van zijn stichting voorspelde en alle abten en hun daden tot aan Jean Sarrazin opsomde.

Het vijfde en laatste boek heeft Salius bewaard om de eigenlijke geloofsprediking van St. Vaast te schilderen. Volgens zijn verhaal kwamen gezanten uit het gebied van Bailleul de heilige man verzoeken om naar hun streken te komen. Op weg daarheen ontmoette de bisschop een oudgediende van Clovis, die hem vroeg hoe hij het beste zalig zou kunnen worden. Vedastus ried hem aan om een hospitium voor de armen te bouwen; slechts met tegenzin gaf de krijger toe, nadat er eerst een wonder was geschied. Na overal in de zuidelijke gewesten het geloof te hebben verkondigd, vertrok Vedastus weer naar Parijs waarheen Clotilde hem ontboden had. Hij kwam daar aan vlak na de dood van de H. Genoveva en moest de voormalige koningin over het smartelijk verlies troosten. Na de begrafenis van de heilige jonkvrouw, bezocht Vedastus nog koning Clotarius om zich vervolgens in zijn klooster terug te trekken.

Als historisch verhaal heeft de ‘Vedastiados’ een aparte bekoring, wegens de naïeveteit waarmee de legenden rond het ontstaan van de oriflamme, de ‘geneeskracht’ der Franse koningen, de bekering van Clovis, de aanstelling van St. Vaast

tot bisschop van Atrecht, enz. verhaald worden. Het werk doet daardoor echt middeleeuws aan. Maar aan de vormgeving kan men de zestiende eeuw terugkennen. Salius had een bijzondere voorliefde voor Vergilius (zie blz. 122 noot 1) en men hoeft van deze Romeinse dichter geen buitengewone kennis te bezitten om met één oogopslag zijn invloed waar te nemen: de zgn. voorspellingen van Remigius over het verloop van de Franse historie en die van de engel over het St.-Vaast-klooster zal ieder zonder aarzelen aanwijzen als een navolging van de ‘profetieën’ van Aeneas over het Romeinse Rijk en zijn doorluchtige keizers. Ook de redevoering welke Panagius Clovis laat houden, doet denken aan het voorbeeld der klassieke auteurs. Typisch Artesisch is Salius' strijdlust voor zijn geloof, zoals die tot uiting komt in zijn uiteenzettingen over de leer van het katholicisme, welke hij zijn held in de mond legt: hij laat St. Vaast voor alle andersdenkenden de oudheid van het Christendom aantonen en wijzen op Christus' Kruis. Zulk een leerstellige inslag toont vermoedelijk ook zijn, mij verder onbekend gedicht ‘Telanthropia, sive de fine hominis libri II’, volgens Valerius Andreas ‘versu heroico’ samengesteld.

De ‘Varia Poemata’, waarop ik nu weer terugkom, omvatten vier boeken elegieën (blz. 1-70), opgedragen aan allerlei, voor ons Noord-Nederlanders vrij onbekende persoonlijkheden uit de omgeving van de auteur. Opmerkenswaard is evenwel een elegie (blz. 13) tot Janus Dousa, de verdediger van Leiden, als humanistisch dichter niet minder beroemd dan als legeraanvoerder. Salius looft hem als poëet en zou hem drie, vier of meer malen gelukkig prijzen indien hij jegens zijn koning en God rechtvaardiger was; waarom is hij in opstand gekomen tegen zijn vorst, waarom keert hij zich af van de priesters en God zelf?

‘Respice Dousa Deum, Regem quoque respice Dousa’.

Hoe groot zult gij in mijn ogen zijn, wanneer gij terugkeert; allen zullen wij U, onze voorganger, te Leiden komen eren. Indien gij echter zo blijft voortgaan, zal het nageslacht U veroordelen in deze woorden:

Dan zult gij in de zwarte doodkist zuchten en zeggen: ‘Salius' woorden waren goed’.

