Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap. Deel 65

[p. 335]

Het discours of de kroniek der heeren van Breda
Medegedeeld door P. Placidus Pennings O.M. Cap.

Vlitius stelde in zijne beknopte kroniek der Heeren van Breda, die opgenomen is in den Bredaschen almanak van het jaar 1664, de uitgave van den tekst van de kroniek der Heeren van Breda in het vooruitzicht. Hij eindigde zijne beknopte kroniek aldus: ‘Tot wiens eere (nl. van den stadhouder prins Willem II) ick hoope de groote chronycke van Breda getrocken uyt de oude charteren en monumenten, die tot noch toe in het duister gelegen hebben, met Godes hulpe eerlangh in 't licht te sullen geven, van dewelcke dit een cort begrip ende niettemin op goede bewijzen meest steunende is’¹⁾. Vlitius heeft het bij dit voornemen gelaten.

Het Discours of de kroniek der Heeren van Breda vormt de inleiding van een op perkament geschreven register, ‘Perkamentboek’ genoemd. Dit register bevindt zich in het Gemeentearchief van Breda. Hierin werden opgenomen ‘Oude keuren ende privilegien uit een zeer oudt keurboek in papier, doorgaans meest geauthentiseert’²⁾. In het Perkamentboek is slechts een gedeelte van ‘Het Houten Boeckxke’, het oudste keurboek der stad Breda, overgenomen³⁾.

1) Vlitius (J. van Vliet), Bredasche Almanak, 1664, blz. 27. Had Van Vliet een kroniek op het oog, verschillend van het Discours, die hij wilde publiceeren? Ofschoon we dit niet konden achterhalen, lijkt het ons niet waarschijnlijk.

2) Breda Gemeentearchief 4.

3) Breda GA 2. Behalve dit oudste keurboek, berusten nog in het GA te Breda: Oud Keurboek uit de jaren 1475/1525, en het Groote Keurboek der stad, dat in 1565 door Peeter van den Broeck afgeschreven is, GA 3 en 5.

[p. 336]

Behalve een copie van deze keuren, bevat het Perkamentboek hoofdzakelijk privilegiën, blijde inkomsten, kontrakten, accoorden met andere steden en dergelijke stukken meer, die beter in een oorkondenboek op hun plaats zouden zijn. Al deze stukken, ook het Discours, zijn doorloopend met dezelfde hand geschreven¹⁾. Dit boek is, zooals de naam reeds zegt, op perkament geschreven in folioformaat; het Discours beslaat ongeveer 28 folioblz.

Vormt het Discours, wat het schrift betreft, met de andere stukken van het Perkamentboek een geheel, ook wat den inhoud betreft schijnt dit het geval te zijn. Het feit, dat aan het Discours een plaats werd gegeven in het Perkamentboek, dat op last der stadsregeering van Breda werd overgeschreven, toont voldoende aan, dat men aan de kroniek een belangrijke waarde hechtte, evenals aan de andere stukken. Het lijkt dan ook, dat het Discours, dat een geregelde opvolging vermeldt der Heeren van Breda, een toelichting moet geven op en autoriteit aan diverse stukken, die het boek bevat.

De resolutie van den magistraat van Breda, waarbij tot overschrijven in het Perkamentboek besloten werd, dagteekent van 5 Mei 1579. Deze luidt als volgt: ‘Alsoo den borgemeester Godert van Luchtenberch bij scepenen in Breda belast is geweest, dat hij het keurboek hetwelck seer versleten was in 't parquement soude doen herscrijven, soo heeft hij dienvolgende bij Bartholemeus van den Corput greffier ende secretaris deser stadt, van Antwerpen doen brengen thien dosijn parquement elck van twee bladeren; welcke thien dosijnen borgemeesteren ende scepenen op huden hebben overgelevert in handen van Tobias de Laet, dienaer ende cosijn van den raedtsheer Michiel Piggen, 't voors. parquement overgelevert. Ende sal men hem den salaris aengaende naemaels accorderen, d'welck hij stelde tot discretie van mijne heeren. Actum etc.’. In margine staat nog: ‘Van het parquement om het keurboeck daerop te bescrijven, te koopen, ende 't selve gelevert in handen van Tobias de Laet clerck van Michiel Piggen’²⁾.

1) Mr. W. Bezemer, Oude Rechtsbronnen der stad Breda 1892, VIII (inleiding).

2) Breda GA 7 f. 102; 1557 f. 77vo.

[p. 337]

In het jaar 1579 treft men het Discours of de kroniek der Heeren van Breda het eerst in zijn geheel aan; dan werd het met andere stukken in het Perkamentboek afgeschreven. Van het Discours bestaan verschillende afschriften en ook zijn er bewerkte, zoowel uitgebreide als beknopte kronieken, die alle vermoedelijk op het Discours steunen. De afschriften, die we hebben kunnen ontdekken, dateeren alle van later dan het jaar 1579; ze zijn dus als afschriften van het Discours of de kroniek der Heeren van Breda te beschouwen, dat zich in het Perkamentboek bevindt.

Er bestaan zeker vijf volledige afschriften. Zoo is er een copie van Mr. Adr. Havermans, die van 1637 tot 1653 griffier was der stad Breda¹⁾. Verder een copie in de collectie Van Laerhoven, wellicht dagteekenend uit de laatste helft der 17e eeuw²⁾. Nog twee andere copieën bevinden zich in de coll. Van Hal³⁾. Tenslotte bestaat er nog een volledige copie door Mr. A.G. Kleyn, uit de laatste helft der 19e eeuw⁴⁾. Deze afschriften bevatten verscheidene aanvullingen op het Discours, die echter ten deele onjuist zijn.

Dan zijn er nog eenige uitgebreide en beknopte kronieken der Heeren van Breda te vermelden; deze steunen blijkbaar alle op de volledige kroniek (Discours) der Heeren van Breda. Ze vullen de opvolging der Heeren van Breda verder aan tot het midden der 17e eeuw; ééne zelfs tot den prins stadhouder Willem III. De meest bekende kroniek der Heeren van Breda is wel: ‘De Corte Croniek van Breda, Bergen op Zoom ende landen daaromheen enz.’ van J. van Vliet (Vlitius), die in den Bredaschen Almanak van 1664 werd afgedrukt. Niet alleen vulde Van Vliet de opvolging der Heeren van Breda tot 1650 aan, hij begon zelfs de vroegste geschiedenis van Breda met de Heeren van Strijen, waarvan het land van Breda in den loop der tijden werd afgescheiden; het discours vangt de geschiedenis der Heeren van Breda eerst met 1100 aan⁵⁾. De vroegste geschiedenis der Heeren van Strijen in verband met hun bestuur over het Land van

1) Breda GA 2204 f. 4.

2) Breda GA, Coll. Van Laerhoven, 2237 f. 89.

3) Breda GA, Coll. Van Hall, 13 129.

4) Breda GA, Coll. Kleyn, 77.

5) Van Vliet o.c. 13.

[p. 338]

Breda, werd echter door Mr. A.G. Kleyn en Jhr. Dr. Th. van Rheyneck Leyssius krachtig bestreden¹⁾.

Een andere beknopte kroniek bevindt zich in de coll. Van Hal²⁾; verder nog eene in de coll. Van Laerhoven, die reikt tot het begin der regeering van den stadhouder prins Willem III³⁾. Tenslotte is er nog een memorie der Heeren van Breda in de coll. Cuypers - Van Velthoven. Het is een uitgebreide kroniek van de geschiedenis van Stad en Land van Breda, waarin chronologisch de gebeurtenissen verhaald worden. Deze memorie begint met het optreden der Franken (6de eeuw) in deze streken en eindigt met 1637. In deze kroniek worden verscheidene gedrukte en mogelijk ook ongedrukte bronnen benut. Zij is waarschijnlijk van de laatste helft der 18e eeuw en telt 132 folioblz. Een later afschrift van voorgaande kroniek telt 228 folio blz.⁴⁾.

Als kroniek wordt wel eens een inhoudsopgave vermeld getiteld: ‘Een tafel oft register om lichtelyck te vynden copieen van privilegiebrieven’, vooraan in het Oude Keurboeck geplaatst⁵⁾. Hier worden de namen van vele Heeren van Breda genoemd, onder wier bestuur de uitgevaardigde stukken verschenen zijn. Deze namen vallen samen met de inhoudsopgave der stukken, welke echter niet het karakter heeft van een kroniek.

Men is er tot nog toe niet in geslaagd, om een oudere of andere kroniek der Heeren van Breda dan het Discours te ontdekken, o.a. noch in het Koninklijk Huisarchief, noch in het Algem. Rijksarchief in Den Haag. Kleyn kende geen andere kroniek der Heeren van Breda dan het Discours, zooals het als inleiding in het Perkamentboek is geplaatst. Elders spreekt Kleyn van het ‘geslachtsregister van Piggen’, waarschijnlijk hetzelfde als het Discours⁶⁾. Van Rheyneck Leyssius zegt de kroniek (of het Discours) niet te kennen.

1) Mr. G.A. Kleyn, Geschiedenis van het Land en de Heeren van Breda tot de afscheiding van Bergen op Zoom 1861, 32 vlg.; De Nederl. Leeuw, 49e jg. (1931), 321.

2) Breda GA, Coll., Van Hal, 133.

3) Breda GA, Coll., Van Laerhoven, 2237 f. 83.

4) Den Bosch Rijksarchief, Coll. Cuypers - Van Velthoven, 343, 344.

5) Breda GA 3.

6) Kleyn, o.c., 54, 60.

[p. 339]

Op verlangen van den magistraat der stad Breda had Mr. Michiel Piggen, raadsheer en lid der Rekenkamer van den Prins van Oranje te Breda, in 1579, zooals reeds vermeld is, het toezicht op zich genomen bij de vervaardiging van het Perkamentboek; de stukken werden door zijn klerk Tobias de Laet ‘uyt een seer oudt keurboeck in papier’, maar dat zeer versleten was, op perkamenten vellen overgeschreven. Men kan hier de vraag stellen: is in 1579 het Discours of de kroniek der Heeren van Breda ook uit dit ‘seer oudt keurboeck’ overgeschreven? Zekerheid zal men daaromtrent moeielijk kunnen krijgen, al lijkt het wel waarschijnlijk.

Is dit laatste het geval, dan is de kroniek zonder meer in het Perkamentboek overgeschreven zonder aanvulling tot het jaar 1579. Want het Discours eindigt met het jaar 1545, met de komst van prins Willem van Oranje in de Nederlanden. Was het Discours in 1579 vervaardigd of tot dat jaar aangevuld, dan zou men er de gebeurtenissen in aantreffen, die in het Discours, vooral sedert het optreden van het geslacht van Polanen, geregeld van de Heeren van Breda vermeld worden. Deze ontbreken echter over de jaren 1545-1579 geheel en al, o.a. ontbreken daarin de huwelijksverbintenissen van prins Willem van Oranje vóór 1579. Evenzoo het sterfjaar en de plaats van begrafenis van zijne eerste echtgenoote, Anna van Buren, die al geruimen tijd vóór 1579 in den grafkelder vóór het grafmonument van graaf Engelbrecht II in de Prinsenkapel der Groote Kerk van Breda met haar dochtertje is begraven¹⁾.

Met de komst van prins Willem van Oranje in de Nederlanden (1545) heeft de laatste aanvulling van het Discours plaats gehad; dan werd ook dáár de wettige opvolging van een lid van den Duitschen tak der Nassau's in de goederen der Nederlandsche Nassau's vastgelegd. Is het alleen toevallig, dat in het jaar 1579 het Discours in het Perkamentboek werd overgeschreven, of zat daar tevens eene politieke bedoeling achter? De Pacificatie van Gent had in 1576 den Prins van Oranje in zijne goederen, door den Raad van Beroerten gekonfiskeerd, weer hersteld; hij had ze echter in 1577 aan de Spanjaarden die de overdracht daarvan bleven

1) Zie het officieel rapport over het onderzoek van den grafkelder in de Prinsenkapel der Groote Kerk te Breda, Dagblad van N. Brabant en Zeeland 3 Maart 1938.

[p. 340]

uitstellen, met geweld moeten ontwringen. Heeft men aldus de rechten, die de Prins van Oranje had op zijne goederen in de Nederlanden, nog eens tot uitdrukking willen brengen?

