Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 49

[p. 270]

Nogmaals een drietal inventarissen van Franeker burgers en boeren kort na 1550,
Medegedeeld door
A. Hallema.

Ik meen goede redenen te mogen hebben, het reeds hiervoor¹⁾ uitgegeven inventaris-materiaal nog met enkele vroeger stukken te vermeerderen, hetgeen aan de volledigheid dezer bouwstoffen ten goede zal komen en het cultuurhistorisch inzicht kan verdiepen. De daartoe gebruikte stukken bevinden zich eveneens in het Oud-Archief der Gemeente Franeker²⁾ en hun inhoud geeft m.i. een welkome aanvulling van wat eerder te dezer zake onder de aandacht der lezers dezer Bijdragen en Mededeelingen werd gebracht.

Het eerste betreft namelijk een nalatenschap van een onbemiddelde weduwe uit den werkenden stand, wier kinderen huisindustrie beoefenden. De inventaris hiervan is opgenomen, om te doen uitkomen, met hoe weinig aan meubilair dit soort lieden zich doorgaans geneerde. Zoo bestond hier de slaapgelegenheid uit bedden op banken, des nachts tot dat doel gebruikt, terwijl ze overdag dienden tot zitplaatsen. Slechts het allernoodigste huisraad is aanwezig. Toch stelle men zich niet voor, dat armoede hiervan de hoofdoorzaak was. Immers uit den inventaris blijkt, dat de weduwe haar woning ten deele in eigendom bezat en bovendien nog een rentebrief op een ander huis.

1) Vgl. Inventarissen van Franeker burgers en boeren omstreeks 1550 in Bijdr. en Meded. van het Hist. Gen., dl. 46, blz. 53 v.v.

2) Onder de losse bescheiden aldaar respectievelijk als de nrs. 85, 98 en 132.

[p. 271]

Men zal die oorzaak dan ook meer moeten zoeken in de weinige behoeften, die het volk in doorsnee toen had.

Uit het stuk blijkt verder, dat de vaste panden in verhouding tot de roerende goederen goedkoop waren, hetgeen eenerzijds de koopkracht van dit deel des volks verzwakte en andererzijds het bespaarde geld te gereeder deed beleggen in onroerend bezit. Voorts zal het den lezers nog opvallen, dat hier de erfgenamen, mondige kinderen, versterkt met getuigen, den inventaris zelf opmaakten en dezen pas eenigen tijd later inleverden bij den commissaris, daartoe door het Franeker Gerecht aangewezen en dien we in den persoon van Gaathije Pietersz. reeds eerder ontmoetten.

De tweede inventaris is van een bemiddelden boer, die bij zijn leven onder den rook van Franeker gewoond had op de boerderij, waarvan de gronden hoogstwaarschijnlijk toen reeds geheel of gedeeltelijk tot het vruchtgebruik van den prebendarius behoorden, aan wien de bediening van het Sjaardema-leen was opgedragen¹⁾. Deze boerderij zal van de bezittingen dezer prebende de kern hebben uitgemaakt, tot welk vermoeden de opgaven in de Beneficiaal-Boeken van 1543 een rechtmatige aanleiding geven²⁾. Vroeger had op die plaats de oudste stins van het adellijke geslacht der Sjaardema's gestaan, welke, in 1441 door het onweder zwaar beschadigd, eenige jaren daarna was afgebroken en op 't West binnen de grachten der stad op een nieuw fondament was herbouwd, waardoor het den volgenden bewoners van dit Nieuw-Sjaardemaslot mogelijk werd, om nog beter dan te voren de stedelingen voor de Schieringsche partij te winnen en..... te beheerschen³⁾.

1) Vgl. Mr. J.L.v. Apeldoorn, De Kerkelijke Goederen in Friesland tot 1795, dl. II, blz. 228; Mr. I. Telting, Iets over Sjaardemaleen, enz. (Vrije Fries, dl. XVI, blz. 535 v.v.).

2) Vgl. Beneficiaal-Boeken van Friesland, ed. Van Leeuwen, blz. 253-260,

3) D. Cannegieter, Sjaardema-huis en zijn bewoners, blz. 4.

[p. 272]

Reeds voorvaderen van den in onzen inventaris genoemden boer Jan Jacobsz. hadden hier gewoond. Uit de in dit stuk ingelaschte koopbrieven blijkt, dat de overledene in 1549 de huizinge met inbegrip van het vee gekocht had voor f 400. -. Voordien, dus in den aanvang der 16^e eeuw, was eigenaar Jacob Pietersz., omstreeks het midden dier eeuw Jan Jacobsz. en na 1568 Jacob Jansz. De overgang van vader op zoon van het bezit en gebruik eener hofstede bestond toen reeds als gevolg van den invloed, door het versterf-erfrecht uitgeoefend in verband met de beperking in de testeervrijheid en het verbod om over het onroerend goed ongehinderd te beschikken. De familie was eigenaresse en binnen dien kring moest in de eerste plaats overdracht plaats hebben van den vader eventueel op den oudsten zoon. Dat zien we ook hier geschieden.

In 1557 den 13/14^den April moesten de Franeker uitbuurters zich aangeven bij het stadsbestuur, voorzoover ze ouder waren dan 14 jaren en in de lijst van die aangifte vinden we ook: ‘Jan Jacopsz. Ziarda met III jarige kinderen, huisknecht ende huismeit (totaal) VI¹⁾’, waaruit blijkt, dat toen 's mans vrouw reeds niet meer leefde, terwijl volgens den inventaris twee kinderen, Jacob en Trijn, gehuwd waren, zoodat met deze ‘drie jarige’ kinderen de in het stuk genoemde Maarten, Anne en Claes bedoeld zijn. Volgens den leeftijd en de sekse waren echter vier hunner bij het overlijden des vaders nog onmondig, waarvoor de in den inventaris genoemde vier voogden met vier toeziende voogden optraden, om in rechten hun belangen te behartigen. De voogden deden hier de aangifte, doch de van rechtswege gelastigde commissaris, hier Franekers burgemeester Frans Gysbertsz. Ens, maakte in persoon den inventaris op. Voorts zien we onder de toeziende voogden den man van de eenige vrouwelijke erfgename, de dochter Trijn, alsmede een broeder van den overledene.

Hoewel de waarde van dezen inventaris meer schuilt in de daarbij gevoegde boedellijst van de publieke ver-

1) Oud-Archief der Gem. Franeker, losse stukken, nr. 94.

[p. 273]

kooping, vertoont ook die inventaris zelf een geheel van interessante verschijnselen, waarvan ik enkele onder de aandacht wensch te brengen.

Zoo wordt ook hier veel van het bezit omgezet in muntwaarden, baar goud en zilver. Zelfs het geheimzinnige doekje met geld is hier niet vergeten. De voorraadstaat spreekt verder van welvaart, comfort en eenigen smaak, meer dan ons uit de vorige boerderij-inventarissen tegenkwamen. En vooral leert men, veel beter dan tot dusverre mogelijk was, den aard van het gemengd landbouwbedrijf van dien tijd er uit kennen.

Zoo werden de winterproducten van den landbouw in zakken gestort en successievelijk aan particulieren verkocht. Het hooi werd in Januari reeds uit het blok aan het gestalde vee gevoederd. Ook de wijze, waarop de zuivelproducten van de hand werden gedaan, krijgt uit den inventaris haar verklaring. De verkoop er van had ook plaats aan verschillende particulieren in de stad Franeker en de buitendorpen. Verder was er veel geld belegd onder dezen en genen goeden vriend of kennis. De huiden der geslachte koeien kocht de schoenmaker, de veeren van het pluimgedierte op de boerderij kreeg tegen de waarde van den dag ieder, die zijn bed goed gevuld wilde hebben met ‘levend’ dons. De boekhouding van den boer steunde meest op de memorie, gelijk genoegzaam blijkt uit passage als: ‘Item wort geseyt, enz. (bladz. 288 hierna). Ook valt het op, hoe merkwaardig veel Engelsch gekleurd laken onder de bemiddelde bevolking in gebruik was.

Doch het grootste belang van dit stuk is gelegen in zijn boelgoedslijsten, aangezien hierin de gespecificeerde posten vergezeld gaan van hun waarde in het geld van dien tijd. Ook zijn de voorwaarden van zulk een publieke veiling van mobiele goederen interessant en als een welkome bijdrage voor de geschiedenis van ons notariaat te beschouwen¹⁾. We zien er de voogden optreden als vendu-

1) Vgl. S. Koopmans, Het notariaat in Friesland voor 1811. Leeuwarden, 1883, hfst. 1.

[p. 274]

meesters, natuurlijk onder toezicht des heeren commissaris van rechtswege. Ook de eigenaardige wijziging in het verbintenisrecht der koopers en een daarmee gepaard gaande uitbreiding der rechtsbevoegdheid in 't civiele van het Franeker Gerecht valt op: de koopers, buiten de Franeker jurisductie hun domicilie kiezende, moesten zich voor eventueele civiele acties stellen onder het rechtsgebied dezer stad.

Het bezoek bij dit boelgoed blijkt groot te zijn en de koopers vele en velerlei. Boer en burger, rijk en arm, adel, man en vrouw uit het volk, allen zijn toegestroomd ter bijwoning van dit niet alledaagsche gebeuren: een boeldag op een groote boerderij, dicht bij een stad en te beschouwen als een ‘verzetje’ in het overigens zoo eenvormige en stemmige landleven. Als plaatsen van hun herkomst worden ons opgegeven twee steden: Franeker (met zijn uitbuurten) en Leeuwarden, benevens een 20-tal dorpen: Bajum, Hylaard, Tzum, Dongjum, Winsum, Oosterend, Holwerd, Kubaard, Hitzum, Welsrijp, Miedum, Wolsum(?), Dronrijp, Blessum, Boxum, Sibrandahuis, Ferwerd, Pingjum, Zweins en Schalsum. En wie dan denkt aan een tijd, waarin de wegen in Friesland zóó slecht waren, dat de Spaansche prins en toekomstige heer der Nederlanden, de latere Filips II, bij zijn voorgenomen bezoek aan dit gewest het in 1549 niet verder bracht dan tot Zwolle¹⁾, die zal moeten bekennen, dat voor het boelgoed op Sjaardema in 1558 wel veel animo moest zijn, om de toch al zoo honkvaste Friezen uit hun tenten te lokken.

Ook hier blijken de dagelijksche goederen, inzonderheid kleeding en dekking, naar verhouding veel duurder te zijn dan de levende have. Het boelgoed duurde twee dagen, een bewijs, dat er nog al heel wat ten verkoop werd aangeboden. Opmerkelijk veel vrouwen traden als koopsters naar voren.

Wat het verkochte vee betrof, zij hier enkel gezegd, dat de koeien gemiddeld 15 tot 20 goudguldens op-

1) Singels' Inventaris van het Gemeente-Archief te Leeuwarden, no. 200, 7 October 1549.

[p. 275]

brachten. Veel muiskleurig, grijs en lichtgekleurd vee was er onder. De Friesche veestapel scheen toen nog niet in hoofdzaak uit zwartbonte dieren te bestaan. Een tweede tegenstelling met onzen tijd vinden we in den prijs der mannelijke runderen, waarvan de dekstieren destijds veel lager geprijsd waren dan de melke en kalve koeien, terwijl het nu juist andersom is. Dit verschijnsel wijst op een markant verschil in de exploitatie van het veehoudersbedrijf van toen en thans: te weinig veredeling en kruising van het ras, waardoor de boer te veel hetzelfde ‘bloed’ onder zijn vee hield en de veeteelt in het algemeen te lang op een zelfde hoogte bleef.

De meubels werden veel van buiten geïmporteerd, vooral Deventer stoelen. Bij de verkooping werden tusschen het vee en de landbouwproducten door diverse andere goederen als kleeding en meubilair aangeboden, wat wel afwisseling bezorgde, maar geen bepaalde volgorde schiep, waaraan wij in onzen tijd zoo gewoon zijn geworden. Van optieposten valt verder geen spoor te bekennen.