Na de elegieën volgt een korte parodie op Catullus' ‘Epithalamium’ (blz. 71-85) en het eind van de bundel (blz. 116-147) wordt ingenomen door een ‘Sylvarum Liber’, waar-

onder een ‘Epicedion in Ronsardum ad pias Galandij lacrymas’. De tussenliggende pagina's 86 tot en met 115 worden ingenomen door de tragedie ‘Nassovius’ over de moord op Willem van Oranje. De inhoud van dit in niet al te gemakkelijk latijn gestelde stuk komt op het volgende neer.

In de eerste acte treden de Prins van Oranje en zijn legeraanvoerder Philips van Hohenlo op. Prins Willem voelt zich neergedrukt door de zwaarte van het leidersambt: het leven van een vorst is niet zo eenvoudig als het lijkt, zegt hij tot zijn begeleider. Hoeveel zorgen heeft hij immers al niet gehad om de strijd ‘pro aris focisque’ vol te houden en Don Luiz de Requeséns en Don Juan te weerstaan? Van overal moet hulp komen, want Farnese bezorgt hem momenteel wel de allerdiepste smart. Hohenlo poogt de Prins te troosten met de opmerking dat de vorsten naast de zorgen die zij torsen, toch ook lof, roem en glorie oogsten, waardoor zij de onsterfelijkheid verwerven. Oranje acht dit alles evenwel ijdelheid. Integendeel, vindt hij, het listige lot speelt met de vorsten, die wanneer zij menen het hoogste bereikt te hebben, terstond daarna weer nederstorten. En wanneer zij denken te heersen, dienen zij slechts het volk en zijn zij de slaaf van enkelen. Het is wél ellendig, meesters van deze soort te hebben. Telkens wanneer hij daaraan moet denken, komt de wens bij hem op om dood te zijn!

Op de vraag van Hohenlo wat toch wel zo diep zijn ziel gewond heeft, dat hij zich zo somber en verbitterd uitlaat, terwijl zijn vloot de zeeën beheerst en de vijanden zijn naam vrezen, antwoordt de Prins schamper met de wens, dat het zó mocht zijn als zijn bevelhebber het voorstelt! Ja, eens waren wij gevreesd, maar nu heeft het gunstige lot zich naar de tegenstander gewend. Daarom heeft hij Brabant verlaten en zich naar de krijgshaftige Hollanders begeven; daarom ook is hij momenteel hier, te Delft. En nog weet hij niet of hier alles wel veilig is. De graaf van Hohenlo geeft te kennen dat z.i. geen gevaar dreigt. Waarom zoudt gij U beangst maken, waar van Uw welzijn het bestaan van het hele land afhangt? Immers, indien U iets mocht overkomen, welke macht zou dan nog in staat zijn dit land aan de Spaanse tyrannie te onttrekken? Hier, in het hart van 't land, kan U derhalve niets gebeuren. Zou door deze overweging nog niet alle vrees gebannen zijn, dan bestaat de mogelijkheid om nieuwe troepen te laten aanrukken opdat zij U op al Uw schreden kunnen vergezellen. Wat betreft de nukkigheid der fortuin: ieder weet dat de oorlog lotswisselingen meebrengt.

Zeker heeft Parma grote successen behaald, maar Oranje moet weten dat nu het vijandelijk leger door honger wordt gekweld, wijl de korenschuren van Artois en Henegouwen uitgeput zijn. De Spaanse troepen moeten dus uiteenvallen: bereid U voor op de overwinning!

Prins Willem voelt zich door deze redenering merkbaar verlicht en besluit te Delft te blijven. Hohenlo krijgt van hem bevel na te gaan, welke gevoelens het volk te hunnen opzichte heeft.

Het Koor werkt dan de gedachte uit dat alle mensen, hoezeer zij ook in verschillende omstandigheden leven, ernaar verlangen om op aarde te blijven. Laat echter het lot van de kleine luiden soms moeilijk zijn, het is evenwel met niemand zó ellendig gesteld als met hen die landen en oceanen beheersen. Tijdens waken en slapen worden zij gekweld door een niet te verdrijven vrees voor hun leven; angst voor vergif doet hun hand sidderen onder maaltijd en drinkgelag. Temidden van hun lijfwachten voelen zij zich onbeschermd. ‘Ach, al te zeer leert het lot van Willem van Oranje hoe ongelukkig die vorst leeft, die zich naar de onderdanen een weg baant door geweld of die door zijn tyranniek optreden rechten geeft aan zijn volk’.