Wat den auteur van het Discours betreft, tast men in het duister. Uit het verschil van een ouder en een nieuwer gedeelte van het Discours kan men zeer zeker tot meer dan één auteur besluiten; het is niet onwaarschijnlijk, dat het Discours nu en dan werd aangevuld. De auteurs kunnen mogelijk ook oudere kronieken benut hebben; maar een bewijs daarvoor hebben we in het Discours of elders nog niet kunnen vinden. Opvallend is wel, dat het eerste en oudste gedeelte van het Discours zoo positief is in de vermelding van data en feiten; hetgeen nog geen waarborg is, dat deze historisch verantwoord is. Dit zal dan ook uit de aanvullende notatie's op den tekst van het Discours wel blijken. In het laatste gedeelte van het Discours (15e en 16e eeuw) zijn verscheidene data en feiten oningevuld gelaten. Zelfs de data van den dag en het jaar van den dood van graaf Hendrik van Nassau (13 September 1538) en van den sterfdag van prins René van Châlon (15 Juli) werden foutief vermeld.

De betrouwbaarheid van het Discours staat zeker, wat de eerste eeuwen betreft, daarom lang niet buiten allen twijfel; bij feiten en jaartallen is nog al eens een vraagteeken te plaatsen. In de Beschrijving van Stad en Lande van Breda wees Van Goor reeds al op de onbetrouwbaarheid van het Discours, wat de eerste eeuwen betreft. Hij beoordeelde het Discours op zijn juiste waarde. Hij wees al op de ‘oude charters en archieven der abdijen van Brabant, die in deze duistere eeuwen bij gebrek aan goede schrijvers alleen moeten dienen tot een richtsnoer, om daaruit de waare opvolging der Heeren van Breda te kunnen naspooren’¹⁾. In zijn tijd waren de Belgische geschiedschrijvers Miraeus, Butkens en Gramaye reeds in die richting werkzaam geweest. Daarna hebben Kleyn, Juten, Van Rheyneck Leyssius en oorkondenpublicaties voor dat doel goede bijdragen geleverd.

Het Discours is daarom niet als een geschiedbron van den eersten rang te beschouwen; zeker niet aangaande de eerste geslachten der Heeren van Breda. Toch lijkt het merk-

1) Th.E. van Goor, Beschrijving der Stadt en Lande van Breda (1744), 14, 16.

[p. 341]

waardig genoeg voor publicatie, o.a. om het eigen karakter, dat het bezit.

Aan het einde van den tekst van het Discours is als Bijlage een opvolgingslijst toegevoegd der Heeren van Breda; deze corrigeert en vult uit authentieke gegevens de opvolging dezer Heeren aan, zooals het Discours deze geeft. Maar daarmede zijn niet alle duistere punten in de opvolging der Heeren van Breda opgelost; deze vaststelling kan dus slechts een voorloopige zijn. Een gedeelte dier opvolging berust op onzekere, een ander gedeelte op zekere gegevens. Daarom wordt de opvolging cursief aangegeven, waar verbeteringen nog mogelijk zijn.

De jaartallen, die bij de opvolgende Heeren van Breda zijn geplaatst, hebben betrekking op den tijd, dat de betreffende personen in het bezit der heerlijkheid zijn geweest, of geacht worden te zijn geweest.

Tenslotte mag ik niet nalaten mijn bijzonderen dank te brengen aan Mr. F.F.X. Cerutti te Rijswijk, die bij de toelichting op den tekst van het Discours in belangrijke mate behulpzaam is geweest.

P.P.

⁺ 1) In den jaere Ons Heeren, als men begonst te scrijven naer Syne Incarnatien elfhondert, was baron ende vrijheer van den geheele lande van Breda¹⁾ eenen heere, genoempt Henrick; ende bij desen heeren Henricx tijden quam hem de heere van Wesemale, erffmaerschalck van Brabant, t'sijnen versoucke, met een groot here ende getal van volck van wapenen ter assistentie ende hulpen, om hem te helpen winnen ende ter neder werpen, de sterckte ende de casteele, d'welck de Deenen voormaels door consente ende toelaten van sijnen

+ 1100

1) Van Kinschot meent, dat het Land van Breda ± 1100 gelegen was tusschen het markgraafschap Antwerpen en den loop der Oude Maas; het omvatte dan o.a. Schooten, Merxem, Loenhout, 's Gravewesel, Eekeren, Oostmal, Steenbergen, Zevenbergen en Geertruidenberg. Van Kinschot schijnt het Graafschap Strijen te vereenzelvigen met het Land van Breda. Terecht betwijfelt echter Kleyn, dat toen reeds het geheele Land van Breda naar Breda zou genoemd zijn. Breda was toen niet meer dan een villa en ± 1100 van de villae(hoven) van W. Brabant één der jongste. De Nederl. Leeuw XXXIV (1916), 177; Kleyn, o.c. 58.

[p. 342]

voorsaeten hadden getimmert alhier tot Breda, recht buyten den wal ende grachte van den casteele aldaer; nu tertijt staende ter plaetsen, daer d'eyckenboschken staet, dat men voormaels plach te noemen het Crayenbosch, beneffens der riviere van de Mercke en de diepte, die men oick van oude tijden plach te noemen den Cokenwiel. Van welcker sterckte men aldaer noch tertijt oegelick siet in den grondt van de grachte staende de grondtpalen van de brugge van den inganck; ende aen den hoecke van den voors. Crayenbosch, beneffens de voors. riviere, liggende eensdeels de fondamenten van de edifitien van dien. Ende aengaende de voors. demolitie bevyndt men van overouden tijden ende aleer menschen memorie met een seer oude lettre bescreven dese naevolgende⁺ ritma: Anno milleno centeno bis duodeno castrum de Breda cum turri corruit alta¹⁾

+ 1124

1) Volgens Kleyn draagt het verhaal over de Denen alle kenmerken der onechtheid. De naam Hendrik van Brunisheim (die aan Hendrik van Breda wordt gegeven) houdt dan ook geen verband met de Denen of met een Denenburcht Brunisheim te Breda. Kleyn werpt de mogelijkheid op, dat de Heeren van Breda zouden afkomstig zijn van Bruesthem, een stadje bij St. Truyden; hij heeft hierin echter geen zekerheid kunnen krijgen. Meer waarschijnlijkheid geeft Van Rheyneck Leyssius in zijn studie over de afstamming der Heeren van Strijen en Breda uit het Brabantsch-Henegouwsche huis. Raginer, zoon van Lambert II graaf van Leuven, was graaf van Brunnengeruz in Hasbanie en Heer van Strijen; hij resideerde vermoedelijk op het slot Brunisheim in dat graafschap. Lambert, zijn oudste zoon, was vermoedelijk graaf van Brunnengeruz en eerste heer van Strijen (Noordelijk deel). Brunnengeruz is in 1096/99 verloren gegaan; Strijen is van hem op eenigerlei wijze vererfd op Willem, Heer van Strijen. De andere zoon van Raginer, Hendrik dictus de Brunisheim (zijns vaders slot), werd eerste heer van Breda genoemd 1116. Aldus wordt Hendrik de Brunisheim meer redelijk verklaard dan gebeurt in het Discours. Met ‘dictus’ duidde in dien tijd vaak aan, dat men genoemd was naar een plaats, heerlijkheid of slot, dat men zelf niet bezat, maar waar een familielid woonde; hier had zijn vader geresideerd. Eveneens wordt het bestaan van een Denenburcht op den linkeroever van de Mark te Breda door Roest van Limburg verworpen. Kleyn, o.c. 55, 58; De Nederl. Leeuw 50e jg. (1932), 67; Th.M. Roest van Limburg. Het Kasteel van Breda 1909, 5.

[p. 343]

2) Naer der voors. heeren Henricx van Breda overlijden waert sijne soone heere Gerardt baron ende vrijheere van den geheele Lande van Breda. Ende deselve was in den jaere⁺ XIcXLV, met vier sijne soonen¹⁾ als heeren Seger, Johan, Gerraerdt ende Henrick in den slach ter Weeserhagen, alwaer de voors. twee yerste genoemde doot bleven.

3) De voors. twee andere, teweten heeren Geraerdt ende Henrick, quamen met heuren vader seer gequetst wesende daervan. Ende waert d'een oft d'ander, oft oic d'een van hen naer den anderen naers huers ouders overlijden, heeren van den voors. Landen²⁾.

4) De voors. heere Gerardt ofte heere Henrick hebben voormaels, cortelick naerdat heere Godevaert van Boullion

+ (1145)

1) De eerste vermelding der Heeren van den naam Breda dateert (afgezien van het memorie uit de kerk van Luik van 1116 en de meening van Kleyn) eerst van 1125; in dat jaar getuigen Arnulphus en Ingelbertus van Breda in een akte, waarin de gebroeders Van Aalst een schenking doen aan de abdij van Afflighem (Miraeus I, 89). Kleyn vermoedt, dat, in plaats van de vier genoemde zonen, deze Arnulphus en Ingelbertus zonen van Gerard zijn. Wat het verhaal van den slag van Weeserhagen betreft, dit houden de meesten voor een verzinsel. Daarmee vervalt ook het bewijs, dat daarvoor uit het heldendicht van den strijd te Grimbergen geput is. Kleyn, o.c., 55, 57; Edg. de Marneffe, Cartulaire d'Afflighem, n. 42 p. 69; J.B. Gramaye, Antiquitates Bredanae 1708. 12: Aub. Miraeus, Opera Diplom. et Historica I² Brussel, 1723, 89.

2) Volgens Kleyn was Ingelbert opvolger van zijn vader Gerard als heer van Breda. Hij was gehuwd met Bertha van Loon, dochter van Ghijsbrecht Duras. Zijne kinderen waren Godfried en Hendrik van Breda, en een dochter, die huwde met N. van Schooten. Volgens Juten waren ook Joannes en Zeger zonen van Gerard, die beiden sneuvelen in 1159 in den oorlog met Grimbergen. Godfried en Hendrik volgen hun vader achtereenvolgens op en laten geen kinderen na. Rousseau deelt echter mede, dat de moeder van Godfried van Breda Beatrix is, zuster van den graaf De la Roche; de vader wordt hier niet genoemd. De moeilijkheid blijft om hier verband aan te toonen tusschen Godfried van Breda en de akte van 1125, waarin de broeders Arnulphus en Ingelbertus vermeld worden. Kleyn, o.c. 58; F. Rousseau, Actes des Comtes de Namur de la première race 1936, n. 33 p. 70, Taxandria XII, 222.

[p. 344]

met andere kerstene heeren anno 1099 hadden geconquesteert de stadt Jerusalem metten anderen steden van den Heyligen Lande, al in de stadt van Breda gefondeert gehadt een cloister van der ordene van de Templieren ende 't selve gedoteert ende onder andere goeden daertoe gegeven ende geappliceert een partie van de thienden, woestijnen, heyden, beempden, moeren, molenen ende andere heerlicke goeden van den dorpen van Oisterhoudt ende Alffen, daervan de Heeren van Chanterain noch tertijt jaerlicx prouffiteren over de omtrent drie duysent karolusguldens¹⁾.

5) Item heeft d'een oft d'ander van de voors. heeren Geraerdt ofte Henrick van Breda achtergelaten eene soone, die oick was genoempt Henrick, dewelcke naer heuren overlijden is geweest heere van deselve Lande²⁾.

1) Dat de commanderij Ter Brake met rechten en goederen te Alfen en te Oosterhout in de 12e eeuw gesticht zou zijn, is niet onmogelijk. Volgens Miraeus (o.c. II 1332) verkreeg Ter Brake in 1187 een schenking van goederen onder Turnhout en volgens Van Sasse van Ysselt in 1214 te Rixtel (Oorkonden betreffende Rixtel, (1920), 1273. Volgens Havermans werd deze commanderij gesticht ná den slag bij Wesserhagen, die (legende of niet) gesteld wordt op het jaar 1144 (ARA de Haag, Nass. Dom. 4631 omslag III). Maar niet mogelijk is, dat het begin der commanderij of van het klooster der Tempeliers ligt in de stad Breda, die in de 12e eeuw als zoodanig niet bestond. De kapel der orde (de St. Janskapel) te Breda is dus zeker jonger dan de 12e eeuw. Wel bestond er in de laatste helft van de 14e eeuw te Breda reeds een St. Janskapel; aan deze kapel deed Willem van Oosterhout den 5 April 1394 een schenking in zijn testament (Nass. Dom. 130 reg. 817, j^o. 856). De stichtingsakte van de latere kapel dateert van 10 Sept. 1421; (Parijs Archives Nationales (section domaniale ou administrative) S. 5255 dossier 5 (Archives des ordres du Temple et de Malte. Zie ook Van Goor 90.