In de prijzen der landbouwproducten waren ook andere verhoudingen dan thans. Uit de prijzen, in den inventaris genoemd, zouden we deze voor dien tijd als volgt kunnen stellen: gerst (‘coorn’)¹⁾: tarwe (‘weit’): haver = 4:2:3. Voorts werden er nog al wat vezelgewassen verbouwd: vlas en hennep. De prijs van het hooi was ook laag: per koeseten iets meer dan 1 carolus gulden. Ditzelfde gold van het vleesch, dat in groote hoeveelheden werd opgeslagen voor winterprovisie; hier was in Februari nog bijna 550 pond aanwezig.

Is een nadere kennis van het voorgaande in het algemeen voor de cultuurhistorie van groot belang, zoo mag ook voor de Friesche taalwetenschap in het bijzonder gewezen worden op de namen van vele voorwerpen uit het zuivelbedrijf, toen nog huisindustrie op de boerderij, uit het bakbedrijf binnenshuis en de grondbewerking daarbuiten.

Bij de verdeeling der erfenis bleek ieder der vijf kinderen ten naastebij 300 goudguldens toe te komen,

1) Nfri. ‘koarn’ is nog gerst evenals ‘weet’ tarwe is.

[p. 276]

waardoor de waarde van het verkochte meer dan 2000 car. gld. moet hebben bedragen. Dit was voor dien tijd een zeer hoog cijfer, hetgeen het belang van den inventaris mede in het licht stelt. Tevens constateeren we, dat er een voortdurende stijging in de waarde der landerijen en bebouwde perceelen was, want in 1549 werd voor de huizinge op Sjaardema met meer dan 20 stuks grootvee 401½ gd.gld. betaald, terwijl de zoon bijna tien jaren later, in 1558, voor hetzelfde pand met onderhoud van dijken en dammen c.a., maar zonder vee, 309 gd. gld. moest uittellen. Dit bewijst toch wel, dat de gebouwen en ook het geheele landbouwbedrijf zonder levend materiaal, in geldelijke waarde waren gestegen.

De derde inventaris eindelijk is buitengewoon belangrijk, doordat we hierin te doen krijgen met de stoffelijke en geestelijke bezittingen van een welgesteld burger en geleerd ambtenaar, wiens dubbel ambt, uitgebreide kennis en wetenschappelijke opvoeding hem een bijzondere plaats deden innemen in het stadje Franeker van de tweede helft der 16^e eeuw. In deze lijst komen we voor het eerst tegen een boekerij, die als particulier bezit eenig in haar soort is en waarvan de rijke en veelzijdige inhoud een bijzonder stempel drukt op den eigenaar er van.

De persoon, dien het hier geldt, is Mr. Jacob Roelef van Daelen. Misschien van oorsprong geen Fries, heeft hij zich toch door zijn ambtelijke loopbaan geheel ingeleefd in de belangen der aan zijn zorgen en hoede toevertrouwde kinderen en volwassenen. Want hij was rector der Latijnsche school te Franeker en sedert 1560 mede burgemeester aldaar. In eerstgemelde functie treffen we hem aan sedert 1545¹⁾, in welk jaar door de plaatselijke kerkelijke en wereldlijke autoriteiten ‘by de meeste stemmen geaccordeert (werd), dat de stadt vande veertich enckel guldens, die de nijeuwen rectoer, Mr. Jacob van Daelen, voor een jaer voor zyn salaris vanden schoele toegesecht syn, na Mey tegewoordich beginnende, de tweedelen ende de patroen (van St. Maarten) het derde-

1) Oudste Privilegieboek der stad Franeker, fol. 113^vo.

[p. 277]

deel zullen betaelen’. Zijn latere schoonvader, Sijbe Taekezn., trad bij deze overeenkomst op als Kerkmeester van de Franeker St. Maartens-Kerk.

Het gelukte den nieuwen schoolvoogd, om de parochiale onderwijsinrichting tot bloei te brengen. Dies was men over zijn werk ten bate der Latijnsche school algemeen tevreden, een voorrecht, dat ook toen niet elke scholaster smaakte. Vijf jaren na opgemelden datum hielpen de Franeker olderman, burgemeesters, schepenen en raden hem in den concurrentiestrijd tegen de bijscholen, ‘alsoe dat alle de bijschoelen, die knechtkens leren, oldt zijnde over den zeven jaeren, aff zullen wesen’. Van verplichtingen ten behoeve van de plaats zijner inwoning, die weinig strookten met het karakter der rectorale bediening, werd hem ontheffing verleend, b.v. ‘dat oeck de rectoer voors. van waecken, tochten ende ander personael lasten vry zall wesen, toch datt die reale lasten, te weten jaertaxen, wallen, straten, ijsen ende diergelycke, concernerende thuys, daer de rectoer inne woont, bij hem gedragen zullen worden, gelyck by andere burgers’¹⁾. Een bewijs te meer, dat zijn ambt, zoowel als zijn persoon, in de oogen der autoriteiten in aanzien steeg. Hiermede evenredig ging zijn salaris in de hoogte. ‘Ende zall bovendien de rectoer hebben vande stadt een ende vyftich carolus guldens zes stuivers, vanden kerckvoeghden acht ende dartich guldens current dertien stuivers ende dat op vier termynen, nae older gewoonte, ende boven dien hebben alle verndell jaren een philippus gulden van den pastoir, een halve philips gulden van elcke vicaris, heer Fedde ende heer Thomas, ende bovendien noch zes Carolusgld. vanden voegden vanden rechte armen, ende voorden welcken zes carolusgld. hy gehouden zall wesen te leren schamele burgers kijnderen, die niet hebbende, uuytten kerck oft andersins broot bidden’. Binnen den tijd van vijf jaar zag hij alzoo zijn salaris verdubbelen. Beter waardeering in stoffelijk opzicht kon hij toch zeker moeilijk verlangen!

Of hem de ‘lering der jonger jeucht’ op den duur

1) Ibid. fol. 122^vo.

[p. 278]

niet beviel en hij zich geheel aan de studie wenschte te geven? Althans in 1558 waren ‘over de scoele twee meesters, dwelcke dien prouffijten gelijckelyck zullen genieten, mits dragende oock gelijckelyck den lasten, soe wel in der kercken, ende te choor singen als in der schole lerende, den burgers kynderen latyn, duits ende anders, nae dat een iegelyck gequalificeert sall weesen ende toebehoren sall’,... ‘doch oft voors. twie meesters myt malcanderen nyet en souden coenen verdraegen, wie van hen beyden den kynderen grammaticam en authorem, tsij in greecx ofte latyn souden behoeren te leeren’, dat alsdan de pastoor, kerkvoogden en stedelijk bestuur zich het recht voorbehielden, van hun kant een beslissing te nemen, waaraan partijen zich hadden te onderwerpen¹⁾.

Of reeds hierdoor aan dit tweehoofdig bewind over de Franeker Latijnsche school geen lang bestaan kon verzekerd worden, vast staat het. dat wij Mr. Jacob van Daelen in 1560 al weer in zijn functie van rector terugvinden. Hij was toen reeds burgemeester, blijkens een verkoopacte ‘vant vleishuys, staende binnen fraeneker byde brol ten suyden naest raedhuys aldaer’²⁾. Ook als schoolvoogd had men hem noodig als man van gezag, rijke ervaring en alzijdige ontwikkeling, ‘ten eynde die burgers kynderen ende andere niet gedrongen en worden, mit grote costen veer van huys ter schole te reysen, dan alhyr goede leeringe mitten minsten costen ende swaericheden zullen mogen becomen ende op dat tot beter goedt regiment, toesicht ende ordonnantie onder die joecht ende voorts oeck beter gerijf ende onderholdinge van het choor ende sanck inder kercken totten goodsdienst gevordert mach worden’³⁾. Daarvoor was Jacob van Daelen de man en zoo iemand kon men niet missen.

Thans overwoog hij, of hij opnieuw het zware pak van

1) Oudste Privilegieboek, fol. 134^vo.

2) Een copie van dezen koopbrief is opgenomen in het Oudste Privilegieboek, fol. 150^ro. Ook in 1562, den 1^sten Mei, teekende Dalenus als burgemeester sommige pachtbrieven van een ‘fijver, gelegen bij fraeneker buyten de Westerpoert’. Ibid. fol. 148^vo.

3) Ibid. fol. 136^ro.

[p. 279]

de rectorale bediening zou torsen. Na veertien dagen beraad te hebben gevraagd, werd een nieuwe overeenkomst gesloten ‘inde sacristie van Sinte Martenskercke binnen Fraeneker, nae langhe communicatie’ en vele besprekingen. Dit accoord is merkwaardig om zijn inhoud, ook in verband met den persoon en de salariëering van den opnieuw aangestelden rector. Daarom wil ik het gedeeltelijk doen volgen, mede tot beter begrip van den inhoud van des rectors inventaris.

Deze beloofde het rectoraat te zullen aanvaarden ‘ende vyer jaeren lanck daernae continuelick bewaeren ende bedienen mit twee ondermeysters, die hij tot hem sal mogen kiesen ende nemen, sulcx als hem daertoe alder nutst ende bequaemst duncken sullen ende byden welcken twee ondermeysters hy tchoer vander kercke oeck in goedt gregoriaens sanck sal doen bewaeren, holdende ende doende, oock mede by syn ondermeysters voorsz., holden neffens in die schole ende in tchoer voorsz. alsulcke leeringhe, discipline, regiment ende opsicht, als dat behoort, ende men hem wel toevertrouwt.

Waervoor dselve rectoor voor jaerlixe pensie ende salaris sal hebben op yder der voor vyer jaeren vande stadts incompsten drije ende vyftich carolus guldens sestien stuyvers, ende vande patroons incompsten een ende veertich carolus guldens drije stuyvers mit oock tgebruyck vande gehele huysinghe, den patroon toebehorende, staende aen tkerckhof opt noordt van den schoolsteghe¹⁾. Item vanden pastoor vyf carolus gulden, vanden twee vicarien sampt Sijaerdema ende Sint Joannes prebende²⁾ elx derde half gelycke guldens ende vander arme voochden zes

1) Blijkens de bij den inventaris gevoegde koopbrieven heeft hij dit ‘schoolhuis’ als ambtswoning niet langer dan een of twee jaar gebruikt, want hij kocht zich reeds in 1561 een eigen woning aan de tegenwoordige Eise Eisingastraat te Franeker, toen de Noordzijde van het Coudal.

2) Vgl. over de stichting dezer prebende het Registratieboek der leenen, dl. III, p. 241, berustende ter Provinc. Griffie v. Friesland te Leeuwarden, waarin echter het stichtingsjaar 1204 blijkbaar foutief is. Zie verder Mr. J.L.v. Apeldoorn, Kerkelijke Goederen II, blz. 229 v.v.

[p. 280]

carolus guldens. Daertoe van alle schoolkynderen, die niet om broodt gaen bidden ende wiens olderen uuyter arme goeden binnen Fraeneker gheen aelmosen en genieten, voor schoolpenningen ontfangen nevens den ghenen die onder septima¹⁾ classe zyn, elx sestien stuyvers jaers ende voer anderen elx acht ende twintich stuyvers, indien zy te choer gaen singen, indien niet, elx vyer ende dartich stuyvers, mits van alles op een yder vyerendel jaer ontfangende die juste vyerde penninck²⁾, daeraf hy syn ondermeysters voorsz. oock sal loonen tot alsulcke somme, als hy mitten selven sal konnen accorderen ende over een comen. Des en sal niemant anders toegelaten worden, geduyrende die voorsz. vijer jaeren binnen die jurisdictie deser stede enyghe byschoele anders dan van meyskens op te stellen ofte houden in eenygerleye manieren’³⁾.

Met een dergelijk accoord was de autoriteit van Mr. Jacob Roelefsz van Daelen voldoende bevestigd en hij als de erkende deskundige op onderwijsgebied in de stad Franeker aangewezen. Zijn eerste huwelijk, waarschijnlijk ook met een Friesche vrouw, - blijkens den naam van zijn voordochter Aef(ke) -, eindigde door den dood van gene. In Franeker trouwde hij met de dochter van Sijbe Taekezn., vermoedelijk een welvarenden houthandelaar ter plaatse, ± 1545, want in 1568 waren de twee oudste uit dat huwelijk geboren kinderen Roelof en Riemet, reeds ‘puberes’, d.w.z. huwbare jonge mannen.