Na aldus de stemming van de hoofdpersoon, naar wie de tragedie is genoemd, te hebben getekend, laat de dichter in het tweede bedrijf diens tegenstander Balthasar Gerards ten tonele verschijnen. In een alleenspraak wekt deze zichzelf op om Oranje te gaan ombrengen. Waarom aarzel ik, zo zegt hij, tegenover die tyran, die trouweloze wreedaard, die rebel tegen zijn Koning en God? Wordt hoogverraad dan niet terecht gestraft? Moeten wij dan in oorlog geboren worden en in oorlog sterven? De akkers liggen leeg, verwoest en verlaten, te vuur en te zwaard vernietigd. Dat alles heeft hij op zijn geweten en wat zal hij nog meer gaan doen? Komaan, laat ik dapper zijn en door een roemvolle moordaanslag (gloriosa caede) op één goddeloze, het leven van ontelbare goede burgers redden. Dit staat vast: er wordt nu een vrome misdaad (facinus pium) ondernomen1), waarvan het hele nageslacht zal spreken. Maar bedenk toch, zegt de spreker dan plotseling tot zichzelf, dat de dood wacht indien ge zoiets begint! Welnu, dan besluit ik te sterven, want wat

betekent in vergelijking met de dood, de levende glorie door vroomheid verworven, waarover iedere dag zal gesproken worden? Waarom dan nog langer hier getoefd?

Op dit moment komt de Rede of het Verstand van Balthasar Gerards te voorschijn. In een tweegesprek, dat boeiend is en alleszins lezenswaard vanwege de snelle wisseling van korte vragen en antwoorden, somt de Rede de omstandigheden op die Gerards het volvoeren van zijn daad zullen bemoeilijken. Op bondige wijze ruimt deze echter alle tegenwerpingen, die zijn Inzicht maakt, uit de weg. Indien zijn daad succes heeft, zal hij met graagte het leven laten; niets is z.i. roemrijker dan aldus de dood in te gaan, want sterft hij soms slecht, die zijn leven geeft in dienst van Koning, God en Vaderland? Het Verstand, door zulke argumenten tot zwijgen gebracht, geeft Gerards dan de raad toch in ieder geval voorzichtig te zijn en op te passen, want stoutmoedigheid schrijdt vlak vóór het berouw! Waarop Balthasar in woorden, die door het metrum van de hexameter nog benadrukt worden, kort en krachtig zegt:

‘Quo fata ducunt, quo vocat Deus, sequor’.

Het Koor bezingt nu de lof van diegene die zich opoffert voor het heil van zijn vaderland en die zijn ellendige dood ten voordele van zijn medeburgers wil laten strekken. Hem geeft de ‘rerum opifex Deus’ een onoverwinnelijke kracht in het hart. Zij, die het volk met harde wetten verdrukken en in ijverzucht de wapenen tegen hun vorst opnemen, sterven zelden normaal: God verwekt dappere mannen als wrekers van hun misdaden. Ziet, zó is Balthasar Gerards opgerezen als dreiger voor Nassau, die vorst en godsdienst van Nederlandse bodem verdreef en door langdurige muiterij de inwoners van hun goederen beroofde.

Het derde bedrijf moet de spanning, waarin de lezer van het drama reeds verkeert, nog hoger opvoeren. Louise de Coligny, de echtgenote van de Zwijger, heeft in haar slaap een afschuwelijk droomgezicht gehad: de herinnering daaraan doet haar sterven! ‘Spaar toch mijn man, o alvader - zo krijt zij handenwringend - of laat althans Uw wraak langzamer komen, indien dit huis dan straf heeft verdiend’. Op de vragen van haar ‘nutrix’ vertelt zij dan na moeizame aarzeling, overstelpt als zij is door angst voor de toekomst, dat een voorzeggende droom haar heeft gekweld: zij zag haar man, haar geliefde Oranje, badend in zijn bloed dood in de voorhof liggen. Vergeefs poogt de voedster haar gerust te stellen door haar voor te houden dat dromen toch feitelijk bedrog zijn, dat Oranje dapper is en dat

toch zeker niemand iets zal wagen, gezien de straf die volgt.