2) Zoowel Godfried als Hendrik, zonen van Engelbert, zouden gestorven zijn, zonder kinderen na te laten. Hunne rechten en eigendommen in het Land van Breda zouden vervallen zijn aan Hendrik van Schooten. De moeder van dezen Hendrik zou, volgens de meening van Kleyn, een zuster geweest zijn van Godfried en Hendrik van Breda. Aldus zou verklaarbaar zijn, dat Schooten met Breda werd vereenigd. Al lijkt het wel waarschijnlijk, zekerheid heeft men dienaangaande niet verkregen. Het is althans zeker, dat Hendrik van Schooten niet uit Breda gekomen is, en zijn vrouw evenmin. Hendrik van Schooten volgde rond 1179 als heer van Breda op. Uit zijn huwelijk met Christina worden vier kinderen genoemd: Godfried, Hendrik, Jacop en Engelbert. Juten bestrijdt, dat Christina afkomstig zou zijn uit het geslacht Voorne. Kleyn, 62; Tax. XII, 223. Vanaf Hendrik van Schooten is de stamreeks der Heeren van Breda uitsluitend op te bouwen. De moeilijkheid blijft: verband te leggen tusschen Godfried I van Breda en de broeders Arnulphus en Ingelbert, die in de akte van 1125 genoemd worden; daarbij komt dan nog het memorie van 1116 van Luik en de gegevens van het Discours.

[p. 345]

6) Deselve heere Henrick heeft achtergelaten eene soone, die genoempt was Godevaert van Breda¹⁾; ende waert in⁺ 't jaer XIIcXII VIe Martii vassal des hertochs Henrick van Lothrijck midts der ghifte van der helfte van der thol op ter Schelde -- die men noempt den geleytre --; ende de heerlickheden van Schakerloo ende Ossendrecht, blijckende bij oude copieen van brieven daeraff sijnde, in date als vooren, daeraff den originalen is berustende, als men apparentelyck meynt, in de tresorie van den charteren mijns heeren den marquis van Bergen op ten Zoom^a)2).

⁺ 7) Dese voors. heere Godevaert gaf in den jaere 1216 den cloister van Tongerloo de hoeve van Nuwelant onder 't dorp van Alffen gelegen^b)3).

1) Over de beteekenis van Godfried heer van Breda zie Tax. XII, 224.

+ 1212

a) Later aangevuld: Staet in den registre f. XXIIv.

2) Miraeus I, 408, beter, 571; Ch. Butkens, Trophées du Duché de Brabant I 1724, 61 62 (preuves); Van Goor, 411.

+ (1216)

b) Later aangevuld: Dese heer Godevaers testament van den jaere 1246, is geregistreerd de archivis S. Michaelis Antverpiae, soo gesegt wort in 't resolutieboek G f. 138 recto. Dan hebbe voors. aldaer (met consent van den prelaet heer Norbertus) tevergeefs nae gesocht anno 1654. Get. J. van Vliet. Dit testament is nu bekend. Oorspr. Antwerpen Stadsarchief (Arch. voor Openbaren Onderstand). Gedr. Oudheid en Kunst XXV (1934), 9. Deze notitie welke de annalist doet slaan op Godfried II, betreft Godfried IV.

3) Godfried II en Lutgardis hadden de volgende kinderen: Godfried, Gillis, Hendrik, Sophie en Beatrix. Hun zoon Godfried volgde als heer van Breda op. Tax. XII 225; XLII, 304. Over de hoeve Nuwelant: Oorspr. Tongerloo Abdijarch, Charters der abdij n. 67; Gedr. Van Goor, 413; J.B. Kruger, Kerkelijke Geschiedenis van het bisdom Breda III, 1875, 31; H. Lamy, L'Abbaye de Tongerloo 1914, p. 387 (n. 68). De schenking van 1216 geschiedde niet door Godfried II maar door Godfried III.

[p. 346]

8) De voors. heere Godevaert heeft achtergelaten eene soone ende eene dochtere¹⁾; den soen was genoempt heer Henrick van Breda. Ende was heere van der voors. geheelen Lande. Ende dese gaff sijnen poorteren van Breda in den⁺ jaere XIIcLII 't previlegie van exemptie van allen exactien, behalven van ridderschap van sijnen soonen, huwelyck van synen dochteren ende verlossinge van sijnen persoon van der gevangenisse, midts dat sij oick gehouden souden sijn hem bijstandt te doen in den oorloge, als hij des van noode soude hebben, ter beschermenisse van synen Lande; den magistraet consenterende, dat, als sij in ennige saecken voor hen hangende swaricheyt bevynden souden, dat sy daeraff van raedt souden mogen halen, aen 't magistraet van Antwerpen²⁾.

9) Deselve heere Henrick liet achter eenen soone, oick Henrick genoempt³⁾, diewelcke naer 's vaders overlijden,

1) Godfried had bij zijn echtgenoote Mathilde van Bethune(?) twee kinderen: Hendrik en Godfried. Bij den dood van hun vader (1227) waren ze minderjarig; beiden stonden onder voogdij van hun oom Gillis. Tax. XII, 226.

+ 1252

2) 23 Juli 1252 gaf Hendrik, Heer van Breda, de eerste handvest aan Breda; hij was een zoon van Godfried II en van Lutgardis: Afschr. Breda GA 3 (Oud Keurboek), f. 1. Gedr. Gramaye, 32; Van Goor, 420.

3) Toen Hendrik, zoon van Godfried III, in 1231 stierf, volgde zijn broeder Godfried IV als Heer van Breda op; deze was gehuwd met Machteld van Diest. Ze lieten een zoon Hendrik na, van wien later niets bekend is; deze wordt ten onrechte door den Annalist met Hendrik vereenzelvigd die in 1252 aan Breda de eerste handvest gaf. Toen Godfried IV in 1246 stierf, volgde Hendrik een zoon van Godfried II en van Lutgardis op als Heer van Breda. Hij was een oom van voorn. Heeren Hendrik en Godfried, en was gehuwd met Isabelle. Hunne kinderen waren: Hendrik en Elisabeth. Bijzonderheden over dezen Hendrik, o.a. als geestelijke van het bisdom Utrecht, zie Tax, XLI, 287.

[p. 347]

⁺ tewetene omtrent den jaere XIIcLX oft LXI, bleef onder de tutele ofte curatele van heeren Wouter Barthoudt, heere s'landts van Mechelen, wiens dochter genoempt Sophie hij⁺ namaels trouwde omtrent den jaere XIIcLXVI¹⁾.

10) Ende vercochte de voors. heere Henrick onder anders⁺ in den jaere 1263 bij consente van den heere van Mechelen heere Wouter Barthout, sijnen curateur, sekere quantiteyt van moeren onder 't quartier van Halteren²⁾. Ende in den⁺ jaere 1267 concedeerde hij bij consente desselfs heeren sijnre huysvrouwe Sophien vader, den inwoonders onder Etten in de Hoevensche bancke heur lantrecht, d'welck sy noch dagelycx gebruycken³⁾.

11) Maer men bevyndt nyet dat deselve heere Henrick ennige wettige mans oir heeft achtergelaten, maer wel twee dochteren, daervan de oudste genoempt Aleydis, gehoudt was met heeren Henrick van Lovene, vrijheere van Herstal, soone van heer Godevaert van Loven; henselven toegescreven⁺ hebben in den jaere XIIcLXXII den tiltre van heere ende vrouwe des voors. Landts van Breda; ende storven cor-

+ 1260

+ 1266

1) Toen Hendrik in 1255 stierf, trad Raso van Gaveren, heer van Liedekerke, als voogd over zijne minderjarige kinderen op. Hendrik, die later als heer van Breda opvolgde, huwde met Sophie Berthout, dochter van Wouter en Maria van Auvergne. Tax. XII, 229.

+ 1263

2) Oudste afschr. ARA Den Haag Nass. D. 112 (reg. 17). Deze Halstersche akte van 1263, is gedrukt Tax. 1935, 49 vg. alsmede C.J.F. Slootmans, L. Merkelbach van Enkhuizen, Mr. J.P.A. Smit; Halsteren, zijn Geschiedenis en Archief (1939) 252 vg.

+ 1267

3) Oudste afschr. Breda GA 3 (Oud keurboek) 235; Oudste Nederl. Afschr. Breda GA 2209 f. 119. Gedr. in het latijn: Kleyn, o.c., 109; in het Nederl. A.J. van der Aa. Beschrijving der stad Breda en hare omstreken (1845) 291; Zie Prof. Mr. E.M. Meyers, Het Ligurisch Erfrecht in de Nederlanden Dl. I. Het West-Brabantsch erfrecht, 75; pag. 240 van dit werk, de jongste en de beste uitgave van dit recht. Het Hoevensche recht, dat voor de bewoners van eene kleine streek een afzonderlijk recht schiep, verschilde vooral in erfrecht en huwelijksgoederenrecht van het gemeene Bredasche recht.

+ (1272)

[p. 348]

telincx alle beyde daernae, oick sonder wittige geboorte achter te laten¹⁾.

12) Ende middelre tijt hadde de voors. heere Henrick ende vrouwe Aleydis heeren Arnoult van Loven, heere van Bruhames, gehuwet met eene vrouwe Elisabeth van Breda heure sustere; ende hem geinstitueert heuren rechter oft drossardt des voors. landts van Breda²⁾.

13) Ende waren deselve heere Arnouldt ende vrouwe Elisabeth heere ende vrouwe van denselven lande in den⁺ jaere XIIcLXXII totten jaere LXXXI toe inclus³⁾.

14) Deselve fondeerden 't cloister van de Guillelmyten bij Hubergen ende liggen aldaer begraven⁴⁾.

15) Item sy transfereerden 't cloister van de joncvrouwen Premonstraters van St. Katherijnendale van Vroenhoudt bij Woude alhier bij de stadt van Breda⁵⁾. Ende gaven deselve

1) Ook Juten meent, dat Hendrik Heer van Breda, die gehuwd was met Sophie Berthout geen kinderen had. Deze Hendrik werd opgevolgd door zijn zuster Elisabeth, die gehuwd was met Arnoud van Leuven, zoon van Godfried, Heer van Gaesbeek, en van Maria van Audenaerde. Deze Godfried was een zoon van Hendrik I, hertog van Brabant. Tax. XII, 231.

2) Van Goor, o.c., 423.

+ (1272) tot (1281)

3) De beteekenis van Arnoud van Leuven, Tax., 231. Bevreemdend is wel, dat Hendrik van Leuven, Heer van Herstal, eenigen tijd optrad als heer van Breda. Reeds in 1274 komen Arnoud en Elisabeth opnieuw voor als Heer en Vrouwe van Breda. Tax. XII, 232; XV, 19.

4) Het Wilhelmietenklooster te Huybergen werd 6 Februari 1277 gesticht. Afschr. Huybergen Arch. v/h Instituut St. Marie copieboek f. 1; Gedr. Miraeus IV (Deze plaatste de stichting van het klooster op 6 Sept.) Tax. XI 150; Geschiedenis van het Wilhelmietenklooster te Huybergen (1906) 411.

5) Niet Arnoud en Elisabeth, maar Raso II van Gaveren verplaatste 1 November 1295 het klooster der zusters Norbertinessen van Katharinadal van Vroenhoudt (bij Wouw) naar Breda. Oorspr. Oosterhout Archief v/h klooster St. Katharinadal, charters n. 14. Gedr. Miraeus IV 575 V. van der Aura Geschiedk. Bijdragen van St. Katharinadal 1894 81; A. Erens De Oorkonden van het Norbertinessenklooster St. Katharinadal te Breda-Oosterhout 1931 41.

[p. 349]

de gronden, daerop sij noch tertijt hebben de grondchijnse onder Zonnezeele. Item noch veertich bunder maden¹⁾ bij Rosendael, daervooren sy noch tegenwoordelick jaerlicx heffen XL gulden uuyten grondtchijns van Rijsbergen. Ende noch onder meer andere gronden van erven acht ende veertich buynderen moers mette gronde bij Vroenhoudt.

16) Item sij gaven de stadt ende inwoonders van Breda alle de beempden ende wilderte, die gelegen waren tusschen Emelenberge ende Ypelaer ende Molengracht ende Verdebosch, met alle novaliethienden binnen deselve limiten, ut patet per litteras van jaere 1280²⁾.

17) Item sij erigeerden in de stadt van Steenbergen in vrijheid, van tevooren wesende maer een dorp; ende concedeerden derselver heure rechten municipael, die men aldaer noch tertijt eensdeels is onderhoudende³⁾.