De inventaris van zijn goederen geeft een ordelijke specificatie, gelijk we er tot dusverre geen, zóó systematisch ingedeeld, ontmoetten. Naast de vaste goederen, bestaande uit twee huizen en een houtstek, vinden we onder den post geld een groot aantal sieraden, van goud en zilver vervaardigd, in samenhang met gemunt edel metaal, hetgeen het begrip ‘geld’ in den ruimen zin van dien tijd direct verklaart als een veiligen vorm van geldbelegging, maar zonder kapitaalswinst. De mans- en

1) De telling der klassen was toen als bij de tegenwoordige Duitsche gymnasia, dus in omgekeerde volgorde als ten onzent.

2) D.w.z. 25%, dus een vierde deel.

3) Oudste Privilegieboek, fol. 136^vo.

[p. 281]

vrouwenkleeren wijzen mede op den deftigen stand hunner bezitters, want ze zijn veel in getal, aanzienlijk en soms kostbaar. Hetzelfde kan gezegd worden van de bedden, waarvan verscheiden deelen van buiten zijn ingevoerd: uit Engeland, Hamburg, Maastricht en Leiden, terwijl het groot aantal kussens aan een geregeld en talrijk bezoek doet denken. Het meubilair, het linnenwerk, de ‘garens’, waaronder gelijkelijk vlas en wol wordt samengevat, getuigen van een degelijk onderhoud van en intense zorg voor het huishouden, dat in waren zin rijk en royaal kan heeten. Het tinwerk, in ponden afgewogen, evenals de edele metalen in kleiner gewicht, is wel ten getale van ruim 300 pond vertegenwoordigd, terwijl men aan koper bijna 100 pond, aan zilver 107 lood en aan goud 34 engels telt. Zelfs steenwerk en eenig glas, toen nog een zeldzaamheid in een burgerlijke huishouding, ontbreken niet. Daarbij deed de rector zijn eigen vee verzorgen, dronk de melk van eigen koeien en at het vleesch van een eigen veestapel, zoodat bij zijn huizen de schuur een onmisbaar perceel was.

Onder het houtwerk merken we 13 tafereelen en een beeld op, wat weer den man van smaak en liefde voor de kunst typeert. Uit het groot aantal stoelen en banken, kussens en toebehooren zou men bijna geneigd zijn af te leiden, dat de rector veel bezoek aan huis kreeg voor privatissima. De dagelijksche benoodigdheden worden hier dikwijls in alle details genoemd, tot het zuivelgereedschap uit des rectors nevenbedrijf toe.

Maar het neusje van den zalm is hier wel de welvoorziene bibliotheek, waarin veel en velerlei valt op te merken. Deze boekenschat moet niet beoordeeld worden naar zijn kwantiteit - ik telde er 115 titels - maar uit het oogpunt, dat het beste der toenmalige wereldwijsheid daarin was samengelezen. Naar de gewoonte der tijden waren verschillende dezer boeken van ongelijksoortigen inhoud in één band tot een geheel gemaakt. Uit dezen boekenrijkdom spreekt tevens de verscheidenheid van wetenschappen, door den rector beoefend: Klassieken, nieuwere letteren, natuur- en wiskundige wetenschappen, aardrijkskunde, godgeleerdheid, genees-

[p. 282]

kunde, terwijl zelfs bouwkunde, astrologie en astronomie niet ontbreken. Een aardige verzameling van bepaalde schoolboeken, - zoo vindt men er een 7-tal vrijwel onbekende rekenmethodes bij -, werpt nieuw licht op onze onderwijsgeschiedenis.

Een groote hoeveelheid van laken en andere stoffen, bijna 100 el, bewijst dat er ook in dit rectorsgezin door de vrouwen hard gewerkt werd en dat men veel munt sloeg uit dit eigen huisbedrijf, zelfs zóó, dat er van den overvloed van stoffen nog verkocht kon worden aan particulieren, blijkens de lijst van vorderingen.

De kwitanties op de koopbrieven laten zien, op welke wijze de eigendomsbewijzen van vaste goederen in andere handen overgingen en hoe de betalingen werden geregeld. Uit de lijst van vorderingen blijkt, welk een soliede maar vooral winstgevende geldbelegging de verhuring van huizen of gedeelten daarvan was.

Over de handschriften zelf valt ook hier weinig mede te deelen. Hun inhoud is over 't algemeen duidelijk en de opengelaten en twijfelachtige plaatsen heb ik in den tekst aangegeven.

A.H.

I.
(A^o. 1555.)

Op huijden, den 23^en Januarii anno XV^c vijff ende vijftich, zijn bij mij Gaathije Pieterszn., Secretaris der Stede Franeker, gecompareert geweest tot mijnen huijse: Hessel Lollezn. ende Jan Claiszn., glaesmaker, myt Wopke Annezn. ende Magdalena Anne dochter ende hebben aen mij versocht, uuyt zeekere cedulle, by haerlieden bescriewen, gemaekt thebben Inwietaris van alle alsulcke gueden, als bij wijlen Dued Wopka dochter, moeder van dvoornoemde Wopke en Magdalena, zijn aftergelaten ende zijn dese, die nae volge bowen die gheen, die dvoornoemde Wopke ende Magdalena van wijlen haire moeder voornoemd, zijn besproeken, te

[p. 283]

weten wopke drije oerkussens ende Magdalena een bed myt twee dekens, vier laickens ende twee oirkussens.

Inde eersten een oude kist, omtrent vijfthalff voet langh, myt twee schamelen.

Drije tralide stuelen myt vier stuelkussens, twee Rode ende twee groene, mytt een schamel, daer de stuelen op staen¹⁾.

En cleijn open vrouwen stuel mijt drije cleijne oude stroen²⁾ stuelen.

En cleijn viercant tafelken ende een cleijn oudt spynthijen.

Een cleijn oude gelapte ketel³⁾ van omtrent een emmer groet.

Een open kipithyen vat⁴⁾ ende een peeckel vat, omtrent een kyndthien⁵⁾ groot.

Een spinwiel myt twee haspels, een oudt rijs, ome in tfenster te setten.

Een cleijn blijcken blaecker myt een pijp.

Vier cleijne tinnen plateelen, tsamen wegende omtrent acht pond.

Zewen tinnen schottelen mytt oren tsamen wegende omtrent vijff pond.

Acht rode tafelborden myt zes witte.

Vijff tinnen lepelen, een oudt tangh, een oudt potzeel, een oudt hangijser, een oude huegel⁶⁾, een oudt cleijne oude puijster, een oudt broecken⁷⁾ houten zoutfat.

Een cleijn houten emmer, omtrent vier halfkannen⁸⁾ groot.

1) De weinig gebruikte z.g. Zondagsche stoelen stonden tot aan de 18^e eeuw in menige huiskamer van de Friesche boeren apart, schuin tegen den wand op of op verhevenheden. Dit gebruik bestaat nog bij ouderwetsche boeren.

2) Strooien, d.w.z. van stroo of riet gevlochten.

3) Hier te verstaan in den vorm van een waschemmer.

4) Een vat voor kippenvoer.

5) Maat voor een Friesche halve korf; een korf is ± ⅔ H.L.

6) Ketelhaak.

7) Gebroken, defect.

8) D.w.z. 8 Liter; vgl. het huidige Friesche ‘healkanne’ = 2 liter.

[p. 284]

Twee oude bancken voor de bedden, elck omtrent vier voeten langh.

Een strijcklaicken mijtt een ijseren rued.

Item is opten voornoemden Wopke ende Magdalena deur toverlijden van hairen moeder geërft de twee vijfte paerten van 't sterfhuijs vanden selven.

Item een rentebrief, houdende op Tijaerd Sybrantzoens huijs vande vijff gouden guldens ende thien stuvers rente.

Worden summa van vier ende tzestich goudgulden.

Aldus gedaen op Jair, Maent ende Dach voorscreven,¹⁾ mij

(w.g.) Gaathije Pieterszoen.

1) Hier dient gelezen te worden: by (= door) mij enz.

II.
(A^o. 1558.)

Inventaris, gemaeckt den IV^en Januarii anno XV^c acht ende vijftich bijden burgemeester Frans Ghijsbertszn. Ens, als daertoe bijden olderman der stadt Franeker gecommitteert sijnde, van alle alsulcke goeden als in, aen ende tot den sterfhuijse van wijlen Jan Jacobzn. te Syaerda bevonden sijn te behoren ende dat ter instantie ende duer aengeven van:

Gerbren Eepezn., burger binnen Franeker,

Claes Reijlefszn. te Schalsum²⁾,

Andries Janszn. te Ferwert³⁾ ende

Pieter Claeszn. te IJlaerdt⁴⁾,

als mombers totten vijff ionxte kijnderen van jan jacobzn. voorscreven,

namentlijck Jacob, Trijn, Maerten, Anne ende Claes, Jans kynderen,

2) Dorp N.O. van Franeker.

3) Thans: Ferwerd.

4) Oudere vorm voor Hilaard; vgl. Elawerth, Eylaart (15^e eeuw), IJlaerdt, Hylaerd (16^e eeuw); zie Nomina Geographica Neerlandica, IV, blz. 205.

[p. 285]

ende daertoe bijden voorscr. drije oldste, als puberes¹⁾ sijnde, gecoren ende bijden voorscr. burgemeester inden name vanden geheele gerechte der stadt Franeker oock geauctoriseert, waertoe dselve mombers oock den behoorlijcken eedt inden voorscreven commissaris²⁾ hebben gedaen, ende mede ter instantie van:

Cornelis Claeszn., van wegen Trijn, Jan Jacobs dochter, sijn echte huijsfroue,

ter presentie oock mede van Marten Jacobszn., als oom

ende Pieter Janszn. te Blije³⁾, oock oom,

Eelcke Lieuwezn., hebbende de moeije

ende Frans Janszn., mede oom der kijnderen voorscreven.

Inden eersten een huijs, staende te Sijaerdema, daer Jan Jacobs ende Anne Jans dochter, der kijnderen olders beijde uuijt gesturven sijn, mit noch een huijs daerbij;

item een silveren riem vergult, van XXI slaegen⁴⁾, mit twee silveren kettekens;

een schorthaeck⁵⁾ van silvere haecken ende tekenen, staende op rood satijn;

1) Huwbare jonge lieden tusschen 18 en 25 jaar. Huber geeft in zijn Hedend. Rechtsgel. (blz. 882, B. VI, Kap. 1) de volgende leeftijdsgrenzen in verband met de toerekenbaarheid bij 't plegen van misdaden:
I. 1-7 jaar: kinderen (infantes).
II. 7-14 jaar: meer dan kinderen (majores infantiae).
Deze vormden de groep der niet-man-(jongens) of niet huwbare (meisjes) of de ‘minores impuberes’.
Vervolgens noemde hij die van 14-18 jaar simpelijk manbaar (proximi infantiae) en die van 18-25 jaar ten volle manbaar (huwbaar) ‘proximi pubertati’ of ‘puberes’. Toch waren allen minderjarig.

2) Lees tusschen dit en het volgende woord: handen, in het hs. abusievelijk vergeten.

3) Blija in Ferwerderadeel. Reeds in de 12^de eeuw komt deze dorpsnaam voor in den vorm ‘Blitha’, in de 15^de als ‘Blia’; vgl. nog Nom. Geogr. Neerl. IV, 32. Van deze streek was de moeder der kinderen, Anna Jansdr., afkomstig. Drie harer broers worden genoemd als voogd en toeziende voogden der kinderen, waarvan minstens twee blijkens de plaats hunner herkomst uit deze streken kwamen.

4) Met 21 zilveren versiersels beslagen.

5) Nu nog gebruikt voor het vasthouden der z.g. ‘vaste’ breipen.

[p. 286]

een silver vergulten vingher rinck mit twee schorteldoeckringhen;

viertien paer silvere haecken, staende aen swart lakens mouwen;

item een golden dubbel ducaet, een Nimweegs ducaet, twee gouden realen, een crusaet, twee Engelsche cronen, een Italiaensche croon, vyftien halve realen, twee goldguldens, een Philippus gulden, een Gelderse rijder, drije carolus guldens ende dartijen dalers¹⁾;

noch naderhandt aen gelt bevonden XLV golden guldens XV½ stuiver.