Als de Zwijger plotseling op het gerucht afkomt, wil Louise de Coligny hem aanvankelijk niet mededelen waarover zij zo hevig ontdaan is. Ten slotte hiertoe toch geprest, bekent zij dat de zaak hem zelf aangaat en dat zij hem dood zag in haar slaap. Maar ook de Prins hecht aan dromen geen waarde. Hoed U toch voor de komende dag, blijf toch thuis, zo smeekt zij dan haar gemaal; zelfs temidden van Uw lijfwachten zijt gij nooit helemaal veilig. Hierop antwoordt Oranje fatalistisch dat men, als de zaken zo staan, toch het noodlot niet kan tegenhouden. Hij wil een eind maken aan het gesprek en zich begeven naar de staatszaken, waartoe het volk hem roept. Aan een laatste smeekbede van zijn echtgenote om het huis niet te verlaten geeft hij eindelijk gevolg om haar de rust weer te geven.

Het Koor brengt nu de gelijkenis onder woorden, die de lezer van dit bedrijf zelf heeft kunnen waarnemen, met de gebeurtenissen vóór de dood van Caesar. Ook diens vrouw zag zijn dood in een droom en waarschuwde haar gemaal; desondanks viel de grote veroveraar toch onder het moordend staal van Brutus en Cassius. Wat zou het geholpen hebben indien hij thuis gebleven was? Ook al zou een man zich voor de toorn van Jupiter in het diepst van de aarde willen verbergen, hij zou toch door de felle bliksem getroffen worden. Oranje echter leeft rustig voort, zich veilig wanend en onbevreesd voor de hand van de machtige God.

Het vierde bedrijf gaat de climax brengen. Nogmaals ziet de lezer Balthasar Gerards, ditmaal op het punt zijn verfoeilijke daad te gaan volbrengen. Na een reis zonder tegenspoed is hij te Delft aangekomen; hij ziet nog de sporen van de brand die de stad in 1536 geteisterd heeft. Het lijkt hem moeilijk in het ‘Princenhof’ door te dringen en daarom besluit hij te doen alsof hij berichten brengt betreffende de dood van Anjou. Over eigen behoud maakt hij zich geen zorgen, daar glorie hem zal omstralen. Hij stort nog een gebed tot de hemel om hulp: ‘Nassovii est quod peto caput, propter salutem publicam’. Aan een naderende schildwacht, die hem vraagt wat hij hier doet, deelt hij mede, de Prins te willen bezoeken om berichten over de dood van Anjou te brengen. Hij vraagt hem de weg en verneemt dat de vorst momenteel nog aan tafel is. Waarop Gerards dubbelzinnig antwoordt: ‘Ik zal naar hem toe gaan en mij kwijten van de mij opgelegde plicht’.

Het Koor roept dan in herinnering hoe allerlei helden

uit de Oudheid de list gebruikten om hun doel te bereiken.

Het vijfde bedrijf brengt de verlossing van de spanning, het einde. De voedster, ooggetuige van de bloedige gebeurtenis, weeklaagt en weet niet hoe de ramp aan haar meesteres te zeggen. Maar reeds komt Louise de Coligny en vraagt met angstig voorgevoel wat al dat rumoer te beduiden heeft. Door de reacties der omstanders begint de vreselijke waarheid langzaam tot haar door te dringen. Hohenlo tracht haar ervan te overtuigen dat haar gemaal nog leeft, doch zij weet al beter. Haar geweeklaag gaat over in een uitbarsting van primitieve woede, wanneer zij roept om het hart van de moordenaar om het tussen haar tanden te kunnen vermorzelen. Zij wil naar het lijk van Oranje terwijl Hohenlo met de voedster overlegt of het niet beter zal zijn haar naar haar kamer te brengen, bevreesd als hij is voor een tweede dode!