18) Item sij gaven den abt ende convent van Tongerloo de kercke ende thienden van Nispen, Rosendael ende Cleen Sundert⁴⁾.

19) Item der abdisse ende convent van Cortenbach vercochten sij in 't Broeck tot Oisterhoudt omtrent hondert drie ende vijfftich buynderen moeren, volgens de brieven daervan exterende de anno 1277 in Juny⁵⁾.

20) Item noch vercochten sij der abdisse ende convente

1) Weiden.

2) Oorspr. Breda Archief van de erven van E. Cuypers-Storm; (thans in bruikleen, RA 's Bosch) Afsch. (15e eeuwsch) Breda GA 3 f. 1. Gedr. Van Goor o.c. 426; Dr. D.Th. Enklaar Gemeene Gronden in Noord Brabant in de Middeleeuwen (1941) 350.

3) Gegeven 20 Dec. 1272. Gedr. Kleyn o.c. 131; Mr. W. Bezemer Oude Rechten van Steenbergen 1; zie Tax. XLII 1 vlg.

4) Oorspr. Tongerloo Abdijarch. charters 171 (dit stuk gaat alleen over de tienden van Nispen). Afschr. Tongerloo Cartularium der abdij f. 149; Gedr. Miraeus II 864. J. le Roy Notitia Marchionatus Sacri Romani Imperii, hoc est urbis et agri Antverpiensis (1678) 473.

5) Miraeus II 868; Gramaye 38.

[p. 350]

van Thooren alle de thienden oude ende nyeuwe van den dorpe ende parochie van Etten¹⁾.

⁺ 21) Item sij gaven in 't jaer 1275 pure propter Deum in purum allodium, den abt ende den convente van Sinte Bernaerdts bij der Schelde alle de novaliethienden van der parochie van Gestel ende het bossche metten gronde, geheeten Baarlebossche, metgaders tweehondert buynderen moeren daerbij gelegen, met alle de heerlickheyt ende thienden, alleenlyck de hooge justitie daerop reserverende²⁾.

⁺ 22) Daernae vercochten sij in den jaere 1276 denselven abt ende convent sesshondert buynderen, teweten vijfftich hoeven moers ende woestijnen, daerbij in de voors. parochie gelegen, sekere grondt ende gelijcke hooge justitie alleenlick daerop reserverende; ende gaven hen noch daertoe hondert thien buynderen, in pueren allodium als vooren³⁾.

⁺ 23) Item noch daernae anno 1277, gaven sij noch denselsen abt ende convent het patronaetsrecht van de collatien der parochiekercken van Gastel voors.⁴⁾. Ende vercochten hen daerenboven, in voegen ende manieren als vooren, andere twee hondert acht ende veertich buynderen moeren ende woestijnen met twee meeren, al t'samen gelegen bij ende annex aen de voorgeschr. in der voors. parochie. Verclarende voirders, dat de voors. abt ende convente van heure E. oick hadden vercregen alle de thienden, oude en nieuwe van den dorpen ende parochien van Woude ende Loenhoudt, metgaders degheene heur competerende, ten plaetsen genoempt de Hoogeschoote, de Erbrant, de Leyderwijck ende de Carde-

1) Oorspr. RA Maastricht Archief Thorn n. 54. Gedr. Miraeus II 869; Gramaye 32; Van Goor 425; Zie Kleyn 152.

+ (1275)

2) Oorspr. Bornhem Abdij arch. Gedr. Miraeus II 865; Butkens I 218 (preuves); Gramaye 29; P.J. Goetschalckx en B. van Doninck Oorkondenboek der abdij van St. Bernaards aan de Schelde I Antwerpen 1926 n. 344 (blz. 349).

+ 1276

3) 12 Mei 1276. Oorspr. Bornhem AA. Gedr. Butkens I 218 (preuves); Gramaye 39; Goetschalckx en Van Doninck o.c. I n. 352 (blz. 356).

+ 1277

4) 5 April 1276. Oorspr. Bornhem AA. Gedr. Goetschalckx en Van Doninck o.c. I n. 349 (blz. 353).

[p. 351]

polre bij ende in de parochie van Ekeren¹⁾. Ende dat heure E. henlieden daerenboven gaven ende concedeerden, om de salicheyt van heurer E. sielen, het recht van den patronaetscap ende collatie van den parochiekercken der voors. drie dorpen van Woude, Loenhoudt ende Ekeren, metgaders 't gebruyck van allen den gemeenten, soe van beempden als van wateren, overal in den Lande van Breda²⁾.

24) Daernae sijnde deselve vrouwe Elisabeth oick overleden⁺ sonder wittige geboerte achter t'hebben gelaten anno LXXXII, bleeff de voors. heer Arnoud 't voors. Lande van Breda in duoarie besittende, soelange hij daernae leefde,⁺ teweten totten jaere XIIc 't negentich toe inclus³⁾.

25) Ende vercochte noch den voors. abt ende convent in den⁺ voors. jaere 1282, bij consente van hertoge Jan van Lothrijck ende van Brabandt, hondert hoeven, elck houdende twelff buynderen moers ende woestijnen, voor vijfhondert ponden Lovens cleender munte eens. Ende dat al op conditien ende

1) De navolgende akten hebben op deze passage betrekking: a) 15 Juni 1277 schenking van tienden te Wouw, Loenhout en Hogheschote, alsmede een cijns te Eeckeren aan de St. Bernaardsabdij. Oorspr. Antwerpen Staatsarch. Gedr. Bijdragen tot de Geschiedenis van het aloude hertogdom Brabant XII 354 (n. 370) b) 23 Juni 1277 De St. Bernaardsabdij koopt eenige tienden te Wouw en te Loenhout. Oorspr. Bornhem AA. Gedr. Miraeus IV 570; Bijdragen enz. XII 356 (n. 371). c) 1 Juli 1277 Bevestiging door Arnoud van Leuven en Elisabeth van Breda van deze verkoop. Oorspr. Bornhem AA. Gedr. Bijdragen enz. XII 359 (n. 374); Tax. XII 238.

2) a) 1 Juli 1277 werd het patronaatsrecht der parochiekerk van Wouw geschonken aan de St. Bernaardsabdij. Oorspr. Bornhem AA. Gedr. Bijdragen enz. XII 363 (n. 375). b) 15 Augustus 1277 werd het patronaatsrecht van Loenhout en Eeckeren aan voorn. abdij geschonken. Oorspr. Bornhem AA. Gedr. Bijdragen enz. XII 372 (n. 383).

+ 1282

+ 1290

3) Miraeus, Butkens en Van Goor gaven slechts een fragment van de akte, waarbij de hertog van Brabant Arnoud van Leuven voor zijn leven met Breda beleende De akte van 1281 in zijn geheel: naar het Oorspr. (Antwerpen Staatsarch. Fonds St. Bernaardabdij): Bijdragen enz. XIII 264 (n. 435); Zie Miraeus I 776 nota; Butkens I 279, 114, 120, 220 (preuves); Van Goor 426; Tax. XIII 115, 193.

+ 1282

[p. 352]

in der manieren als vooren; te wetene metter middelre ende lage justitie, thienden ende anderssins, de hooge justitie daerop alleenlyck overal reserverende¹⁾.

26) Nu is te wetene dat de voors. heere Godevaert van Breda hadde een dochter, diewelcke moeye was van den voors. heere Henrick van Breda ende was gehylict met heeren Arnoudt baron van Gaesbeke²⁾, dewelcke hem in den⁺ jaere XIIcLXVIII noch mede screeff tuteur ende heere des voors. Landts van Breda, als daerinne hebbende van sijnre huysvrouwen wegen eenige gedeelten, onder anders Calfsdonck, Hulsdonck, Langdonck ende Roosendael, daervan de proprieteyt was competerende den tween dochteren, die hij van sijnre huysvrouwe hadde gehouden³⁾.

27) Waervan de oudste was genoempt Aleydis, ende gehoudt met heere Raso, heere baron van Liedekercke, ende⁺ waren t'samen noch in leven in den jaere XIIcXCI⁴⁾.

1) Nov. 1282, Oorspr. Antwerpen Staatsarch. Gedr. Miraeus II 867; Butkens I 220 (preuves); Gramaye 42; Tax. XIII 113.

2) De echtgenoote van Arnoud van Gaesbeke (of van Leuven) was Elisabeth: deze was geen dochter van Godevaert, maer van zijn broeder Hendrik die gehuwd was met Isabella. Tax. XII 229; XXXV 281.

+ 1268

3) Deze akte is gedateerd 5 Nov. 1268. Bij deze gelegenheid (scheiding der kerken van Nispen en Roosendaal), noemde zich Arnoud van Gaesbeke voogd van het Land van Breda. Oorspr. Tongeloo AA charters n. 170. Gedr. Miraeus IV 565; Gramaye 25; Van Goor 422; Zie Kleyn 114.

+ 1291

4) De hier bedoelde Raso (Raso II) was inderdaad gehuwd met eene Aleydis (Alice) echter niet een dochter van voorn. Elisabeth, maar van Aleydis van Boenlaer. Elisabeth was kinderloos. Deze Raso wordt later in den tekst van het Discours, de eerste heer genoemd uit het geslacht Gaveren in het Land van Breda. Zijn vader Raso gehuwd met Margaretha van Enghien, volgde echter reeds 30 Juli 1287 als naaste bloedverwant van Elisabeth van Breda, Arnoud van Leuven op; zoodat laatstgenoemde Raso, de eerste van dien naam is in het Land van Breda. Tax. XI 150: XXVIII 110. Mogelijk is dat het feit, dat Arnoud van Leuven een natuurlijke dochter had Aleydis genaamd, aanleiding is tot deze onjuistheid. Hij schonk haar een rente op Etten. Den Haag ARA Nass. D. 341 (reg. 48); Tax. XV 265.

[p. 353]

28) De andere, genoempt......¹⁾, was gehoudt geweest met heeren Geeraert, heere baron van Wesemale; ende sterff achterlatende eenen eenigen soone, genoempt heere Gerardt van Wesemael riddere²⁾.

29) Ende voorgen. vrouwe Elisabeth van Breda, des voors. heere Arnoudt van Loven huysvrouwe, overleden sijnde, heeft de voors. hertoge Johan van Lothrijk van Brabant in⁺ den jaere duysent tweehondert LXXXVII des Sondach voors. St. Jansdach Baptiste, overmidts de groote getrouwe diensten hem gedaen ende doen tertijt noch te doen bij den voors. heere Gerardt van Wesemale riddere denselven toegevoecht als sijn waerachtige ende legitime erfflicheyt de eene helfte van den voors. geheele Lande van Breda met alle den rechte ende toebehoorte van dien, gelijck als 't selve binnen den cingel ende distruict van Brabant was gelegen, om na den overlijden des voors. edelen mans heeren Arnoudt van Loven, sijnen neve, deselve te hebben ende vrijelijck te besitten in der voegen ende manieren: dat de voors. heere Raso, heere van Liedekerke, soude behouden de stadt van Breda ende releveren oft ontfangen alle de leenen, totten selven lande behoirende, van wes heeren die waren gehouden ende descenderende³⁾. Ende dat ten respecte van der voors. stede ende leenen de voors. heere Geraerdt van Wesemale soude hebben voor hem ende sijne gedeelte, hem toecomende van sijnre moeders weghen in denselven Lande, als daertoe recht hebbende, goeden der voors. stadt ende leenen gelijck wesende. Ende dat, des gedaen, soude de reste der voors. landts de voors. heere Gerardt van Wesemale metten voors. heere van Liedekerke voirts deelen van boete tot boete, in hoogen en lagen, in natten en droogen etc. Ende dat die

1) Beatrix, dochter van Godfried II van Schooten en Breda en van Lutgardis; ze was de moeder van Gerard van Wesemale. Tax. XLII 304.

2) Juten toont aan dat Arnoud van Wesemale, vader was van Gerard le heer van Bergen op Zoom; Arnoud de oudste zoon van deze, was 2e heer van het Markiezaat. Tax. XIII 194.

+ 1287

3) Uitvoerig zet Juten uiteen dat Arnoud van Leuven ná den dood van Elisabeth (1281), wegens getrouwe diensten aan zijn leenheer den hertog van Brabant bewezen, tot zijn dood (1287) het bestuur over het Land van Breda voortzette. Tax. XXVIII 102.

[p. 354]

voors. heere Gerardt sijne voors. gedeelte voor hem ende sijne nacomelingen van de voors. hertoge ende sijne nacomelingen gehouden souden wesen, al t'samen te leene te ontfangen ende te houden, naer den rechte van den leenhove van Brabant¹⁾.