Is noch bevonden een doecksken, waerinne waeren thien golden guldens, acht stuijvers, een oort, de gulden tot XXVIII stuivers gereckent, toe behorende wijlen Jacob Pieter Everts weeskynderen.

Een coopbrief ende quitantie, gepasseert by Fopke Wopkezn. ende Hessel Thomaszn., als mombers tot Jacob Pieterszoons weesen, aen Jan Jacobszn. ende Anne Jans dochter, vanden huijsinge te Syaerda, mit hecken, heckpalen, van noch vijftien koeijen, twee rieren, een os, twee horsen ende andere dieren, alles gecoft ende betaelt voer vier hundert ende anderhalf gouden guldens, sijnde in date den XXI^en Novembris anno 1549; ondergeschreven Fopke Wopkezn., Claes Heynezn. mitten behoorlijcken consentbreven daeroppe onder stadts segele.

Een brieff, gepasseert bij Cornelis Claeszn. te Baijum²⁾ van tachtich goldguldens mit twee koeijen, een bed mit sijn toebehoor, twee stoelen mit twee cussens, een kiste, ellef loodt silverwerck, drije rocken, drije pelsen, twee tabberts, een hoeick, alles mit Trijn, sijn huysfroue in berns³⁾ ontfangen ende noch van tseventich golden gul-

1) Vgl. P.O. van der Chijs, De munten der Nederlanden van de vroegste tijden tot de Pacificatie van Gend, afd. Friesland.

2) Friesch dorpje, gem. Hennaarderadeel, destijds dikwijls Wrâldske Bajum (wereldsch B.), geheeten in tegenstelling met Moncke (Monniken) Bajum, gem. Baarderadeel, naar een voormalig klooster aldaar.

3) D.w.z. dat zijn vrouw hem, den erflater Jan Jacobszn., door haar geboorte in het huwelijk had aangebracht. Vgl. Nfri. ‘berne’, geboren; ‘bern’, kinderen.

[p. 287]

dens van geleent gelt, sijnde in date den XXIX^en Junii anno 1557, ondergeschreven bij her¹⁾ Foppe Hanszn.

Item drije goede becants²⁾ nijwe ende vijer oude bedden mit hun poelen, oorcussens, indertogen, groet ende cleyn XXIV;

zes blaeu linnen stricklakens³⁾ met iseren roeden;

vijftijen dekenen, goedt ende quaedt, onder malcanderen;

drijee banckwercks stuelcussenen;

XVII slechte⁴⁾ stuelcussens;

Slaeplakenen XXIX;

oorcussens, slopen groot ende cleyn XXI;

negen pueldoecken, noch twee onopgemaect, vijff dopties⁵⁾ tafellakens, noch twee slechte;

een web⁶⁾ linnen laken, lanck XXI ellen.

1) Hier scheen het een priester, een geestelijke ten plattelande, te zijn geweest, die de acte had gesigneerd.

2) Bijkans.

3) Strijklakens, gestreken lakens voor de bedden, als gordijnen gebruikt.

4) Voor dagelijksch gebruik.

5) Voorzien van doppen, gedopt.

6) Weefsel.

Tinwerck⁷⁾.

Item vijff tinnen platelen, vijer sauseren⁸⁾, een tinnen halfcanne, een half mengelen⁹⁾, twee verndels¹⁰⁾, noch twee ferndels, twee half verndels, twee croesen ende dartijen tinne lepelen.

Een vijerbecken, twee mesken¹¹⁾ blakers, twee mesken candelaers, ende een mesken potdecksel.

Een coperen pot van vijff halfcannen grote.

Een coperen pot van vijff mengelen.

7) Dit collectief is slechts toepasselijk op een deel der hieronder gespecificeerde goederen. De voorwerpen van koper, ijzer, hout, enz. worden er ook onder samengevat.

8) Sauskommen.

9) Nu: halfmingel = ½ L.

10) Kwartlitersmaten.

11) Lees: messing.

[p. 288]

Een coperen pot van een ommecanne¹⁾.

Een halfcanne pot, een mengelens pot ende een bierpot.

Acht eeren²⁾ emmers.

Een grote ketell, groot omtrent drije vijerders³⁾ mit een iseren trijvoet.

Een vyerders ketel, een half vyerders ketel; noch een ketel wat cleyner; noch een cleyner ketel.

Item twee iseren roosters, twee tangen, een vleyschforck ende een schuymspaen, een spiets, een degen ende oudt harnas.

Een houten hoegel met een iseren sneek⁴⁾.

Item een trijsoor⁵⁾ ende een kiste; noch een oude kiste; een spynthien mit noch een oudt; twee taefelen, item acht beschoten⁶⁾ stuelen; drije hoepkede⁷⁾ stuelen; vier stoelen mit stroo gevlochten; drije drijstallen⁸⁾, een besloten banck⁹⁾.

Item wintersaijenge van tlandt, besaeijt mit een halflopen rogge, een lope weijt¹⁰⁾; noch gesaeijt 1 lopen weit ende 1½ lopen wintergarst te halve voor vrou Bottingha¹¹⁾;

Item zes tonnen rode butter ende XXXII koeijenkeesen, vier bomen¹²⁾ ongel¹³⁾, een last garste, een halflast weyte,

1) 1½ Liter.

2) Koperen; nfri. ‘earden’.

3) Drie korf of ± 2 H.L.

4) Een ijzeren gaffel, waarin de hoegel boven het vuur rustte. Men heeft deze beteekenis van het weinig voorkomend substantivum ‘snake’ wel eens in verband gebracht met de beteekenis van den plaatsnaam Sneek; vgl. Mr. A. Miedema, Sneek en het Sneeker Stadrecht; verder Friesch Woordenboek, Dl. IV, i.v.

5) Voor tresoor: aanrechttafel, buffet, kast.

6) Van achteren gesloten, dicht, uit één stuk; vgl. beschot.

7) Ronde.

8) Driepootige stoeltjes, meest voor kinderen en dienstpersoneel.

9) Voor de kleinste kinderen.

10) Tarwe; vgl. nfri. ‘weet’.

11) Dochter van Juw of Julius van Botnia, in 1517 grietman v. Ferwerderadeel, in 1520 Raad in den Hove van Friesland en ± 1538 overleden.

12) Bom, boom was een vaatje met een zeer variabelen inhoud.

13) Vet, vooral varkensreuzel.

[p. 289]

een halflast haver, acht lopen bonen, daerinne mede comprehendeert bij raeminge, tgene ongedorschen is;

item vijff sijden speck mit twee ruggen;

item twintich hijsen¹⁾ runtvleesch mit itlicke andere stuckskes.

Item XXII koeijen, een calf²⁾ rijer³⁾ ende vijer gelde⁴⁾ rijeren, vijer hocklingen⁵⁾, een twenter⁶⁾ stijer, twee winter bargen⁷⁾, vijf oude schapen ende een ram, twee foolen⁸⁾ merijen ende een gelde merije, een merijefool⁹⁾, XVII eijnden¹⁰⁾, twaleff hoenders.

Item drije oude wagenen mit zijltoegen¹¹⁾.

Een ploegh ende twee eijden¹²⁾.

Twee sleeden, twee seijnen¹³⁾ ende twee sichten mit een haertou; twee keetten, vijer foecken¹⁴⁾, een griep, een oudt teemtou, twee haerreepen.

Een carne mit iseren hoepen, ende een mit houten hoepen.

Zeven rijven¹⁵⁾, een dijdcloot, XXXI manden, zes tijnen¹⁶⁾, zes halve ende drije hele besloten suijpvaeten, een cuijp, groot omtrent drije tonnen; twee waschtobben ende twee waschschamelen, acht houten emmeren, een oudt backtroch, een bargetroch, een barghock, twee wannen ende drije fleijlen.

1) Heupstukken; vgl. ‘isebeen’ = heup-, ook heiligbeen.

2) Drachtig.

3) Koe, die voor den eersten keer heeft gekalfd.

4) Ondrachtig, onvruchtbaar, gust, vaar.

5) Pink, eenjarige koe.

6) Tweejarig.

7) Varkens.

8) Drachtige, met veulen.

9) Merrieveulen.

10) Eenden.

11) Paardetuig, inzonderheid voor trekpaarden. Nfri. ‘sylbeage’.

12) Eggen.

13) Zeisen.

14) Fuiken.

15) Harken of raspen.

16) Vaatwerk met ooren, melk- of wateremmers, brandbluschmiddelen.

[p. 290]

Een hooyblock¹⁾, daer dbeesten nu af eeten, groot omtrent vyftien koehooij²⁾.

1) Dit stond als thans buiten de hooischelven, welke in de schuur waren geborgen.

2) Thans nog koe's eten, gelijk aan 5 wagenvrachten (nfri. ‘weiden’).

Inschulden³⁾.

Schelte Claeszn., burger binnen Franeker, ende Eelck Jansdochter, echteluyden, sijn schuldich vijftich goudguldens van suijvel, luijt hun obligatie in date den XIII^en Novembris anno 1556, ondergescr. Schelte Claeszn.

Noch hundert ende vijer gold guldens oock van suyvel, luyt den obligatie in date den XX^en Maij anno 1557, ondergescr. Schelte Claeszn., Claes Hilijni⁴⁾ zn.

Frans Janckezn., woonachtich te IJlaerd, is schuldich luijt sijn eijgen aengeven, van suyvel negen ende dartich golden guldens min een oort, des sijn hem sijn brieven vandien gerestitueert, ende mede een rentbrief op Ryerd Aedgers, daer hij op wederomme versoecken mach.

Sijbe Aneszn. ende Anne Ede dochter, echteluijden, sijn schuldich XXI½ (guldens) als reste van sijn obligatie, eyschende van een koe ende geleent gelt, sijnde d'obligatie in date den X^en Novembris anno 1556, ondergescr. Gerardes.

Pieter Janzn. te Blije is schuldich van geleent gelt IX gold guldens.

Sicke Jacobzn. te Rijpetijerck⁵⁾ is schuldich van geleent gelt zeven gold gulden.

Tyete⁶⁾ Obbes te Franeker is schuldich van een swarte koe sestien gold guldens, tbetalen Odilphi⁷⁾ anno 1558.

Dirck Pieterszn. te Lollem⁸⁾ is sculdich VII½ gold

3) Vorderingen.

4) Vgl. nog den Frieschen voornaam ‘Hiele’, ‘Hyltsje’.

5) Hollandsch Rijperkerk (gem. Tietjerksteradeel).

6) Nfri. Tjitte.

7) 12 Juni.

8) Dorp, in de gem. Wonseradeel, als het Ruigelollum was, anders uitbuurt, O.v. Franeker, bekend onder den naam van Lutjelollum.

[p. 291]

gulden van een enter rijer, tbetalen Victoris¹⁾ anno 1558.

Pieter Hilbrants te Slappeterp²⁾ is schuldich zeven golden guldens twintich stuijvers van ses lammen.

Beerndt Janzn. te Oostereyndt³⁾ is schuldich vyertijen gold guldens XVI½ stv. van geleent gelt.

Cornelis Claeszn. te Baijem is schuldich drije golden guldens, dartijende half stuijver van geleent gelt ende dat boven de penningen, in sijn voorgaende brieven gementioneert.

Aene Janszn.......⁴⁾ te Schalsum is sculdich XX stuyvers van coren.

Sijbren Sipkes te Franeker is sculdich vijff gold guldens ende IV stuijvers van huijden ende geleent gelt.

Dirck Janzn. te Boxum⁵⁾ is sculdich een daler, als den selven gedaen aen veeren te copen.

Item wort geseijt, dat Trijn Gerbrens huysfrouwe te Franeker oft haer overleden man Claes Repkes....⁶⁾ sculdich soude sijn.

Item een blaeuwe mans paltrock mit grote mouwen, een swarte mans iesse⁷⁾, mit noch een oude ende een swart lakens wambes⁸⁾; een blaeu vrouwen tabbert mit swart voer⁹⁾, een groen Engels rock, een pels mit groen Engels laken, twee nijwe ende dreije oude slechte manshemden.

Actum voorscreven.

In kennisse van ons,

(w.g.) Frans Gisbartzn. Ens.