In het nu volgend gesprek tussen een Bode en het Koor verhaalt eerstgenoemde de toedracht van de aanslag. De dichter begaat hier historische onjuistheden: hij laat de lijfwacht het hele paleis doorzoeken alvorens de dader te vinden. Deze was onverstoorbaar en roemde op zijn heldhaftigheid. En dat is nog niet alles wat de Bode weet. Louise de Coligny heeft van de emotie een miskraam gehad, het kind is dood geboren en zij zou liefst met man en kind mede begraven worden.

Een korte, moraliserende epiloog van het Koor leidt tot het einde van de tragedie: aldus kan men zien hoe rebellen een ellendige dood sterven; de misdaad wordt op de voet door de straf gevolgd. Leert derhalve Uw vorst te eerbiedigen. God vervolgt met zijn gramschap allen, die misdadige plannen koesteren jegens hen die men moet eren.

Men ziet aanstonds hoe het stuk in zijn vorm door en door ‘klassiek’ is. Er is eenheid van tijd en plaats, het aantal optredenden is zo klein mogelijk gehouden, in ieder bedrijf komen twee, hoogstens drie personen voor. Hun namen staan aan het begin in twee rijtjes afgedrukt, zó als zij elkanders tegenspelers zijn. De opbouw als zodanig is ontleend aan Seneca's treurspelen, die zo'n enorme invloed op het nieuw-latijnse drama, ook in de Nederlanden, hebben gehad1). Er zijn vijf bedrijven, gesloten door een koor. Alleen dient hier opgemerkt, dat Seneca het

laatste bedrijf niet met een koor laat eindigen. De eerste acte leidt bij beide dichters de lezer in het gegeven onderwerp in, en aan het slot van de vierde is de handeling voleindigd. Voor Seneca is verder karakteristiek dat hij meermalen een tweetal personen met ondergeschikte rollen laat optreden, nl. de voedster en de bode. De eerste ‘is de vertrouwde van de heldin van het stuk; zij geeft goede raad aan haar meesteres’; de tweede heeft in het algemeen geen naam en ‘verschijnt gewoonlijk aan het einde van het stuk, om eene beschrijving te geven van den gewelddadigen dood van één der hoofdpersonen’. Het koor geeft als toeschouwer indrukken weer en deelt vermaningen, raadgevingen of troost uit. Seneca laat de koorzangen wemelen van mythologische namen: bij Salius ziet men hetzelfde. De oude Romeinse dichter houdt ook van argumenten; welnu, in het eerste bedrijf van de ‘Nassovius’ is het vooral Hohenlo die met overmaat van redenen Oranje beweegt te Delft te blijven. Ten slotte mag men niet vergeten het droommotief bij beiden te vermelden.

Bovendien moet nog opgemerkt worden, dat Seneca dikwijls de psyche van zijn personen goed weergeeft. Op dit punt is Panagius zeer sterk. Hij heeft zijn tragedie om zo te zeggen, zuiver psychologisch opgevat: hij wil de gemoedsgesteltenis uitbeelden van hen die min of meer rechtstreeks bij het bloedige gebeuren van 10 Juli 1584 betrokken waren. Daarin is hij wonderwel geslaagd. Hij heeft zich grondig ingeleefd in zijn figuren, hetgeen kan blijken uit de woorden die hij hun in de mond legt (bijv. Oranje over Alva, r. 10 e. vlg.). In het eerste bedrijf laat de Prins zich op typische mannenmanier door mannenredeneringen gerust stellen. De figuur van Louise de Coligny daarentegen wordt heel anders behandeld. Zodoende heeft Salius weten te bereiken dat een aantal passages in zijn drama met sterke spanning geladen zijn. Hij heeft zich echter behoed voor de fout, zijn acteurs als al te overdreven getormenteerde personen voor te stellen.

Hiernaast vallen evenwel in de ‘Nassovius’ ook, zij het dan betrekkelijk weinige, middeleeuwse elementen waar te nemen. De ‘Ratio’ van Balthasar Gerards is een typische rederijkersfiguur en het niet-Senecaanse koor aan het einde van het vijfde bedrijf geeft de hele moraal van het stuk in een paar regels weer: men kan zien hoe een rebel door God gestraft wordt. Door aldus deze strekking aan het hele drama te geven, treedt Salius toch weer in het voetspoor van zijn meester: hij wekt

vrees op1). Ja, hij is zo weinig middeleeuws, dat hij bijv. Furiën en schimmen, die bij Seneca zulk een plaats innemen en bij Daniel Heinsius en diens navolger Jacob Duym2) hun allegorische rol vervullen, achterwege laat.