30) Dienvolgende committerde de voors. hertoge de commutatie ende de palinge daeraff te doene heeren Jans de Bere riddere ende everdey, schouteth tot Antwerpen, die deselve gedaen ende geeffectueert hebben -- voor soeveele aenginck den verschen wildert²⁾ --, in de maendt van Aprille⁺ duysent tweehondert 't negentich, terstont nae den overlijden des voors. heeren Arnoudt van Loven³⁾.

31) Ende beroerende der stadt van Steenbergen -- die doen tertijt maer een vrijheyt en was --, ende den dorpe

1) In de deelingsakte van het Land van Breda, werd door den hertog van Brabant bizonder de nadruk gelegd op de rechten, die Gerard van Wezemale op de helft van het Land van Breda, als zijn waarachtig erfdeel doet gelden. Juten zet nog verder de rechtsgronden uiteen van de aanspraken die beiden op het Land van Breda deden gelden. De deelingsakte is gedateerd 22 Juni 1287. Oorspr. Den Haag ARA Nass. D.n. 68 (reg. 49). Gedr. Butkens I (preuves) 120; Gramaye 50; Van Goor 427; Kleyn 159; Zie Tax. XXVIII 110.

2) Onbebouwde grond, wildernis met zoet water, in tegenstelling van grond met zout of brak water.

+ 1290

3) De dateering der akte van grensscheiding van 1290 staat niet vast. Eén deel der afschriften dateert Maandag vóór St. Marcusdag (24 April), een ander deel Maandag vóór St. Martijnsdag (6 Nov.). De beide oudste afschriften, nl. van het Nass. D. en de Coll. Havermans, hebben St. Martijnsdag; het afschr. van het Nass. D. is 14e eeuwsch, dus verreweg het oudste. Het discours geeft St. Marcusdag: dit is niet te verwonderen, omdat het Perkamentboek ook St. Marcusdag heeft. Wel heeft de opmerking van Juten eenigen grond, dat de grensscheiding in verband moet gebracht worden met het aanvaarden van het heerlijk gezag en met den privilegiebrief die 25 April aan Breda werd geschonken; toch lijkt ons het bewijs van het oudste handschr. zwaarder, dat den datum plaatst op 6 Nov. Den Haag ARA Nass. D. 112 (reg. 58); Breda GA 4 f. 27v, Coll. Havermans n. 11 (litt. M); Gedr. Van Goor 429 (n. 25); Zie Tax XXXII 107.

[p. 355]

van Oudt Gastel -- daeronder dat begrepen lagen alle de woestijnen van den souten wildert¹⁾ als 't geheel Cruyslandt, Cakeloo ende alle de andere nu tertijt bedijcte polders, gorssingen, aenwasschen ende wateren, sijnde onder Steenbergen sorterende -- ende den dorpen van den Oude- ende den Nieuwenbosch, De Hoeven, Sinte Martenspolder, Nieuw Gastel, Stanterbuyten, Finaert, Ruygenhil, Appelaer ende voirt alle de gorssingen, aenwasschen ende wateren, daeronder sorterende; bleven de voors. Heeren besittende in 't gemeene ende onverdeylt, totten jaere XIIIIc acht ende vijftich toe, als hiernae breeder gedeviseert sall worden.

32) De voors. heere Raso van Gaveren, heere van Liedekercke, ende van Breda, de yerste heere van Breda, met sijnen tegenwoordigen appendentien naer der voors. divisie²⁾, gaff der stadt ende ingesetenen derselver, in den voors.⁺ jaere duysent tweehondert ende 't negentich, het recht ende previlegie van den causigelde, dat men aldaer noch dagelijcx ontfangt van de wagens ende perden, geladen daer daerinne commende ende uuytvarende³⁾.

33) Hij hadde bij vrouwe Aleydis sijne voors. huysvrouwe drie soonen, teweten: heeren Raso van Liedekerke, heere van Boelaer, heere Philips van Liedekercke, heere van Ulvenhout ende Alphen, ende heere Seger van Liedekercke naemaels oick heere van Boelaer, alle drie ridders, ende noch een jongeren soone, genoempt Raso van Liedekercke; mitsgaders eene dochtere, genoempt joncvrouwe Katherine van Liedekercke, die naemaels was gehylict, metten heere van Moersele⁴⁾.

34) Ende nae den overlijden van de voors. vrouwe Aleydis troude de voors. heere Raso van Gaveren vrouwe Adewijne, dochteren heeren Willems heere van Striene; derwelcker hij -- bij consente van voorn. heeren Raso van Liedekercke, heere van Boelaer sijn oudtste soone -- gaff

1) Zie blz. 354 n. 2; het gebied van Steenbergen was toen gedeeltelijk door zeewater overstroomd.

2) Over Raso I van Gaveren zie notitie bij n. 27 blz. 18.

+ 1290

3) Oorspr. Breda Archief der erven van E. Cuypers-Storm. (Thans in bruikleen RA 's Bosch). Afschr. Breda GA 3 f. 2. Gedr. Van Goor 429; Tax. XXXII 114.

4) Over Raso II van Gaveren, zie uitvoerig Tax. XXXII 107.

[p. 356]

ende assigneerde heure douarie ende den kinderen, die hij bij haer hadde, die erffelijcheyt van den dorpen ende inncommen van Rosendael ende Oisterhoudt, metter middele ende lage heyrlicheyden van dien, hem ende sijnen voors. voorkinderen ende heure nacomelingen, reserverende de hooge heerlicheyden ende jurisdictien van dien¹⁾. Ende van desen huwelijck sijn succesive gedescendeert de heeren van Lodijck.

35) Item de voors. abt ende convent van St. Bernaert op te Schelde vercregen van den voors. heere Raso van Gaveren, heere van Liedekercke ende van Breda, ende van heeren Geraert van Wesemael, heere van Bergen op ten Zoom, in⁺ den jaere 1291, in der voegen ende conditien als hiervooren van heuren anderen goederen verclaert is, noch twee ende 't seeventich buynderen. Ende noch daerna andere hondert negen buynderen moers ende woestijnen, al t'samen gelegen in de parochie van Gestel, annex aen heure voors. andere goeden²⁾.

⁺ 36) De voors. heere Raso vercocht noch in den jaere 1293 bij consente van heere Raso van Boelaer, sijn oudtsten soone ende successeur in den Lande van Liedekercke ende Breda voors., den Mrs. van den goidshuysen van St. Jan ende van den heyligen Geest tot Brugge de nombre van sevenhondert acht ende dertich buynderen moers ende woestijnen in den parochie van Etten gelegen, die men naemaels heeft geheeten Monickenmoer³⁾.

⁺ 37) Item gaff hij ende concedeerde in den jaere 1299 den pastor van Ghilse de gifte ende collatie van der parochiekercke van Etten⁴⁾.

1) Van deze huwelijksgift moeten twee akten hebben bestaan. De jongste, van 1300 Juli 22 is overgeleverd en gedrukt Taxandria XXXII, 122. De oudste van 1300 Juni 23, is tot dusverre slechts in extract bekend (zie Tax. l.c.).

+ (1291)

2) Akte van 24 Juni 1291 Oorspr. Bornhem AA. Gedr. Tax. XIII 118.

+ (1293)

3) Akte gedateerd op 15 April 1297. Deze goederen kwamen 7 Sept. 1473 in het bezit der stad Breda. Oorspr. Brugge Arch. Burgerl. Godshuizen n. 137; Den Haag ARA Nass. D.n. 271. Alle stukken hierover, behalve het gen. oorspr., berusten in het Nass. D. (50 charters en 2 katernen). Zie Tax. XXXII 120.

+ (1299)

4) Volgens een akte van 1299 April 9 verklaarde Raso II van Gaveren geen recht te hebben op het patronaatsrecht der kerk van Etten, doch dat dit toekwam aan de pastoor van Gilze. Miraeus II, 810; Gramaye 35; Van Goor 430; J. Habets Archieven v/h Kapittel van Thorn I 1889 74; Tax. XXXII 121.

[p. 357]

38) Item naer den overlijden van den voors. heere Raso van Gaveren, heere van Liedekercke ende van Breda, is de voors. heere Raso van Liedekercke, heere van Boelaer, sijn oudtste soone, oick heere gewordden heere van de voirs.⁺ twee landen Liedekercke ende Breda omtrent den jaere XIIIc twee ofte drie. Ende is namaels omtrent den jaere XIIIc elff ofte twelff gestorven, sonder wettige geboorte achter te laten¹⁾.

⁺ 39) Item in den jaere 1303 appliceerde deselve heere Raso de cure ofte de pastorie der parochiekercke met allen den thienden, dier toe behoirden, aen de canonisien in derselver kercken, doen tertijden van nieuws geerigeert²⁾.

⁺ 40) Item in den jaere 1310 des Sondaechs naer Derthiendach vercochte de voors. heere Raso eenen Peeter van der Dilff ende meer andere, in de brieven genomineert, tweehondert t'seventich buynderen moers, die gelegen waren boven Vlasselt ende Zonzeel, affgaende ende palende aen 't lant van Zevenbergen, die naerderhandt waert genoempt den Sevenbergschen moer; d'welck nu tertijt is wey ende coornelandt, liggende tusschen 't dorp van der Heyden ende Sevenbergen voors.

41) Ende is naer hem heere der voors. drie landen gewordden heere Philips, heere was tevooren van Ulvenhout ende Alphen, sijn broeder. Ende gaff ende transporteerde deselve sedert over heeren Seger van Liedekercke, sijnen broeder, 't voors. landt ende baronie van Boulaer. Ende de voors. Raso, zijn jongste broeder, is oick gestorven, sonder wettige oir achter te laten³⁾.

+ (1302 of '03 1311 of '12)

1) Raso II stierf niet in 1302 of 1303, maar in 1306. Raso III zijn opvolger, stierf tusschen 5 Maart en 29 April 1313. Op deze laatste datum keerde Philips van Liedekerke als heer van Breda, aan zijn broeder Zeger het erfdeel van Raso III uit. Den Haag ARA Nass. D. 373 (reg. 117); Tax. XXXII 310; XXXIII 45.

+ (1303)

2) Afschr. Breda GA 4 f. 27v. Gedr. Miraeus II 444; Van Goor 431.

+ (1310)

3) Zie over Philips van Liedekercke Tax. XXXIII 45.

[p. 358]

42) De voors. heere Philips, heere baron van Liedekercke ende Breda, heeft achtergelaten drie dochteren, als vrouwe Adelyse, die naer sijn overlijden wordde vrouwe van Liedekercke ende Breda, ende te huwelijck heeft gehadt heere Gerardt van Rasseghem ende van Lens; vrouwe Margriete van Liedekercke, die te huwelijk hadde heere Johan van Leefdale borghgrave van Bruessel, heere van Percke Oirschot ende Beecke; ende joncvrouwe Marie van Liedekercke, diewelcke bleeff ongehylickt ende sijn beyde de voors. joncxte⁺ gesusteren yerst overleden omtrent den jaere XIIIc vijftich.

43) Heere Gerardt, heere baron van Rasseghem ende van Lens voors., gehylict wesende metter voors. vrouwe Adelyse, vrouwe van Liedekercke ende van Breda, ende gemaect hebbende veele groote schulden, heeft omtrent den Sinte Valentijnsdach⁺ in Februario in den jaere XIIIcXXVI -- buyten consente van den voors. sijne huysvrouwe ende heure susteren -- dewelcke noch geen bewijs van ennigerhande partagie gedaen en was, voors. baronnie ende landt van Breda vercocht gehadt hertogen Jan van Brabant, die hem terstont stelde in de possessie van denselven lande^a)1).

44) Waeromme cortelincx daernae groote twisten opstonden, soe tusschen den voors. hertoge ende denselven heere ende vrouwe, als tusschen heuren twee susteren voors. met heuren naesten heeren, vrunden ende magen; sulcx dat deselve voor ende uuyten naem van de voergen. jouffrouwen Marie ende jouffrouwe Margriete van Liedekercke daeromme vergadert waren voor den voors. heeren hertoge van Brabandt,⁺ in den jaere XIIIcXXVIII, begerende aen hem ende biddende Sijne E. hemlieden assigneren ende goeden wilde in 't voors. landt ende goedt van Breda, d'welck was mijns voors. heeren van Liedekercke heuren vader, waerop de hertoge antwoorde, dat hij 't gerne wilde doen. Ende gaff den voors. heeren magen keure, weder sij wilden bij den landtrechte joff bij den gemeenen magen, daer coren sij dat liever hadden bij den gemeenen magen. Ende vergaderden al t'samen daerop t'eenre sekere stede ende droegen overeen met eenen

+ (1350)

+ 1326

a) In margine later bijgeschreven: Vercoop aen den Hertogh.