1) 28 Juli.

2) Dorp in de gem. Menaldumadeel.

3) Dorp in de gem. Hennaarderadeel.

4) In het hs. opengelaten.

5) Dorp in de gem. Menaldumadeel.

6) In het hs. opengelaten.

7) Jas.

8) Wambuis.

9) Voering.

[p. 292]

IIa.

Op huijden, den VII^en Februarii anno XV^c achtende viftich zijn de navolgende porcelen¹⁾ van goeden inden sterfhuijse van wijlen Jan Jacobszn. te Syaerda bij Andres Janzn., Peter Claeszn., Claes Reylofszn. als mombers tot voorscreven jans nagelatene weese kynderen den meestbiedende bij maniere van auctie vercoft ende bijde navolgende copers elx also ontfangen ende in desen registre aengegeven, ende dat op besteck vanden articulen ende conditien navolgende.

I. Teweten dat alle d'gene, alhijr inden sterfhuijse geraeckende enijge goeden te copen, mitter daet hem selven sampt alle haeren goeden de selven cope ende betaelinge vandien aengaende submitteren ende dragen justiciabel onder den gerechte der stadt Franeker, niet tegenstaende dat sij all buijten die jurisdictie vandien geseten mogen sijn.

II. Dat alle copers in enijge porcelen van goeden, bedraegende allene zeven stuyvers ende daeronder, gehouden sullen sijn, dselve terstont ende alleer sij de goeden uijten huisse oft wech draegen, te betalen met gereet gelt.

III. Datmen allen de porceelen van goeden, bedragende over die summe van zeven stuijvers, betaelen sall voor Victoris dach naestcomende ende ten lanxten ende voor alle dilay²⁾ voor Allerheiligen daernae ende in cas van wanbetalinge oock mitten principale mede alle costen, schaden, interessen, daertoe te doen ofte lijden, alles onder expresse hypotheeck ende onderpant vanden selven gecofte goeden, sampt oock van alle andere der copers tegenwoerdige ende toecomende goeden, ende dat by pene van reale executie, sunder datmen daertoe enijge libellen oft andere enijge solemne proceduijren van rechte behoeven sall, sunder oock, datmen daertegen enijge exceptie, oppositie ofte contrarie actie pretenderen sall mogen, tsij

1) Vgl. perceelen; stuks, soort.

2) Dilatie.

[p. 293]

van enijge contrarie schulden oft actien ofte andersins in enijgerleije manieren.

IV. Item dat een iegelick, enijge goeden alhijr gecoft hebbende, gehouden sall wesen nu ende naemaels altijt, sowanneer hij daertoe versocht mach worden, daervoor te stellen onder die jurisdictie van Franeker voorscreven genochsame borge, die welcke d'selve betalen sal als principale schuldenaer ende als sijn eijgen sculdt, sunder den principale te behoeven aenspraeken, onder hypotheeck ende in manieren als voren, ofte dat bij gebreke vandijen den dach van betalinge als dan ter stont ommegecomen sall weesen.

Gryet Reyners, woonachtich toe Franeker, heeft gecoft ende ontfangen op voergaende articulen ende besteck een ketel voor	XXXVI st.
Jaedts Jochums, wonachtig in Franeker uuijtbuijren een ketel voor	XXVI st.
Jacob Janzn. toe Siaerda een coperen pot voor	XXII st.
Joannes Simenszn., wonachtig toe Leeverden^1) een koe met een hoorn voor zeeventijendehalff gd. gld.	XVI½ gd. gld.
Jacob Janszn. Siaerda voorscr. een coperen pot voor	XII st.
Cornelis Claeszn., wonachtich te Wraskebaijen een copere pot voor	XIV st.
Symen Feddezn., wonachtich te Franeker, een fael royge koe voor	XX gd. gld.
Grijet Hobbes, wonachtich te Hillairdt^2), een coperen pott voor	XI st.
Aucke Gerbens, wonachtich te Tsium^3), een coperen pott voor	XXI st.
Jacob Janszn. voorscr. een wytkoe voor	XIV gd. gld.
Arjan Aerjanzn., wonachtig te Franeker XCVIII pon-

1) Leeuwarden.

2) Hijlaard.

3) Dorp in de gem. Franekeradeel, nu gespeld als Tzum.

[p. 294]

den ongels, t'pondt voor drije botges^1) ende een pennick	V gd. gld. 13 st. 2 penn.
Juffer Machtel Roorda^2) een eerden emmer voor	XXIX st.
Juffer Roorda voorscr. een eerden emmer voor	XXIX st.
Grijet Reijners voorscr. een ketel voor	LI st.
Goeijke Pyeterszn. te Franeker een muescke^3) royge^4) koe voor	negentiende half gd. gld.
Jacob Janszn. voorscr. een eeren emmer voor	XXI st.
Juffrou Roorda voorscr. een gevoerde deken voor	XXXVII st.
Eelke Pieterzn., wonachtig te Lewerden, een roode withofte^5) koe voor	XVII gd. gld.
Heer Frans, pastoor toe Welsrijp, een swart grijze koe voor	XIX gd. gld. min een oort.
Grijet Reyners voorscr. een foerde^6) deken voor	XVIII st.
Grijet Reijners voorscr. een deken voor twee guldens.
Cornelis Heijnzn. te Dongum^7) een deken voor	XIX st.
Jacob Janzn. voorscr. een blaeu^8) koe voor	XVI gd. gld.
Jacob Janzn. voorscr. twee dekenen voor	XXI st.
Bouve smidt te Franeker een deken voor twee ph. gld.
Atte Haijezn. te Winsum een deken voor	XIX st.
Grijet Ins opt calckooven^9) een deken voor	XXVI st.
Trijn Cornelis te Baijum een deken voor	XVI st.

1) Munt (nu: nfrî. ‘botsen’) ter waarde van ½ stuiver.

2) Dochter van Sybrand van Roorda, edelman te Spannum, later Dijkgraaf der Vijf Deelen Zeedijken, gehuwd met Haring Heresdr. van Hottinga, gestorven 11 October 1550. Zie Den Haan Hettema en Van Halmael, Stamboek van den Frieschen Adel op gesl. Roorda.

3) Muiskleurige.

4) Ruigbehaarde.

5) Witkop.

6) Gevoerde.

7) Dorp in de gem. Franekeradeel, nu Dongjum.

8) Blauwachtig zwarte nuance.

9) Destijds een der Franeker uitbuurten, W. van de stad aan de vaart naar Harlingen.

[p. 295]

Grijet Douwes in Franeker uuytbuijren^1) twee stoelcussens voor	XII½ st.
Wijbe Thommes^2) opt tichgelwerck^3) twee dekenen voor	twee gld.
Jacob Janszn. voorscr. twee rode kussens voor	XV st.
Pilgerims opt calckwerk^4) twee stoelcussens voor	VI st.
Wijbe Thommezn. twee stoelcussens voor	XXVI st.
Grijet Jans te Ostereijndt twee stoelcussens voor	V st.
Jacob Janzn. voorscr. drije stoelcussens voor	XVII st.
Harmen Doedes te Ostereyndt een swart ende een muske^5) koe voor	XXVIII gd. gld.
Grijet Jans dochter te Ostereyndt een vuijrbecken voor	XI st.
Jacob Janzn. voorscr. een bed met een poel^6) voor	II gd. gld. X st.
Harke Janzn. toe Holwert een muske flecke^7) rijer voor	VIII½ gd. gld. VII botges.
Ruyerdt Sickeszn. te Franeker een swart royge rijer voor	XII gd. gld.
Jacob Janzn. voorscr. een bed met sijn poel voor	drije gd. gld. ende XI st.
Jadts Jochyms op......^8) een bedt met een poel voor	twee gd. gld.
Lijwe^9) Sappezn., wonachtich toe Cubaerdt^10) een fael^11) muske koe voor	XV gd. gld.

1) Het geheel der Franeker jurisdictie zonder een bepaalde plaatsaanwijzing.

2) Thomaszoon.

3) Tichelwerken vond men evenals kalkovens en pannenbakkerijen sedert de eerste helft der 16^e eeuw zoowel ten O. als ten W. van de stad.

4) Kalkovens, in analogie met tichelwerk meermalen kalkwerk genoemd.

5) Muiskleurige.

6) Peul.

7) Muiskleurig gevlekt.

8) In het hs. oningevuld gelaten.

9) Nfri. voornaam Lieuwe.

10) Dorp in de gem. Hennaarderadeel, nu Kubaard.

11) Vaalgrijs, nfri. ‘feal’.

[p. 296]

Kempe Jellezn. te Hitsum^1) een swardt royge koe voor	XVI gd. gld.
Jan Harmens te Welsrijp^2) een bed met een poel voor	VI gd. gld. min een oort.
Ruyrdt Baukes nempt over tvoorscr. bed ende poel voor gelycke somme als voren.
Jacob Janzn. voorschr. een rode koe voor	XV gd. gld.
Jacob Jans voorscr. een bed met een poel voor	V gd. gls.
Luysks^3) Lammerts Sijwerdtszn.^4) wijff oppe ferswal^5) voer een bed met een poel voor	III½ gd. gld.
Keimpe Jellezn. voorscr. een swardt royge koe voor	XVI½ gd. gld.
Jacob Janzn. te Syaerda een swaerdt flecke koe voor	XV gd. gld. ende XIV½ st.
Gryet Hobbes, wonachtich toe Hillaerdt, een bed mit een poel voor	III gd. gld. min een oort.
Wolter Pijeterzn. te Tzum een feel flecke koe voor	zestien goudguldens ende een oordt.
Jacob Janzn. voorscr. twee....^6) tegen oorcussenen voor	I gd. gld.
Neel Pilgrims voorscr. twee oorcussenen voor	XVII st.
Harke Janszn. te Holwerdt een muske wijt kalfe koe voor	twintich gd. gld.
Luijts Lammers voorscr. twee oorcussens voor	XXV½ st.
Trijn Cornelis toe Baijum voorschreven twee oorcussenen voor	XVI st.

1) Dorp in de gem. Franekeradeel.

2) Dorp in de gem. Hennaarderadeel.

3) Nfri. voornaam Luutske.

4) Nfri. Sioerd.

5) Hier: ‘Fers-’, elders ‘Feerswal’ voor het Friesche ‘feartswâl’, d.w.z. langs den kant van de vaart. De huizen, die daar toen reeds gebouwd en bewoond waren, vormden mede een uitbuurt, misschien wel het latere Vliet.

6) In het hs. opengelaten. Misschien moet hier gelezen worden ‘inder-’ of ‘uiter’(togen), overtrekken voor de kussens.

[p. 297]

Jacob Jansz. voorscr. een swarte koe voor	XVI gd. gld.
Aecht Pijeter, wonachtich to Hijllaerdt, twee oorcussens voor	XII½ st.
Item twee buijck cussens onderteken voor	VII½ st.
Grijet Hobbes voorscr. twee buick cussens onderteeken voor	X st.
Dijrck Sanders, joncker Hubits^1) knecht, een fele koe voor	twintich gd. gld. ende IV st.
Eelcke Pieterzn., wonachtich te Lewerden, een muscke koe voor	XVIII gd. gld.
Neel Pilgerus voorscr. een oorcussen voor	VI½ st.
Juffer Roorda voorscr. twee roode ende een wijt platelen^2) voor	VI st.
Jecht Pyeters voorschr. een witte ende een vermaelde^3) houten platelen voor	III st. een oort.
Grijet Hobbes voorscr. twee houten rode platelen voor	III st.
Jan Claeszn. te Lollum een roedt roijge hocklijn^4) voor	VII gd. gld.
Harmen Doedes, wonachtich toe Astereyndt^5), een swart royge hocklyn voor	IV gd. gld. IX st.
Weynert Dircxzn. to Miedum^6) een roodt hoklijn voor	IV gd. gld. IX st.
Den VIII^en Februarii.
Reijner Janzn. te Franeker een bijerpot^7) voor	VII (st.)

1) Deze jonker Hubits is mij onbekend. Was het misschien een Saksische edelman, met de vorsten van Saksen in Friesland gekomen?

2) Platte schotels.

3) Beschilderde.

4) Hokling, zie hiervoor, noot 5, blz. 289.