Een ander punt van verschil tussen Seneca en Salius betreft het theatrale in het drama: de Romeinse dichter is hierin een expert, geheel en al in tegenstelling tot de Griekse tragici, die de toeschouwer al het gruwelijke besparen3). Salius volgt hierin de Grieken, hetgeen misschien minder verbazing zal wekken als men bedenkt dat hij hun treurspelen wellicht door zelfstandige kennisname heeft bewonderd: zijn eigen naam immers vergriekste hij en rond zijn afbeelding in de ‘Vedastiados’ staat een griekse tekst.

De inhoud van de ‘Nassovius’ weerspiegelt in alle opzichten de koningsgezinde en sterk pro-katholieke houding die men in het Atrechtse milieu aannam. Dit is niet te verwonderen, want ook de ‘Vedastiados’ laat zien hoe de auteur een onderdeel van die humanistenkring is; men beoefende er immers met voorkeur de geschiedenis der Middeleeuwen en was apologetisch ingesteld. In het drama over Oranje treden de in de katholieke kringen van het Zuiden algemeen gangbare opinies over de Prins naar voren, terwijl diens moordenaar wordt beschouwd als een ‘godsgezant’. De dichter beziet Oranje als een tyrannieke rebel, ‘Regi et Deo suo rebellis, perfidus....’ (r. 211) en hij schijnt een aanhanger te zijn van de leer, die in zijn dagen zoveel stof opjoeg, dat het volk rechten heeft tegenover een tyran (r. 203-205). Opvallend is de koningstrouw van Panagius: tweemaal plaatst hij de Vorst vóór God, nl. eenmaal in de zojuist geciteerde tekst over Oranje en eenmaal waar hij de moordenaar laat vragen of hij slecht de dood ingaat, die ‘Regi, Deo, Reipublicae serviens’ sterft (r. 273). Ik geloof niet dat hier van toeval sprake is; in het gedicht op Dousa vindt men eveneens zulk

een tekst. Of is in alle drie deze gevallen, waartegenover in dezelfde elegie één ander staat, alleen de versmaat van doorslaggevende betekenis geweest? Het spaanse slagwoord dier dagen, waaraan dit alles doet denken, ‘por Dios, Patria y Rey’, geeft een heel andere rangordening! De koningsgezindheid van de dichter en zijn gevoel voor gezag komen ook tot uiting in de moraal van het hele drama, zoals hij deze op het eind geeft. Blijkens de epiloog ontloopt niemand, die zich tegen het (door God gestelde) gezag verzet, de gerechte straf des hemels. De opvatting van Salius over Oranje's dood als straf voor zijn opstand was ook die van de reeds genoemde Atrechtse pastoor Ferreolus Locrius. Deze noteert op 10 Juli 1584 in zijn ‘Chronicon Belgicum’1) dat Willem van Oarnje door een gewelddadige dood ‘actorum suorum Deum audit Judicem, vereor Vindicem’.

Er zijn aanduidingen die erop schijnen te wijzen, dat Salius' inspiratie door anderen, bewust dan wel onbewust, beïnvloed is. In Parijs was nl. in 1584 een verslag verschenen van Gerards' terechtstelling: ‘Les cruels et horribles tormens de Balthazar Gérard....’ De inhoud ervan werd gevormd door de vertaling van een latijns verhaal van katholieke zijde over dit feit2). Aan de keerzijde van de titelpagina heeft de anonieme vertaler een stuk geplaatst uit een kennelijk groter gedicht, dat ten doel had de daad van de Bourgondiër te verheerlijken3). Het merkwaardige is nu, dat hierin de moordenaar optreedt als was hij in tweegesprek met zichzelf over het al of niet volvoeren van zijn daad. Nadat hij echter besloten heeft de Prins wel te doden, verheft hij zijn gelaat ten hemel en gaat bidden. Al heeft Salius dan in deze beide gevallen geheel andere woorden en gedachten geuit, het is toch wel van belang aan te tekenen, dat ook bij hem een tweegesprek (met de Ratio) en een gebed (r. 537-559) voorkomen. Toch blijkt nergens dat Panagius voor de feitelijke gegevens van zijn drama op dit boekje steunt. Hij vermeldt ternauwernood bijzonderheden buiten de algemeen bekende. Hij schreef immers een klassiek gehouden drama, waarvoor een zo