1) Oorspr. ARA Den Haag Nass. D.n. 69 (reg. 182). Afschr. Breda GA 4 f. 31; 2204 f. 23. Gedr. Van Goor 448.

+ 1328

[p. 359]

gemeene accorde, dat hen wel mogelick dochte ende redelyck wesen, dat de voors. joncvrouwen souden hebben ende gebruycken der eenre helft claerlycke doorgaens van den voors. lande ende goede, gelijck aff de heere van Liedekercke, haer vaeder, besittende ende houdende was ten tijden van sijnen leven, sonder dat nyttegenstaende alle vercoipingen, verminderingen oft wechgeven daeraff, sedert gedaen, hen jouffrouwen deel des nyet en soude te minder wesen, welck accord ende overdracht gedaen was op St. Jacopsdach anno voors.¹⁾.

45) Ende want de voors. hertoge 't voors. overdrach nyet en achtervolghde ende voors. landt des nyttegenstaende bleeff besittende, hebbende daeromme soe de voors. heere Gerardt, heere van Rassegem, ende vrouwe Adelyse, sijne huysvrouwe -- de voors. vrouwe in den voors. vercoopen van heuren lande soewel als heure susteren, ende heurlieder heeren, vrunden ende naeste magen -- noyt hebbende willen consenteren, beclaecht aen den coninck Philips van Vranckrijck, heeft deselve coninck op ten XVIIe dach van⁺ Decembre in den jaere XIIIc vier ende dertich dienaengaende een uuytsprake gedaen tusschen den voors. sijnen seer lieven ende getrouwen neve den hertoge van Brabandt ende den voors. heere Geraerdt heere van Rassegem, ridder, ende vrouwe Adelyse, sijne huysvrouwe. Ende bij voorgaende consente van den voors. hertoge geordonneert, dat de voors. heere van Rassegem soude den hertoge restitueren alsulcke sommen van penninghen, als hij van hem voor 't voors. landt van Breda hadde ontfangen, ende dat hem sijnen lieven ende getrouwen neve, den hertoge voors. soude ontfangen in hommaige van den voors. lande ende stellen ofte doen stellen in den corporelle possessie van dien. Ordonnerende voirts, dat voor de versekeringe van de reparatien, redelicke, nootelycke ende prouffitable, de voors. heere van Rassegem wederom soude overdragen in handen van den hertoge 't voors. landt van Breda. Ende dat bij hem coninck soude wordden gedeputeert sekeren commissaris, om te weten ende te ondersoucken de waerheyt van den redelycken verlegge, gedaen ten saecken van den voors. reparatien, om hem getrouwelyck te rapporteren 't gene hij soude hebben bevonden, ende daernae

1) Akte van 1328 Juli 25. Vid van 1348 in ARA, den Haag, Nass. D. 74 reg. 191 j^o. 434; gedrukt; van Goor o.c. 450.

+ 1334

[p. 360]

gedaen ende geordonneert te worden. Item dat de voors. heere van Rassegem soude genyeten ende ontfangen het innecomen van den voors. lande, in manieren als sijne voorsaeten gedaen hadden, tertijt toe bij Sijne Majesteyt soude sijn geordonneert op te restitutie voors. Ende indien de voors. heere van Rassegem des te doene bleeff in gebrecke, soe wilde de coninck dat sijnen lieven neve ophieve oft dede opheffen ende ontfangen d'incommen des voors. landts totter somme toe voors. etc.¹⁾.

46) Naer des voors. is all nyettegenstaende bleeff de voors. hertoge 't landt van Breda besittende ende gebruyckende. Ende heeft daeraff des Dincxdaghs naer Divisie Apostolorum⁺ anno XIIIcXXXIIII verset gehadt aen Raso van Liedekercke, des voors. heeren Philips van Liedekercke broeder, de dorpen van Ulvenhout, Baerl, Alphen ende Ghilse, ter lossinge met twee duysent ponden Parisys²⁾.

47) Ende versette daernae de voors. hertoge de reste van 't voors. geheel landt des Donredaechs naer Nicolai⁺ XIIICXXXIX voor de somme van de acht ende twintich duysent cleender florijnen aen heeren Johanne van Polanen ende heeren Jan sijnen soone, ridderen, broeder ende soone respective van heeren Willem's van Duvenvoorde, dien hij s'daechs tevooren t'selve landt hadde gegeven voor getrouwe dienste, Sijne E. bij denselven gedaen, sijn leven lange te besitten³⁾.

48) Ende heeft daernae des Donredaechs naer Paesch-

1) 30 Aug. 1334 deed de koning van Frankrijk hierin uitspraak; 17 Dec. d.a.v. dateert een appointement daarop. Afschr. Breda GA 4 f. 33v; 2204 f. 24. Gedr. Van Goor 454 en 456. Het oorspr. der akte van Augustus: ARA den Haag Nass. D. 70 reg. 245.

+ 1334

2) De verpandingsakte van Ulvenhout enz. dateert van 19 Juli 1334. Den Haag ARA Nass. D.n. 73 (reg. 240).

+ 1339

3) Deze passage klopt niet geheel met de feiten. Vrijdag vóór St. Nicolaas d.i. 3 Dec. 1339 werd Willem van Duvenvoorde beleend met het levenslange vruchtgebruik der heerlijkheid Breda, Donderdag ná St. Nicolaas d.i. 9 Dec. 1339, werd de heerlijkheid Breda aan Jan van Polanen verpand voor 28000 kl. florijnen. Den Haag ARA Nass. D.n. 75 (reg. 295) n. 72 (reg. 296) J. Cuvelier Les Origines de la Fortune de la maison d'Orange-Nassau. Memoire etc. t. XVI (1921) p. 68.

[p. 361]

⁺ dach, den yersten Aprilis in den jaere duysent driehondert ende vijfftich, met consent van heere Godevaert ende vrouwe Johanna van Brabant, gravinnne tertijt van Henegouwe ende van Hollandt, sijne E. soone ende dochtere d'erflicheyt van 't voors. geheele landt van Breda, met alle sijne toibehoirten, appendentien ende dependentien, nyet daervan uuytgesondert dan het simpel hommaige ofte manscap -- alleenlyck ende den voors. heeren Willem van Duvenvoorden sijne lijfftochte reserverende -- eyntelyck vercocht in rechten wettigen vercoip heeren Jehanne van Polanen den jongen voors., heere Van der Lecke sijnen oir, sijne erffgenaem ende sijne nacomelingen te besitten in rechten erffleene, ende dat voor de somme van drie ende veertich duysent guldenen hallingen, daervan hij hem bekende wel ende wettelyck betaelt te sijne¹⁾.

49) Die voors. heere Willem van Duvenvoorde hadde van⁺ tevooren in den jaere XIIICXXV van der voorn. vrouwe Adelyse, vrouwe van Liedekercke ende van Breda, ende van de voorn. heeren Gerardt heere van Rassegem ende van Lens, haeren man, bij gifte vercregen dat dorp van Oisterhout, met alle den gerechte hooge ende nedere²⁾. Ende daerenboven van heeren Guye van Vlaanderen ende van vrouwe Beatrice, vrouwe van Putte ende van Strijen, sijn huysvrouwe, in den voorgaenden jaere XIIIc vier ende twintich in eenen erffpachte, het steenhuys ofte heure wooninge tot Oisterhoudt die men hiet dat Huys te Strijen, met alle den goederen daertoe behoirende in lande, in beempden, in pachten, in chijnse, in molens, in thienden, in moere, in laten, in mannen, met allen vervallen daeraff comende, soe aldaer als binnen Dongen, tot Dorst, Ulvenhout, tot Wernhoute, tot Stelos³⁾ ende tot Sundert gelegen⁴⁾. Item hadde oick wederomme gelost in den jaere XIIIcXLII van den executeuren van den testamente des voorn. Raso van Liedekercke,

+ 1350

1) Akte gedateerd op 1 April 1350. Oorspr. Den Haag ARA Nass. D n. 76 (reg. 455). Gedr. Butkens I 186 (preuves); Gramaye 51; Van Goor 459.

+ 1325

2) Oorspr. Den Haag ARA Nass. D.n. 366 (reg. 166). Gedr. Van Goor 447.

3) Steelhoven bij Geertruidenberg gelegen?

4) Akte gedateerd op 16 April 1324. Oorspr. Den Haag ARA Nass. D.n. 85 (reg. 185). Gedr. Van Goor 458.

[p. 362]

bij consente van den voors. hertoge van Brabant, de voors. vier dorpen van Ulvenhout, Baerle, Alphen ende Ghilse. Item hadde oick bij consente als vooren van der voors. vrouwe Margriete van Liedekercke ende van heeren Johan van Leefdale, heere van Oirschot, Percke ende Beeçke, heurer E. wettige man ende momboir, in den jaere XIIIcXLIIII vercregen heure actie ende recht, dat sij voor heure vaderlycke ende moederlycke successie tot ende in den voors. lande van Breda was querelerende ende pretenderende. Item vercreech oick daernae in den jaere XIIIcXLIX van joncvrouwe Marie van Liedekercke met Diederick Starken, haeren momboir, gelijcke heure actie ende recht in de voors. lande. Ende alle de voors. soe vercregen ghiften, lossinghen ende coopen met meer andere, gaf deselve heere Willem van Duvenvoorde daernae oick over den voorn. sijnen neve heeren Jannen van Polanen, heeren van der Lecke, sijns voors. broeders heeren Johans van Polanen oudsten soone, vooren genoempt¹⁾.

50) De voors. vrouwe Adelyse, vrouwe van Liedekercke, ende heere Gerardt van Rassegem ende van Lens en lieten egeene soonen achter, maer onder anderen dochteren, eene wesende de oudste, genaempt Johanna, die naemaels gehoudt was met Aernde van Gaveren, heere van Lens.

51) Ende alsoo heure vrouwe moeder voorn. noch sij de voors. vercoipinge van den voors. lande van Breda, bij den voorn. heuren heere vader gedaen, noyt en hadden willen aggreeren ofte approberen, soe compareerde sij metten voorn. heere Aernde van Gavere, heuren wettigen man ende⁺ momboir, in den jaere XIIIcLV voor hertoge Wenselin ende vrouwe Jehenne van Brabandt ende ontfinck van heure E.t voors. landt ende heerlycheyt Breda met allen sijnen toebehoirten te leene. Ende dede voirts voor denselven hertoge ende hertoginne rechtelyck dagen den voorn. heeren Johan van Polanen ende alle andere, die hen rechts vermaten oft vermeten wilden totten voors. lande. Ende naer lange procedure hebben de voors. partijen, ten beyden sijden hen der voors. questien aengaende, gesubmitteert in 't leggen van den voors. hertoge ende hertoginne, dewelcke 't selve

1) Gedr. Van Goor 458. Het Nassausch Domein archief bevat over de hier genoemde transacties een groot aantal stukken. Inv. 74 en 75.

+ (1355)

[p. 363]

landt eyntelyck aangeseeght hebben den voorn. heeren Johan van Polanen ende sijnen oir ende nacomelingen. Ende dat de voors. vrouwe Johanne ende heer Aerndt van Gavere, haeren wettigen man ende momboir, quite souden schelden alle 't recht, dat sij daeraen hadden. Ende bekennen haer van alles genouch wesen gedaen, overmids eene somme geldts van seven duysentich gulden oude schilden, die heere Johan van Polanen, heere van der Lecke ende van Breda, souden verborgen 't haeren proffijte, te leggen in eenre wissel binnen den steden van Mechelen oft van Bruessel, d'welck hij sedert presenteerde te doene, daerop de voors. heere Aerndt van Gavere verclaerde, dat hij willich ende bereet was dat seggen van den voors. hertoge ende hertoginne te segelen ende te voldoen voer soeveele als sijnen persoon daerin doen mochte; maer dat hij vrouwe Johanne van Lens ende Liedekercke, sijn wittige wijff, daertoe nyet brengen en conde om geen saecke, dat sij dat voors. seggen segelen ende voldoen wilde¹⁾.

52) Ende bleeff deselve vrouwe daerin persevererende⁺ totten jaere toe XIIIcXCV, belovende doen yerst heeren Henrick van der Lecke, ridder, dat sij ten vermanen van den joncvrouwen van der Lecke alsulcken leen, als sij van haer schuldich was te houden, souden commen ontfangen²⁾.