5) Oudere schrijfwijze voor Oosterend; vgl. Nom. Geogr. Neerl. IV, blz. 187, 190. Dezen vorm had het ook reeds in 1378 en 1402.

6) Franeker uitbuurt ten Z. der stad op de grens der gem. Franekeradeel; 't kan ook een dorp van dienzelfden naam in de gemeente Leeuwarderadeel zijn geweest.

7) Bierpot.

[p. 298]

Lywken Loelckezn. toe Kerberd^1) een twinter bolle^2) van	V½ gd. gld.
Juijcke Jouckezn. te Welsrijp een coperen pan voor	XIV st.
Jacob Janzn. voorscr. twee Deviter^3) stoelen voor	XX st.
Jacob Janzn. voorscr. acht slaeplakens voor	vier Carolus gulden min IV st.
Hanck Hommezn. toe Wolsert^4) twee baergen voor	VII gd. gl. ende een oort.
Jacob Janzn. voorscr. een swart roege^5) koe voor	XVII gd. gld.
Ruijerd Pieterzn., wonachtich te Druijnruijp^6), een swarte merye voor	XLVI gld.
Frans Janszn. toe Blessem^7) drije twinterrijeren voor	XXV gd. gld.
Jacob Janzn. voorschr. een enter bolle voor	vijer gd. gld. min een oort.
Lammert Sijverdtzn. opde Feerswal een rooster voor	IV st.
Grijet Harmens wijff toe Ostereijnde een schuijmspaen voor	1½ st.
Gryet Hobbes voorscr. twee trijffoeten voor	IV st.
Lammert Sijverdt voorscr. een tangh voor	III st.
Grijet Jouws wijff opt calckwerck een Deveter stoel	VIII st.
Eelke Bouwezn. toe Sibrandehuijs^8) een halff can mit een tinnen lijd^9) voor	III st.

1) Kubaard; zie boven.

2) Tweejarige dekstier, nfri. nog denzelfden vorm.

3) Deventer.

4) Vermoedelijk Wolsum, dorp in de gem. Wymbritseradeel of een verschreven vorm van Wolsend, nu Woudsend, dorp in dezelfde gemeente; vgl. Nom. Geogr. Neerl. blz. 145, 193-195, 235.

5) Nfri. nog ‘roech’ voor ruig.

6) Dronrijp, dorp in de gem. Menaldumadeel.

7) Blessum, eveneens een dorp in vorengenoemde gemeente.

8) Nu: Sibrandahuis bij Dokkum in de gem. Oost-Dongeradeel.

9) Nfri. ‘lid’ d.w.z. deksel.

[p. 299]

Jacob Janzn. voorscr. een hanghijser ende een rooster^1) voor	IV st.
Agniet Jellkes wijff, wonachtich toe Sibrandehuijs, een Deviter stoel voor	VII st.
Jacob Janzn. voorscr. twee hoepkede stoelen voor	IX st.
Grijet Dijrcks wijff, wonachtich toe Boxum^2), een vrouwen stoel voor	V st.
Jacob Janzn. voorscr. een houten stoel voor	IX st.
Jan Simonzn., wonachtig toe Lewerde^3), een last cooren voor	XXIIII gd. gld.
(is seven lopen min).
Jan Simonzn. voorscr. XXI lopen boven, 't lopen voor	XXI st.
Jan Simon voorscr. XVI lopen weit, 't lopen voor	XXX st.
Jan Simons voorscr. een halff last haver voor	VII gd. gld.
Meinert Taekezn. te Tzum een kinderstoel voor	drije blancken.
Frans Janzn. te Blessum zes tonne roode buijtter, met twintich koeijen kessen^4) tsamen voor	een hondert gd. gld. ende vier gelijke gld.
Wijbe Thommeszn. voorscr. ijtlijcke ponden fleijs ende speck tot III^CXII ponden, tpondt voor I braspennich ende een penn	^5).
Dijrck Janzn. toe Boxum een stoel voor	VIII st.
Grijet Hobbes voorscr. een Deeviter^6) stoel voor	XII st.
Wijbe Thommes voorscr. twee heele strijcklakenen met twee roeden voor	XXV st.
Luijts Lammerts voorscr. een strijcklaken met zijn roed voor	VIII st.

1) Doordat er nog geen kachels en fornuizen in gebruik waren, komen in deze en andere boedellijsten telkens veel hangijzers, ketelhaken, roosters enz. voor In en boven het vuur in de open haarden.

2) Dorp in de gem. Menaldumadeel.

3) Leeuwarden.

4) Kazen.

5) In het hs. oningevuld gelaten.

6) Deventer.

[p. 300]

Trijn Dijrcks voorscr. een strijcklaken met een roedt voor	VII st.
Neel Pilgerims voorscr. een strijcklaken met een roedt voor	VII st.
Grijet Hobbes voorscr. een eren ammer^1) voer	XXXVIII st.
Anderes Janzn. toe Ferwerdt een eren emmer voor	XXXI st.
Jacob Janzn. voorscr. een eeren emmer voer	XXXIII st.
Jacob Janzn. een etel spijn^2) voor drije hornties gld.
Hobbe Janzn., wonachtich toe Hillaerdt, een spijne voor	XIV st.
Jacob Janzn. voorscr. twee cleyne suypvatten^3) voor	IV st.
Aecht Pijeters wijff een waschamele voer	III st.
Jacob Janzn. voorscr. een wastobbe voer	IX (st.)
Merten Aedezn. te Franeker een ende twintich ponden veren tpondt voor 1½ st. ende een	(32 st. en 13 penn.)
Dijrck Jankezn. te Boxsum acht koijen kesen t'stuck voor IX st	(3 car. gld. en 12 st.)
Jacob Janzn. voorscr. twee oorcussens inderteeken voor	XXIV st.
Jan Gerbrenszn. toe Franeker een wastobbe voor	XXXVII st.
Pieter Allertzn. een halfierder voer	twee st.
Jacob Janzn. voorscr. twee cleijne vatkes voer	II st.
Item Jacob noch een vierders vat voer	I st.
Grijet Hobbes voorscr. twee oorcussens indertogen voor	XXXIX st.
Juffer Roorda voorscr. twee inderteeckt oorcussenen van bedtteect, onopgemaect voor	XXIX st.
Ruijrdt Benedixzn. te Franeker een stoel cussen ende een oorcussen inderteeckt voor	XII½ st.

1) Vgl. den nfri. vorm ‘amer’, Holl. emmer.

2) Verschreven vorm voor ‘etenspyn’, provisiekast.

3) Nfri. ‘sûpe’, Holl. karnemelk; in die vaten werd als thans nog de karnemelk van het eigen bedrijf bewaard voor menschelijk en dierlijk voedsel.

[p. 301]

Grijet Hobbes voorscr. twee cleyne grove stoelkussenkes voor	VII st.
Eelke Douweszn. te Franeker twee zeeven voor	IX st.
Jan Claeszn. te Lollum een coperen podt voor	XLIII st.
Frans Janzn. toe Blessum twee banckwercks cussens voor	XLVII st.
Eelke Douwezn. voorscr. twee aerden voor	III st.
Wijbe Thommes voorscr. een tinnen plateel voor	X st.
Rijuerdt Benedix voorscr. vijff ellen voerlaecken, d'ellen voor	IV st. een ortien.
Jacob Janzn. twee bruijne horsen^1) voor	LX½.
Pieter Claeszn., wonachtich toe Hylaerdt, een bruijn bles met fole voor	XVII^2).
Jacob Janzn. voorscr. vijff oude schapen met een ram ende een oude karne tsamen voor	XIV gd. gld.
Idem Jacob XXIV aerden, een keespars, een keskop, een roomplateel, drije scragen, twee keesvatten, tparsvat, een tonne ketel met sijn trijffot daertoe behorende ende een tonne met sout, tsamen	XII gd. gld.
Idem Jacob den ploech, I eyder, tyemtou, vijer Hamburger tonnen, backtroch, backtafel, drije molke tijnen, vijer houten emmers, forcken ende grepen, soe goedt ende quaedt sij hijer bevonden mochten worden, drije leppen, schepgrepen, dissel, spickerboer ende den knijptange ende een cuype tsamen voor	VIII gd. gl.
Pieter Claeszn. voorscr. twee haerropen^3) voor	VII st.
Jacob Janzn. van Pingum^4) acht ende dartich ponden hennep tsamen voor	XXVI st.

1) Hoewel de vorm ‘horsen’ (paarden) hier zeer onduidelijk is weergegeven in het hs. en de lezing ‘hoesen’ (kousen) met evenveel recht kan worden aangenomen, lijkt mij de eerste toch meer aannemelijk uit het verband met den volgenden post.

2) Het bedrag van dezen en den voorgaanden post is niet door een benoemd getal uitgedrukt, doch hier hadden natuurlijk goudguldens vermeld moeten worden.

3) Schaapscharen, om de wol te knippen; vgl. Verdam, Mnl. Wdb. i.v. ‘haerropen, haerplockinge’, Nfri. ‘ropje’.

4) Nu Pingjum, dorp in de gem. Wonseradeel.

[p. 302]

Eelcke Pieterzn. voorscr. VI stijen^1) vlas, tstien voor XV st.	^2).
Trijn Dijrx toe Boxum een blaker voor	II st.
Agniet Elkers voorscr. een mesken blaker ende een mesken candeler voor	IV st.
Dirck Janzn. toe Boxum een ijseren candelaer voor	V½ st.
Cornelis cangieter toe Franeker voor XXX pond tin tpont voor	III st. een ortien^3).
Merten Simonzn. te Welsrijp een eren emmer voor	XXXIV st.
Ryuerdt Gerrijtzn. toe Welsrijp een vierders ketel voor	drije gd. gld.
Douwe Pieterzn. te Franeker uuijtbuijren twee aerden voor	V st.
Neel Pilgerns voorschr. twee slaeplakens voer	XXIV st.
Grijet Reyners voorscr. twee slaeplakens voor	XX st.
Hobbe Janzn. voorscr. twee aerden voor	XI st.
Gryet Rijmers voorscr. twee lakenen ende een poeldoeck voor	XIV st.
Neel Pilgrims voorscr. twee slaeplakens voor	XV st.
Gryet Reymers voorscr. een slaeplaken met een poeldoeck voor	VIII st.
Merten Jacobzn. toe Oerdum^4) vijer manden voor	XII½ st.
Cornelis Claeszn. toe Wraedskebaijum^5) zes aerden voor	XXV½ st.
Agniett Eelkes voorscr. vyff aerden voor	XXI st.
Trijn Gerbrens huysfr. toe Franeker twee tafellakens voor	XVII st.

1) Nu: steen, nfri. ‘stien’, een zeer variabel gewicht in de verschillende gewesten voor wol, vlas, garen, kaarsen, ± 3 K.G., oorspronkelijk ter zwaarte van den steen, die hier als gewichtseenheid diende. (Uit ‘Het eerste School-Boeck van Mr. Sybrand Hansz. Cardinaels Arithmetica’, (ed. 1639): ‘yder wage op 25 steenen ende 5 ℔ ende yder steen op 6 ℔.’

2) In het hs. oningevuld gelaten.

3) Oortje.

4) Een der uitbuurten van Franeker, thans niet meer onder dien naam bekend.

5) Dorpsnaam Bajum (gem. Hennaarderadeel), zie boven, blz. 286, noot 2.

[p. 303]

Bouwe Pieterszn. smit voorscr. twee tafellakens voor	XXV½ st.
Gryet Reymers voorscr. een tafellaken voor	VI st.
Ryuerdt Benedixzn. voorscr. vijff scutteldoeken^1) voor	X st.
Syverdt Gerbens, wonachtig in Franeker uuijtbuijren, een karn met den stal^2) voor	1½ gd. gl.
Gercke Dirxzn. toe Sweins^3), een sou^4) en sichte^5) met een hack voor	XV st.
Dirck Janckezn. toe Boxxum een karn wich^6) voor	III st.
Anne Jules Feddes wijff twee slaeplakens voor	twee carolus gld.
Hessel Tomaszn. toe Salwert^7) twee Hamburger tonnen^8) voor	XI½ st.
Aeff Meyer wyff twee slaeplakens voor	XXXIV st.
Gryet Reymers voorscr. twee slaeplakens voor	XXXII st.
Jan Gerbens toe Franeker twee slaeplakens voor	XXXVIII st.
Rijurdt Bedijx^9) voorscr. twee lakenen voor	XXXVI st.
Jacob Jan voorscr. twee sichten ende een vorck voor	VI st.
Aerian Aeriuszn. voorscr. een laken voor	XXIII st.
Jacob Claeszn. te Franeker een craednael^10) voor	XIX st.