beperkt mogelijke actie in tijd en ruimte werd vereist. En waar hij in het vierde en vijfde bedrijf de aanslag zelf behandelt, wemelt het van gebeurtenissen, die in werkelijkheid ten enenmale niet hebben plaats gehad. Daarom hel ik over tot het gevoelen dat hij alleen het gedicht zelf gekend heeft1).

Ook in de ‘Histoire des causes de la désunion.... des Pays Bas’ van de Atrechtse jurist Renon de France, samengesteld tussen 1606 en 1613, vindt men een en ander over Gerards dat sterk aan Salius doet denken. Renon de France was een schoonzoon van de raadsheer Assonleville2), die met de moordenaar vóór diens vertrek naar Delft had gesproken. De auteur der ‘Histoire’ merkt op3) dat de poging van Jean Jaureguy om Prins Willem om te brengen eigenlijk voor Oranje een waarschuwing was; deze sloeg evenwel geen acht daarop, ofschoon hij toch kon weten dat alle verwekkers van burgeroorlogen een plotselinge dood sterven en dat God vroeg of laat Zijn misnoegen laat blijken: altijd wekt Hij iemand op om in 's vorsten naam de executie te voltrekken. Renon de France verhaalt hierna het leven van Balthazar Gerards. Bij Assonleville gekomen, verklaarde de toekomstige moordenaar dat God hem had uitverkoren om op te treden als executeur van de proscriptie; de hemel had hem zulk een brandend verlangen naar het ombrengen van Oranje ingestort dat hij zeker niet zou versagen. Hij bleef onvervaard toen hem werd aangetoond dat Oranje zich bevond in zijn sterkste vesting, het centrum van Holland, omringd door goede wachten en vrienden, en dat een zekere en wrede dood zijn lot zou zijn. De Bourgondiër antwoordde evenwel dat hij aan God zijn leven had aangeboden om dat monster en die publieke pest te doden en dat hij, om dat te bereiken, graag alle pijnen zou verdragen. Te Delft vroeg hij vóór zijn daad aan een page om bij diens meester te worden toegelaten. Hij verkreeg om één uur permissie tot binnengaan en moest wachten tot ongeveer twee uur eer de Prins zijn tafel verliet; gedurende die tijd overvielen hem doodsangsten bij het nadenken over de pijnen die hem wachten. Nadat hij zich echter in gebed verdiept had, voelde hij zich gerust en schoot Oranje neer.

Men zal het met mij eens zijn, dat de opmerking over Jaureguy en het gesprek met Assonleville - in geen der blauwboekjes of historiewerkjes van die tijd te vinden1), evenmin als het verhaal over het gebed vóór het lossen van het dodelijke schot - veel gelijkenis vertonen met bepaalde passages bij onze dramaturg. Maar het houvast is te zwak om verbindingen te leggen en liever dan uit weinige gegevens te veel te concluderen, wil ik deze beschouwingen eindigen. Het zal allereerst zaak zijn ‘un célèbre poète de nostre temps’ te vinden.

B.A.V.

+ Panagii salii nassovius tragoedia.

Personae Dramatis.

Chorus

Actus primus.

Nassovius, Holachius.

+ Chorus.

Actus secundus.

Gerardus.

Gerardus, Ratio.

Chorus.

Actus tertius.

Colignia, Nutrix.

Nassovius. Colignia.

Chorus.

Actus quartus.

Gerardus.

Satelles. Gerardus.

+ Chorus.

Actus quintus.

Nutrix.

Colignia. Nutrix. Holachius.

Nuntius. Chorus.

Chorus.

TRAGOEDIAE FINIS.