53) De voorgen. heere Johan van Polanen, heere van den voors landen ende heerlickheden van der Lecke ende van Breda was yerstmaels gehoudt met vrouwe Oeda van Hoorne³⁾; andermaels met vrouwe Mechtelt, vrouwe van Rotselaer, ende derdemaels met vrouwe......^a); ende liet achter heere Johan van Polanen sijnen successeur in den lande van der Lecke ende Breda, die binnen sijns heeren vaders leven

1) Deze akte is niet van 1355, maar van 23 Maart 1356. Blijkbaar heeft de annalist niet met den Paaschstijl gerekend, maar met den Kerststijl. Oorspr. Den Haag ARA Nas. D.n. 80 (reg. 512).

+ (1395)

2) Oorspr. ARA den Haag, N.D. 82 reg. 813 (1394 October 26).

3) Deze stierf 1 April 1353. C.P. Hoynck van Papendrecht Analecta Belgica (Necrologium ecclesiae B. Mariae semper Virginis opidi de Breda) III 1744 355.

a) In margine later bijgeschreven: Margarita van der Lippe, dochter van den grave Van der Lippe.

[p. 364]

naer overlijden van wijlen vrouwe Oeda van Hoorne, voors. sijnre vrouwe moeder, beerffde van vrouwe Beatrice, vrouwe van Putte ende van Strijen, sijnre moeye, 't landt ende heerlijkheyt van Nyervaert in den jaere 1362¹⁾.

54) Ende liet de voors. heere Johan noch achter Philips van der Lecke, heeren Henrick van der Lecke, ridder, heer tot Heeswijck ende Dinter, Willem van der Lecke, heere Dirck van der Lecke, ridder ende heere Oth van der Lecke, ridder, heere tot Hedel, vrouwe Beatrice, van der Lecke, dewelcke in den jaere 1356 waerdt gehoudt met heeren Henrick van Boutershem, oudste soone s'heeren Henricx van Boutershem ende vrouwe Marie van Merxhem, heere ende vrouwe des landts ende stede van Bergen op ten Zoom, ende vrouwe Oeda van der Lecke, dewelcke gehoudt is geweest in den jaere 13... met heeren Henrick, heere van Montfoort.

55) De voors. heere Johan van Polanen dede op ten⁺ thienden May anno MIIIc vijftich beginnen te fonderen ende sedert voirts opmetsen ende timmeren het oude casteel alhier tot Breda, daervan men noch tegenwoordichlyck siet staende de twee viercante hoecktorens²⁾, hebbende grave Henrick van Nassau in den jaere XVcXXXV de twee andere, metter sale, capelle ende andere logisten, doen omwerpen ende demolieren³⁾.

56) De voors. heere Johan van Polanen, heere van der L ecke ende van Breda, ende heere Henrick van Boutershem, heere Van Bergen op den Zoom, vercochten in den jaere 1356 heuren ondersaten der stadt van Steenbergen ende anderen, om te bedijcken tot verschen coorenlanden, d'landt, doen tertijt genoempt Oudt Cromwiele, dat men nu tertijt heet het Oude Landt; ende in den jaere 1376 't landt, liggende in den polder, genoempt het Westlandt.

1) Niet in 1362, maar 8 Juli 1361 kwam land en heerlijkheid van Niervaart aan Jan van Polanen, en aldus aan Breda. Oorspr. Den Haag ARA Nass. D.n. 692 (reg. 541). Mr. F.F.X. Cerutti. De Heerlijkheid en het Dorp Niervaart en de Stad Klundert in het verleden. Nijmegen 1939, 16.

+ 1350

2) Roest van Limburg o.c. 8.

3) Volgens Roest van Limburg ving graaf Hendrik van Nassau in 1536 aan met den bouw van het kasteel van Breda, (o.c. 42.)

[p. 365]

57) Ende is daernae de voors. heere Johan overleden in⁺ den jaere XIIIc vier ende tachtentich¹⁾; ende tot Breda in der collegiaelder kercke beneffens den hoogen koore in eenen verheven sepulture tusschen sijne twee yerste vrouwen begraven, als men aldaer sien macht²⁾.

58) Naer den overlijden des voors. heeren waerdt heere der voors. landen van der Lecke, Breda ende Nyervaert heere Johan van Polanen, soone des voors. heeren Johans ende vrouwe Oeda van Hoorne. Sijne huysvrouwe was Odelia, des gravens dochtere van Solms, die in 't landt quam in den⁺ jaere XIIIcLXXXIIII. Sij lieten t'samen achtere maer een eenige dochtere, genoempt vrouwe Jehenne van der Lecke, dewelcke waerdt geboren in de maendt van Januario anno⁺ XIIIc twee ende t'negentich.

59) Ende hij fondeerde in den jaere XIIIc acht ende tachtentich in den casteele van Breda een capelrye van eenen dagelycksche misse, reserverende sijne liberteyt ende macht van deselve capelrye te confereren ende de voirs. missen oick te mogen doen lesen in der kercke van Breda in sijne capelle³⁾, daer hij naerderhandt oick in een verheven sepulture, als men sien mach, is begraven⁴⁾. Hij overleet op ten thienden dach van Augustus anno XIIIc vier ende t'negentich⁵⁾. Ende vrouwe Odilia van Solms, sijn huysvrouwe,⁺ overleet op 't...... dach...... anno XIIIIcXXVIII⁶⁾.

+ 1384

1) In een ouden inventaris van het Nass. Domeinarch., wordt een thans niet meer aanwezige verklaring vermeld van het Bredasche kolleg. kapittel dd. 3 Jan. 1454, dat Jan van Polanen 3 Nov. 1378 overleden was. Obreen stelde den datum van zijn overlijden in 1377; Hoynck van Papendrecht op 3 Nov. 1378. Den Haag ARA Nass. D. XLI f. 102; H. Obreen, Geschiedenis v/h geslacht Wassenaar 1903 186; H.v. Papendrecht o.c. III 412.

2) Dr. J. Kalf. De Monumenten in de voormalige Baronie v. Breda. 1912 100.

+ 1384

+ 1392

3) Miraeus I 784; Van Goor 465.

4) Dr. J. Kalf o.c. 101.

5) In het necrologium is zijn sterfdag op 11 Aug. 1394 vermeld; op het grafmonument van Jan II van Polanen in de Groote Kerk van Breda, staat als sterfjaar 11 Aug. 1393 aangegeven. H.v. Papendrecht III 388; Kalf o.c. 101.

+ 1428

6) Deze stierf 22 Juni 1428. H.v. Papendrecht III 375.

[p. 366]

60) De voors. vrouwe Jehenne van Polanen, vrouwe der voors. landen van der Lecke, Breda ende Nyervaerdt, waerdt op ten yersten dach der maendt van Augusto in den jaere⁺ veerthienhondert ende drie gehoudt met grave Engelbert van Nassau, soone was grave Johans van Nassau ende Vyanden ende van vrouwe Margarete van der Mercke¹⁾. Ende hadde tesamen sesse kinderen, tewetene: yerst een soone, genoempt Johan, die waert geboren op ten yersten Augusti anno XIIIIc thien; ende geheven boven de vonte bij hertoge Willem van Beyeren, grave van Henegouw ende van Hollandt etc., hertoge Adolff van Cleve ende bij sijnre sustere vrouwe van Teylingen. Ende in 't selve jaer werdde yerst begonnen de choore van der kercken tot Breda voorn.²⁾.

61) Ende daernae vercregen sij t'samen noch eenen soone anno XIIII, genoempt Henrick; item anno XV een dochter, genoempt Margriete; item anno XVIII noch een dochter, genoempt Marie; item anno XVI noch een soone, genoempt Willem. Ende anno twintich noch eenen soone, genoempt Philips.

62) De voors. grave Engelbert ende vrouwe Jehenne vercochten erflyck op heerenchijns VI deniers Lovens op 't buynder in den jaere 1430 vierhondert buynderen moers, geleghen in der woestijne tusschen de dorpen van Etten ende Rijsbergen, hebbende boven den voors. heerenchijnse van elcken buynder tevooren ontfangen twintich gouden nobelen ende drie grooten ende noch andermaels op ten hoip XIIIIc oude schilden. Ende dit boven andere dyversche groote plecken ende buyndertalen van gelijcken moer, bij hen uuytgegeven voor sekere bruyckjaeren, den grondt reserverende.

63) Sij gaven oick uuyt andermaels met heeren Janne van Glymes, heere van Bergen, in den jaere 1420, om wederom bedijct te worden 't voors. Westlandt bij der stadt van Steenbergen, d'welck sekere lange jaeren wederom was geinundeert ende geabandonneert geweest.

64) De voors. grave Engelbert overleet op ten derden dach

+ (1403)

1) De inkomste van Engelbert I graaf van Nassau en Johanna van Polanen als heer en vrouwe van Breda. Oorspr. Breda GA charters n. 12. Gedr. Van Goor 468.

2) Kalf o.c. 58, 81.

[p. 367]

van Meye anno XIIIIc twee ende veertich¹⁾. Ende voors. vrouwe Jehenne op ten ......dach anno 1446²⁾. Sijn beyde begraven in eenre faute³⁾ in den voirs. choir voor heurer sepulture aldaer⁴⁾.

65) Jonckheere Johan, grave van Nassau, van Vyanden ende van Dietze, dewelcke succedeerden de voors. landen ende heerlikheden. Ende hadde hij bij vrouwe Marie van Loon ende van Heynsberge, sijne huysvrouwe, onder andere kinderen twee soonen, daervan den oudsten genoempt was Engelbrecht, ende den anderen Johan. Ende behielt de voors. Engelbrecht achtervolgende sijns heer vaders testamente alle de landen ende heerlicheden, gelegen in Duytslandt aen dese sijde van den Rijn, ende onder Brabant ende Hollandt. Ende voors. grave Johan alle de landen, gelegen in Duytslandt aen gene sijde van den Rijn⁵⁾.

66) De voors. joncker grave Johan van Nassau ende Vyanden ende sijne vrouwe moeder, metsgaders Johan, heere van Bergen, als heeren van den gemeenen landen van Breda, gaven gesamenderhandt uuyte ende vercochten erfflicke op heerenchijnse ende andere conditien in den jaere 144... 't landt, gelegen in den polder, die men noch tertijt noempt Nyeue Cromwiele onder en bij Steenbergen.

67) Item in den jaere XIIIIcLVIII deelden de voors. grave Johan ende heere Johan van Bergen 't voors. gemeen

1) Komt overeen met RA Den Bosch Coll. Cuypers-Van Velthoven 117 (fragmenten der Rentmeestersrekeningen der Nassau's); H.v. Papendrecht III 363.

2) H.v. Papendrecht stelde haar sterfjaar op 4 Aug. 1445 III 386.

3) In een vestbrief der schepenbank van Breda van het jaar 1532, komt het woord ‘faute’ voor als gewelf door pilaren geschraagd; hier beteekent faute grafkelder. In eenige afschriften van het Discours werd dit woord foutief als ‘fante’ weergegeven; en met fante werd later in de litteratuur het praalgraf der Nassau's aangeduid, hetgeen in het oorspr. echter als ‘sepulture’ staat aangegeven. Breda GA 437 f. 145; Dagblad van Noord Brabant en Zeeland 6 en 13 April 1938.

4) Kalf o.c. 102.

5) Over de le ‘Erbeinigung’ in 1472 aangaande de Nass. goederen, zie Dr. Japikse, Geschiedenis van het Huis Oranje-Nassau I 1937 35.

[p. 368]

landt van Breda, daeronder, als hiervooren breeder verhaalt is, de stadt ende landt van Steenbergen, het Cruyslandt metgaders de dorpen van Oudt ende Nyeuw Gastel, den Ouden ende den Nyeuwenbosch, ende de Hoeven, den Fijnaert, den Ruygenhil, de Heyningen, den Appelaer ende meer andere aenwasschen met heuren appendentien ende dependentien, begrepen waeren; alle dewelcke heurer E. voorsaten ende sijluyden totten selven jaere incluz in 't gemeene ende onverdeelt hadde gebruyckt ende t'samen beseten¹⁾.

68) Ende hij gaff oick uuyte binnen sijnen leven diversche groote ende merckelycke plecken van moeren, om voor sekere lange jaeren voor seker hootschap van penningen ende op lastgelt gebruyckt te worden, den grondt hem ende sijne nacomelingen reserverende, metgaders oick dyversche andere cleene parceelkens van aenwasschen, erfflick op ordinaris grondtchijnse.