1) Vaatdoeken.

2) Vgl. nfri. ‘stâlle’ voor steel, hier de pompstok voor de karn.

3) Dorp in de gem. Franekeradeel, nu Zweins.

4) Zeef.

5) Sikkel.

6) Hier is de t achter ‘wicht’ in het hs. vergeten; een gewicht op het deksel der karnton.

7) Uitbuurt van Franeker, O. van de stad.

8) 2 H.L.'s-tonnen voor Hamburger bier, dat toen veel werd geïmporteerd in het land der Friezen; vgl. Groot Placaat en Charterboek van Vriesland, dl. III, blz. 51; Worp v. Thabor, Kron. v. Friesl. V, 65.

9) Verschreven vorm voor Benedix.

10) Platte kruiwagen, nfri. ‘pipegael’; vgl. ook den huidigen vorm ‘kroadtsje’.

[p. 304]

Gryet Hobbes voorscr. twee poeldoecken voor	XVIII st.
Jacob Janzn. voorscr. een yoek^1) voor	III st.
Merten Jacobzn. voorscr. een olde tijne voor	II st.
Gryet Reyners voorscr. een tafellaken ende een poeldoeck voor	XVIII st.
Cornelis Claeszn. te Wratskebayum een aerdt voor	III st.
Jacob Janzn. voorscr. vijer houten emmers, een scerfbordt^2) voor	VIII st.
Cornelis Janzn. toe Cubaerdt twee handoecken voor	XVIII st.
Wypk Sickes op de Feerswael twee handdoecken voor	XIV st.
Jaedts Jochums opt Feerswael twee tafelakens voor	IV st.
Hanck Hommezn. toe Schalsum^3) een eijde voor	XLV st.
Ryuerdt Benedixzn. alderhande doecken voor	VII st.
Ryuerdt Benedix voorscr. alderhande oude doecken voor	V st.
Wijbe Hettezn. te Franeker drije mans hemden voor	XXIII st.
Hessel Tomiszn. toe Tsalwert ytlicke ellen linnen laken voor	XXII st.
Grijet Hobbes voorscr. twee cussens overslopen voor	VII st.
Aecht Pieters voorscr. zes cussens togen voor	XV st.
Goslick Corneliszn. toe Wittens^4) drije cussens togen voor	XLI st.
Hobbe Janzn. te Hilaerdt een cleerkorff voor	IV st.
Reyner Janzn. toe Franeker drije ende twintich ellen

1) Juk.

2) Slijpplank.

3) Dorp in de gem. Franekeradeel.

4) Uitbuurt van Franeker, west van de stad, vroeger een groote terp, thans nog enkel de naam van een stuk wei- en bouwland; vgl. Nom. Geogr. Neerl. IV, 152, waar wijlen Dr. Buitenrust Hettema ook met dezen naam geen uitweg wist.

[p. 305]

min een verndel linnen laken, d'ellen voor	VII st. min een penninck.
Meynert Takezn. toe Tzom XX min een verndel ellens linnen laken, d'ellen voor III½ st. ende drije penningen.
Pieter Dircxzn. opte Verswael^1) een paltrock voor	XXXI st.
Joucke Hanszn. te Miedum een cleyne sleedt voor	XIV st.
Cornelis Janszn. toe Cubaerdt een iesse voor	II gd. gld. een oort.
Merten Jacobzn. voorscr. een Vrieske^2) paltrock voor	V gd. gld.
Jacob Janzn. voorscr. een kret^3) voor	XXII st.
Cornelis Janszn. voorscr. een swart lakens wambes van	twee gld.
Dirck Jouckezn. voorscr. een pels met groen laecken voor	vijff gd. gld. min een oordt.
Gryet Reyniers voorscr. een groen vrouwenrock voor	acht st. min dan drije gd. gld.
Jacob Janszn. toe Pingum een beret^4) voor	VII st.
Jacob Claeszn. toe Franeker een paer lange boxen^5) met een leren broek voor	XXXIV st.
Jacob Claeszn. voorscr. een blaeu tabbert met swart foer voor	VI gd. gld.
Dirck Janzn. toe Boxum een hoet voor	VI st.
Andries Janzn. to Ferwert een bosch gern voor	XV st.
Wijbe Hettezn. to Franeker een paer swarte mouwen^6) met een craeg voor	X½ st.
Meynert Takezn. to Tzom een craegh met een paer mouen voor	IV st.
Jacob Claeszn. voorscr. een lakens iesse voor	XX st.
Aecht Pieters voorscr. een paer mouven voor	VIII st. ende een orthien.

1) Verschreven vorm voor ‘Feerswal’, zie boven blz. 296, noot 5.

2) Vgl. nfri. ‘Fryske’.

3) Groote kruiwagen, meest voor mestvervoer.

4) Baret.

5) Broekspijpen met een leeren zitting; vgl. nfri. ‘bokse’ = pijp.

6) Jasgedeelte met voorstuk.

[p. 306]

Cornelis Claeszn. to Bayum drie pont wol voor	X st.
Jacob Janzn. voorscr. twee lakens voor	XII st.
Agnijet Eelkes voorscr. een hemdrock voor	XV st.
Jacob Janzn. voorscr. twee triffoeten voor	II½ st.
Jacob Janzn. voorscr. twee wagens ende twee tafels, twee ledders^1), twee barge trogen, een barge hock, een scippond^2), een ketelring en tangh met eynen^3), stelen, wannen, tsamen voor	XI gd. gld.
Noch Jacob voorscr. een trijsoer, twee kysten ende die helft van die hennen met die haen voor	V gd. gld. ende een oort.
Marten Jacobzn. toe Ordum^4) een deel schoven hennip voor	^5).
Jacob Janzn. voorscr. drie stuijcken^6) butter voor	XVIII st.
Item Jacob voorscr. een eeren emmer voor	XXXVI st.
Noch een kussen voor	XXI st.

Noch twee hondert XXXIII ponden fleijs, tpondt voor 1 braspennick ende een penningh.

Jacob Janzn. voorscr. sijn bij Anne Anneszn., Harcke Janzn. ende Hessel Thomas ende alle te Tsalwert als daertoe by voorscr. mombers gecoren baersluijden toegedeelt ende toegetaxeert, in minderinge van sijn olders erfnisse alle d'huijsinge te Syerdema mitten winterzayenge opde landen, sijen⁷⁾ hecken, heckpalen, stroo, balckhoudt, barninge⁸⁾ mit itlicke andere romlingh, sampt d'verbeteringe van sloten ende anders aenden landen gedaen, alles tsamen totter summa toe van drije hundert ende negen

1) Ladders, Nfri. ‘ljedder’.

2) Oude gewichtseenheid voor 300 Amst. ponden, om het gewicht van scheepsvrachten, zooals vlas, hennep, enz. uit te drukken; in Friesland inzonderheid bij het wegen van kaas gebruikt.

3) Nfri. ‘ein’ Holl. ‘eind’.

4) Uitbuurt Oerdum, zie boven blz. 302, noot 4.

5) In het hs. oningevuld gelaten.

6) Een hoeveelheid boter van een bepaald gewicht, ± 10 K.G.

7) Holl. pron. poss. zijn of zijlen, sluizen, dammen, Nfri. ‘syl’.

8) Brandstof.

[p. 307]

gouden guldens, een ende twintich stuyvers, de gulden tot XXVIII st. gerekent¹⁾.

Actum ende alhijr mede geregistreert duer aengeven van Anne Claeszn. voorscr. sampt Andries Janzn., Pieter Claeszn. ende Claes Reyleffszn., den XI^en Februarii anno 1558.

Jacob Janzn. voorscr. heft noch gecoft ende ontfangen drije lopen bonen voor

twee gd. gld. VII st.

Jacob voorscr. heft noch gecoft thooy, opt heem synde, geacht op vijftich koehooy, doch so lutlich ende groot tselve is, voor......... XLII½ gd. gl., des sal hij oock mede van nu tot Meye anno XV^C negen ende vijftich toe in cost ende dranck onderholden Claes Janzn., sijn jonxte broeder.

Actum den II^en Martii anno 1558.

1) Alleen de opstal van de boerderij Sjaardema plus het onderhoud en de bezaaiing der voor landbouw bestemde kävels werden hier dus verkocht of overgedragen tegen een getaxeerde waarde, niet de landerijen zelf.

IIb.

Op huyden den lesten Maij anno XV^C negen ende vijftich sijn andries janzn., Pieter Claeszn. ende Claes Reylefzn., voorgaende mombers, verdraegen, dat voorscr. Andries ende Pieter den montschappe over Trijn, maerten ende anne, de drije olste ende Claes Reylefs over Claes, tjonxste kijnt van Jan Jacobzn. ende d'administratie haerer goeden sullen bewaeren, ende nae goede deelinge der voorscr. kijndere goeden, eerst de uuijtgelechte costen ende ongelden, sampt voedinge ende van Claes cledinge tot date deses toe doet gerekent, is bevonden, dat Claes, tvoorscr. jonxte kijnt, als goet heeft twee hundert vijf ende negentich golden guldens, sijnde onder Claes Reylefs voorscr. mit noch achtehalf gold gulden van een

[p. 308]

jaer ontfangen rente, t'stuck tot XXVIII stuyvers gerekent, ende beholden d'andere drije kynderen elx twee hundert zeven ende negentich gelijke guldens, dartien stuyvers, een oort, van principale ende voorts rente gelijck tvoorscr. kijnd, onder handen van Andries ende pieter voorscr., des sijn haere voedinge ende cledinge noch ongerekent, ende blijven noch tot nader profijt der vijf kynderen sekere negen gold guldens onder een pieter janzn. to sybrandehuijs, alsnoch niet gedeelt, als dat alle d'luyden tegen malcanderen blijven salf(?) recht nopende tvorndel, twelck den jonxte kynderen uuyten....., neffens voedinge oft anders soude noch competeeren.

Actum voorscr.

In kennisse van mij

(w.g.) Ens.

In margine stond:

Also Jacob, Trijn ende Martijen, Jan Jacobs kijnderen, nu al puberes sijnde, voor hem ende mede van wegen de andere twee jonxte kijnderen, item oock Claes Reylefszn., Andries Janzn. ende Pieter Claeszn. als mombers totten kynderen voorscr. alle, mit oock Cornelis Claeszn., haeren swager, aenden gerechte hebben versocht, omme der kyndere costen te vermijden, dat Gerbren Epes ontslagen ende quiteert soude worden van sijnen mede momberschappe over de voorscr. kijnderen, ende gehoort ook den consente van voorn. Gerben, mits oock dat d'voorscr. Claes, Andries ende Pieter verclaerden by voorscr. Gerbren vander kijndere goeden niet ontfangen nochte uuytgegeven tsijn; ende dat zij den selven in alles daeraff quiteerden, ende naemen de gehele laste ende administratie van dijen op hem luijden, onder hypotheeck haerer eygen goeden, so is d'voorscr. Gerbren vande voorscr. momberschappe mit sampt van alle lasten, actien ende molestatien ter cause vandijen in alles bijden gerechte der stadt Franeker ontslagen, geabsolveert ende gequiteert.

Actum den XVII^en Martii anno XV^C negen ende vyftich.

In kennisse van mij

(w.g.) Ens.