69) Maer daertegens vercreech Sijne E. wederomme bij coope van dyversche andere parcheelen ende onder anders de landen ende baron yen van Grimbergen ende Conroit met heuren appendentien ende dependentien.

70) De voors. grave Johan overleet tot Dillenburgh op ten derden dach der maendt van Februario anno XIIIIcLXXV²⁾. Ende sijn lichaem waerdt gebracht tot Breda ende aldaer begraven op den XIII derselver maendt. Ende vrouwe Marie, sijne voors. huysvrouwe, op ten...... dach der maendt van...... anno XVc......³⁾. Ende liggen beyde oick alhier tot Breda begraven in der voors. faute voor heure sepulture.

71) Item de voors. grave Engelbert, grave van Nassau, van Vyanden ende van Dietze, heere, baron van Breda etc., ridder van der ordre van den Gulden Vliese was gehoudt met vrouwe Simbourch van Baden, dochtere van heeren Carel, marcgrave van Baden, ende vrouwe......⁴⁾ van Oistenrijck,

1) Oorsp. ARA den Haag, Nass. D. 393 reg. 1710 en 1712. Zie ook ARA den Haag, Commissie van Breda, doos 1069. Nadere akten in 1459 (ND 393 reg. 1726).

2) H.v. Papendrecht III 343; Den Bosch RA Coll. Cuypers - Van Velthoven 117.

3) Zij stierf 20 April 1502. H.v. Papendrecht III 359.

4) nl. Anna.

[p. 369]

sustere van keyser Maximiliaen van Oistenrijck¹⁾. Hij sterff gouverneur lieutenant ende capiteyn generael van alle dese Nederlanden, sonde ennige kinderen achter te laten.

72) Hij was tweemaels binnen sijnen leven -- in den oorlogen wesende -- gevangen; als yerstmaels in den slach met hertoge Kaerle van Bourgoignen, doen Sijn E. bleeff voor Nancy in Loreynen. Ende andermaels in den slach bij Blangys²⁾. Ende moeste telcker reyse groote sommen van duysenten guldens tot rantsoene betalen³⁾.

73) Waeromme Sijne E. benoot was sijne landen ende heerlicheden met veele renten te belasten; dewelcke hij bijnae al tesame wederomme losten, eensdeels met den penninghen van den legscat⁴⁾ van der gorssingen ende aenwasch van de besloten in St. Oncommerspolder bij Steenbergen, groot omtrent XIIc gemeten; anderdeels met gelijcken penningen van den legscat van den Oistlande van Steenbergen, dat men nu tertijt heet het Cruyslandt, groot omtrent vier duysent gemeten; welcke aenwaschen Sijne E. erflick vercochte, reserverende de thienden ende heerenchijnse ende op andere conditien in den jaere XIIIIcLXXXII ende XIIIIcLXXXVII, respective om bedijct te worden -- als geschiede -- tot tween versche coorenlanden.

74) Ende dede daerenboven noch timmeren de huysinge

1) Blijde Incomste te Breda, 27 Juli 1475. Afschr. Breda GA 3 f. 77; 2204 f. 64. Gedr. Van Goor 474 en 475.

2) Blangys of Bethune (1487)?

3) Over de beteekenis van Engelbert II graaf van Nassau, zie A. Serrure Notice sur Engelbert II comte de Nassau 1862; F. Rachfahl Wilhelm v. Oranien I 1906 40; Japikse o.c. 39; G.L. de Vries Feyens Handelingen v/h Prov. Gen. in N. Brabant (1930-1932) 72.

4) D.i. aandeel uit de opbrengst van uitgedolven moer of darink-(veen), te betalen aan den landheer en andere rechthebbenden, waarschijnlijk als afkoop van turftienden. Het werd berekend naar de oppervlakte of naar de hoeveelheid uitgedolven moers. Darinktienden waren een vorm van betaling, vooral bij uitgifte ter bedijking bedongen. A.A. Beekman, Het Dijk- en Waterschapsrecht in Nederland vóór 1795 II 1907 1074; J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek 1911 225.

[p. 370]

van Nassau in der stadt van Bruessele ende vercreech daertoe noch de stadt, landen ende heerlicheden van Diest ende Caggelune, Sichenen, Merhoudt, Vorst, Holede, ende Zeelhem; daeraen toegevende sijne gedeelten, die hem van der voors. vrouwe Marie van Loon ende Heynsberch, sijne vrouwe moeder, waren aanbestorven in de steden ende heerlicheden van Gangel, Vucht ende Millem¹⁾.

75) Deselve grave Engelbert overleet tot Bruessele op ten...... dach der maent van...... anno XVc vier²⁾. Ende vrouwe Simbourch, sijne huysvrouwe overleet tot Breda op ten...... dach der maendt van...... anno XVc...³⁾; ende sijn oick alle beyde alhier tot Breda in voors. faute bij heuren ouders ende voorsaten begraven.

76) De voors. Johan, grave van Nassau ende van Dietz, broeder des voors. heeren Engelberts, was gehoudt met vrouwe Elisabeth van Hessen, oudste dochtere van Landtgrave van Hessen, grave van Catzenelleboge. Dewelcke gravescap Sijn E. ende grave Henrick ende Wilhelm van Nassau, sijnen soonen naer heurer vrouwe moeders overlijden voor de eene helfte, ende hertoge Johan van Cleve, soon van vrouwe Odelie van Hessen, der voors. vrouwe Elisabeth sustere, sijne vrouwe moeder erffden. Ende vercochte de voors. hertoge van Cleve namaels sijne helfte ende erffdeel voors. graven Henrick ende Wilhelm van Nassau gebroeders voors. voor sekere somme van penninghen.

77) Item de voors. heere Engelbert, grave van Nassau heere van Breda huwelicte de voors. heere Henrick, grave van Nassau sijnen neven, bij believen ende consente des voors. heeren Johan grave van Nassau, sijnen broeder, met vrouwe Franchoise van Savoyen, eenige dochter van heere......⁴⁾ van Savoyen, grave van Romondt, ende van vrouwe Marie Lutzemburgh, naerderhandt vrouwe hertoginne van Vendomois; deselve grave Henrich instituerde sijn eenich

1) Rachfahl o.c. I 76.

2) Hij stierf 30 Mei 1504, H.v. Papendrecht III 369; Den Bosch RA Coll. Cuypers - Van Velthoven 117 (dateert 31 Mei).

3) Zij stierf 5 Juli 1501. H.v. Papendrecht III 380; Den Bosch RA Coll. Cuypers - Van Velthoven 117.

4) Jacob van Savoyen.

[p. 371]

ende universeel erfgenaem in allen sijnen landen, heerlichheden ende goeden¹⁾.

78) De voors. heer Henrick, grave van Nassau, Vyanden, Dietz, Catzenellenpoghe, heere baron der voors. landen van Breda, Grimbergen, Diest, Zichenen etc.; oick riddere van der ordre van den Gulden Vliese, grootcamerlingh van den keyser Carolus den vijffde²⁾. Ende hadde bij de voors. vrouwe van Savoyen geen kinderen; ende houwede andermaels, bij tuschen spreken des conincx Franchois van Vranckrijck, d'yerste van dien name, met vrouwe Claudine, eenige dochtere van heeren Johan van Châlon prince van Oraengien, ende van vrouwe Philiberte van Lutzemburgh, bij dewelcke hij procreerde heeren René prince van Oraengien, grave van Nassau, van Vyanden, van Catzenellpoge, van Dietze, van Tonnere, Ponthieure etc., heere baron van den lande van Breda, Diest, Grimbergen, Castelbelm, Noseroy etc.

79) Item vercochte de voors. heere grave Henrick in maniere als sijne voorsaeten, om bedijct te wordden tot verschen coorenlande in den jaere XVc zeven, 't landt, liggende in den polder Swertenberge bij Breda, groot omtrent thienhondert gemeten. Item in den jaere vijfftien 't landt, gelegen in den polder van der Heye bij Steenbergen. Ende in den jaere XVc seven ende dertich 't landt, liggende bij den voors. stadt van Steenbergen, in den polder, geseyt grave Henricxpolder, oick groot sijnde omtrent thien hondert Buynderen.

80) Item gaff noch daerenboven binnen sijner leven uuyt voor sekere groote somme van penningen 't gebruyck voor sekere jaeren -- den grondt reserverende -- diversche plecken van moeren, soe binnen ende onder der ennige³⁾ van Rijsbergen in de woestijne aldaer als onder de Swaluwe gelegen; daer onder anderen begrepen waren de Bloemen tot Roosendael, ende noch tweehondert Buynderen op te koore te vlote uuytcomende.

1) Rachfahl o.c. I 79.

2) 21 Juli 1504 blijde inkomste van graaf Hendrik van Nassau, als heer van Breda. Afschr. Breda GA 2204 f. 74. Gedr. Van Goor 480.

3) Eenige: rechtsgebied, bestaande uit meerdere buurtschappen.

[p. 372]

81) Hij dede maken ende bewallen alhier tot Breda het casteel¹⁾ ende koore van Nassau aen de kercke²⁾, metsgaders de sepulture van den voors. grave Engelbert, daeronder Sijne E. begraven is³⁾. Ende overleet op ten VII octobris anno XVcXXXVII⁴⁾. Ende sijn voors. huysvrouwe, te wetenen de voors. vrouwe Franchoise van Savoyen, overleet op ten...... dach...... anno......⁵⁾; ende voors. Claudyne van Châlon ende van Oraengien overleet in der stadt van Diest op ten...... dach...... anno....⁶⁾. Ende liggen alle beyde begraven voor de voors. sepulture van Nassau, in de faute hiervooren gedesigneert.

82) Item de voorgen. heere René van Nassau ende van Châlon, prince van Oraengien ende grave ende heere der voors. andere landen, ende sijnde oick ridder van der voors. ordre, huwede in den jaere XVc ende veertich met vrouwe Anna, dochtere van hertoge Anthonis van Loraynen, van Bar etc.; daerbij Sijne E. hadde een dochter, genaempt Marie; ende sterff jonck egeene drie weken oudt wesende. Ende Sijne E. bleeff geschoten, wesende in des keyserlyck majesteyt dienste in den leger voor de stadt van St. Desier, sonder ennige kynderen achter te laten, in de maendt van Junio^a) anno XVc vier ende veertich⁷⁾. Ende is alhier be-

1) Roest van Limburg 42; Kalf 32.

2) Kalf 59 70.

3) Kalf 106.

4) Hij stierf 13 September 1538. Breda GA 443 f. 3; 2204 f. 206; Varia 123 f. 19. Den Bosch RA Coll. Cuypers - Van Velthoven 117 (hier wordt 14 Sept. als sterfdag aangegeven). H.v. Papendrecht III 370.

5) Zij stierf 17 Sept. 1511. Den Bosch RA Coll. Cuypers - Van Velthoven 117; H.v. Papendrecht III 399.

6) Zij stierf 31 Mei 1521. Breda GA Varia 123 f. 17v; H.v. Papendrecht III 370. Den Bosch RA Coll. Cuypers - Van Velthoven 117 (Hier wordt Dec. 1521 gedateerd).

a) Later tusschen den tekst geschreven: den 15e Juli.

7) Hij stierf 15 Juli 1544, en werd 30 Aug. te Breda begraven. Breda GA Varia 123 f. 19; 1521 f. 43v. Den Bosch RA Coll. Cuypers-Van Velthoven 117 (hier wordt ook foutief 21 Juni als sterfdag aangegeven).

[p. 373]

graven tot Breda bij sijne voors. heere vader onder de voors. sepulture van grave Engelbert, sijnen oom, in 't fautken daeronder staende. Ende Sijne E. institueerde bij sijnen testamente militaire sijn eenich universeel erffgenaem mijnheere de Prince van Oraengien jegenwoordich, oudtste soone van den voorn. heere grave Wilhelm van Nassau sijnen oom, onder de clausulen ende conditien te sien bij sijnen testamente voors.

Breda Gemeentearchief 4 (Perkamentboek) f. 1 vlg.

[p. 374]

Bijlage.
De opvolging der heeren van Breda.

Hendrik van Breda (± 1100).

[p. 375]

Gerard van Rasseghem verkocht in 1326 zonder medeweten van zijn vrouw en hare zusters, Stad en Land van Breda aan hertog Jan III van Brabant. In 1339 gaf de hertog het aan Willem van Duivenvoorde, om er gedurende zijn leven het vruchtgebruik van te hebben. In 1350 verkocht hertog Jan III van Brabant Stad en Land van Breda aan Jan van Polanen heer van de Leck. voor 43000 guldene hallingen.

[p. 376]