[p. 309]

III.
(A^o. 1568.)

Op huijden den VIII^en Martii anno XV^C acht ende tsestich sijn Sijbe Taeckezn., Oldenvaeder¹⁾ ende Menne sybezn., oom ende naeste vrienden vanden drie weeskynders, bij wijlen Mr. Jacob van Daelen, in sijn leeven rectoor ende burgemeester binnen Franeecker, sampt bij wijlen Iefcke Sybe dochter, sijne echte huijsfrouwe, achtergelaten, tot versueck van Roeleff ende Riemet, den twee olste der voorscr. kijnderen, nu all puberes sijnde, voer hem ende van weeghen Wobbel, hun joncxte suster, bij den gerechte der stadt Franeecker geordoneert ende geauthoriseert tot mombers over den drije kijnderen voorscr. Ende hebben d'voorn. Sijbe ende Menne, aennemende d'selve momberschap, dien behoorlijcken eedt daertoe ghedaen in handen vanden burgemeester Mr. Claes Hanszn., als commissaris daertoe bijden voorscr. gherechte geordonneert, ende onder d'selve eede mit behoorlijcke satisfactie, onder expresse, by hypotheeck ende verbandt van alle hun tegenwoordighe ende toecomende ghoeden, actien ende gerechtigheden, gelooft die voorscr. momberschappe ende die administratie van die, soo well neffens des voorscr. kijnderen goeden ende saicken als neffens hun persoonen, getrouwelicken te bewaeren, soo sij tot meesten profijte vande voorscr. kijnderen sullen bevonden toebehooren, ende in alles hem daerinne toe draghen als goede mombers nae rechte toe staet ende behoeren toe doen.

Actum utsupra.

Inventaris, begonnen ende gemaeckt bij Mr. Claes Hanszn., Burgemeester binnen Franeker, als commissaris van alle alsulcke goeden, actien ende gerechtigheden, als in, aen ende tot den sterfhuijse van wijlen Mr. Jacob Roeleffzn. van Dalen ende Iefcke Sijbe dochter, echte luijden, bevonden sijn. Ende dat ter instantie ende duer aengheeven van Sijbe Taeckezn., Oldevaeder ende Menne Sijbezn., oom, ende beijde mombers over den drie weeskijnderen

1) Grootvader; zie Verdam, Mnd. Wdb. op ‘out’ en ‘olde’.

[p. 310]

van z.¹⁾ Mr. Jacob ende Iefcke voorscr. ende meede bij hulp van Aeff Jacops dochter, der voorscr. kijndere halff suster, d'welcke alle in warachtige woorden hebben gelooft²⁾ ende angenomen dije voorscr. aengewinge oprecht ende getrouwlijck toe doen, voer soo voele in hun kennisse weesen sall. Ende soo verre sij naemaels eets meer moghen geraecken te bekomen, 't selve alsdan oock meede te comen aengeven ende bij deesen doen stellen.

Inden eersten bevonden een huis, staende binnen Franeecker opdt Coudall³⁾, ter noorder sijde vande diepte, daer der voorscr. kyndere olders uuijtgestorven sijn, mit dije schuijre, sampt dije nutlic eijgendom der steede ende alle vordere gherechtigeden, daertoe behorende, belast aenden huissarmen binnen Franeecker mit XXXV stuijvers jaerlijckse grontpachte, hebbende Riwerdt Claeszn. ten westen ende Jan Cuijkens erven ten oosten naestgehuyst.

Item een huijs ende schuijre, staende binnen Franeker opt Coudall, ter suijder sijde vanden diepte mitten nutlicken eijgendom der steede ende alle verdere gherechtigheden, daertoe behoorende, belast aen J. Amerentiana van Grombach⁴⁾ mit vijff ende dartich stuijvers jaerlycks

1) Zaligen, wijlen.

2) Beloofd, verklaard.

3) Het ‘Coudal’ te Franeker was dat wijkgedeelte, hetwelk ten Noorden van de Martinikerk gelegen is en thans den naam draagt van Zilverstraat. Een zijstraat (of steeg) daarvan was en is nog de Schoolsteeg, die naar het Oude Kerkhof leidde en waaraan de Latijnsche school paalde. De rector woonde echter aan den noordkant van de gracht, thans ‘Plat’ geheeten. Zoo althans zijn de aanwijzingen op de kaart van Petrus Bast (1598) achter de Kroniek van Winsemius. Op jongere plattegronden van deze stad vindt men het ‘Koudal’ - zeer zeker abusievelijk - ter plaatse van het huidige ‘Noord’, waar Bast de ‘coornmerkt’ teekende.

4) Deze ongewone voornaam is misschien een schrijffout in het hs. Zij, die hem droeg, was de dochter van Frederik of Frits van Grombach, Duitsch edelman, die ook met den Hertog van Saksen in Friesland was gekomen. Hij werd achtereenvolgens Hofmaarschalk te Leeuwarden (1509), Drossaard te Harlingen (1515), Grietman van Barradeel (1517), Raadsheer in het Hof van Friesland (1525), Gedeputeerde Staat van Friesland (1539) en stierf in 1541. Hij was gehuwd met Luts van Martena. Zijn stoffelijk overschot werd bijgezet in de Franeker St. Martinikerk.

[p. 311]

grontpachte, hebbende Sijbe Taeckeszn. ten westen ende Toemes Pieterszn., schoenmaker, ten oosten naestgehuist ende daertoe oock thoutsteck¹⁾, aenden voorscr. huijse behoorende, doch dat den voorn. Sijbe tot sijn leventlanck toecompt t'gebruick vant t'selve steck, sonder eenighe huijre ende sijnde voorts tvoorscr. huijs mit sijnen voorgaende toebehoren vrij ende onbelast van alle wijder servituten.

1) Houtschuur, uit het gebruik waarvan ik afleidde, dat bedoelde Sybe Taekezn. een houthandelaar van beroep moet geweest zijn.

Gelt.

Item bevonden aen gelt vijff ende dartich goude guldens, drie ende twintich stuijvers een half.

Noch bevonden aen gelt

XI fl.

Noch een hondert gouden guldens, staende onder Hans Douwes nae vermogen den brijeve, daer aff van date den VI^en Februarii, anno 1564, bij Hans voorn. ende Simon Janszn. ondergeschreven, geteekent mit A.

Clenodien van goudt ende silver:

item een gouden draechringh van fijn ende croonen golde, tsamen wegende	negen engels^2);
item een golden strickringh^3) mit een hart van croonen golde, wegende	vijf engels;
item een golden boegelringh van Croonen golde, hebbende vijff boegelen, weegende	darthien engels;
een golden boegelring van fijn ende croonen golde, hebbende vier boegelen, weegende vijff engels een vierling;
een golden rinck van fijne golde, om een buffel, weegende mitten buffel	twee engels een vierlinck;

2) Een oud rekenboek van 1600 leert: ‘Ghy alle, die in Zilver of Goud u geneird, Meucht leeren nu hier in, zoo gy begeird, Dat U zal zijn zeer noodig ende weird, Een mark heeft 8 Oncen of 16 Loot, Een Once heeft 20 Engelschen, Een Engels heeft 32 Azen’.

3) Snoer- of rijgring in tegenstelling met een eenvoudiger gemodelleerden draagring, terwijl een beugelring uit een aantal beugels bestond.

[p. 312]

item bevonden drie silveren lepelen, daeraff die stalen^1) sijn beneden plat verguldt ende boven gedraijt mit silver vergulde knopen, daeroppe opt plat staet Sybe Taeckezn.^2) ende mit sijn merck^3) opt rugghe, wegende tsamen	ses loodt min een achtendeel;
item drie silvere lepelen mit vergulte leuwen weegende	vyff looden drie achtendeelen;
item bevonden twee ende twintich paer silvere twee dopte vergult haecken wegende ijder paer	een halff loodt ende een achtendeel schaers;
item twee ende twintich paer sylvere vergult andere haecken mit roosters, weegende een ijder paer	een halff loot min een blanck;
acht paer silver vergult haecken, cleijne driedopte, wegende tsamen	drie looden ende een vierndel;
achtien paer cleyne silvere vergult haecken mit steenkens, wegende elck paer	een vierendeel loodt;
twaleff paer lutke haecken silver vergult, weegende tsamen	twee looden;
item aen andere olde sijlver haecken, gebroecken silver scheed ende sijlver buijdels, cnopens ende ander olt sijlver, all tsamen wegende darthien looden een vierendeel;
item een sylver ketten mit een silver vergult roos ende vergulte coord, weegende tsamen tiendehalff looden;
een silver verguldt bras^4), wegende	seste halff loden een achtendeel;
een sylver knoop caeijseel^5) mit sijn ketten, weegende	acht loden drie vierndeelen;

1) Stelen.

2) Bij wijze van inscriptie en ter herdenking aan den schenker, respectievelijk vader van de overledenen en grootvader van de nagelaten kinderen. Dit gebruik, thans nog ten plattelande van Friesland onder de gezeten huislieden in eere, bestond dus toen al!

3) Signet.

4) Halssieraad; vgl. nog de huidige nfri. uitdr. ‘hy sjucht der hwet bras ut’, d.w. hij ziet er keurig uit. 't Kan ook zijn, dat er een soort van armband mee bedoeld werd; vgl. Latijnsche bracchium. Het ufri. heeft nog ‘braskoer’, een korf, die aan den arm gedragen wordt.

5) Sleutelring; vgl. nfri. ‘kaei’, sleutel en ‘seel’, ring, ook die om den hals eener op stal staande koe.

[p. 313]

een silveren storthaeck^1), wegende	drie looden een achtendeel;
een silver dubbelt scheede^2), weegende mitten keten	elf loden mit een vierndeel buiten die messen mit silver hoofden;
een coralen vijfftich^3) met vier en dartich vergulte silver tonnen ende een silver verguldt dubbel crucifix, weegende t'samen	achte halff looden;
een coralen vijfftich mit vier ende vijfftich ronde silvere steenen ende een sylver ruydt^4), weegende t'samen	achtehalff looden;
item een silver vergult riemcke van dartich slaegen^5) staende op eenen roodt saien^6) boorde ende mit twee silver vergult oertysers^7) ende twee silveren ketekens;
een silver vergult wyngaerdt boerdtke^8), staende op swart fluweel, weegende mit t'selve fluweel	vijff loodt.
een oudt silver boorde, staende op groen sijde, weegende met zijn boorde tsamen	vijf looden.
een silver caeijseel mit een haeck van Adam ende Eva^9), weegende	twalefftehalff looden;
een silver kynder tande bijter mit sijn keten ende den tant, weegende	drije looden ende een vierndeel;
een silver signet, weegende	een loodt min een achtendeel;
een cleijn gatten vijftigh^10) mit vijfftien silver steenen sampt een wit ende een verguldt silveren penning ende een Sint Jacob;

1) Stort(e) staat hier voor ‘strote’, strot; een ‘storthaeck’ was dan ook een halshaak of halsring, om daarin of- aan iets te hangen, b.v. een crucifix, een medaillon of eene penning.

2) Anders meest voor 't vasthouden van de breipen, hier ter beveiliging van messen.

3) Een koralen halsketen, waarvan 34 steenen in zilver waren gevat.

4) Een ruitvormig voorwerp, inz. medaillon, model of ander sieraad.

5) Een riem met 30 zilveren knoopjes beslagen.

6) Van saai.

7) Reepvormige oorijzers.

8) Een bordje voor het opdienen van wijnglazen.

9) Met de beeltenis van A. en E.

10) Een gitten halsketen, gedeeltelijk in zilver gevat en o.a. voorzien met de beeltenis van St. Jacob.

[p. 314]

item een silver treek¹⁾;

noch vijff paer silveren cleijne haeken an kinder mutsen geweest.

1) Snoer.

Mans cleederen.

Een swarte mans tabbaert voer mit romaniste²⁾ vellen ende poten voor gevoert.

Een blauwe mans tabbaert voor mit swart camelot³⁾ gevoert.

Een swart laeckens castjack⁴⁾.

Een paer swart camelotten mans mouwen.

Twee paer mans heele hosen⁵⁾ ende een reys hoedt⁶⁾.

2) Op de wijze als de z.g. Fransche mantels waren gevoerd.

3) Stof van kemelshaar.

4) Onderkleed, gedragen onder wambuis en tabbaard.

5) Kousen, vgl. nfri. ‘hoasen’.

6) Dit hoofddeksel was voornamelijk in het bezit van hen, die officieele reizen ondernamen.

Vrouwe cleederen.

Item een lemeyten⁷⁾ vrouwen tabbaert mit swart forsetten⁸⁾ voor.

Een swarte vrouwen rock mit een fluwelen boorde.

Item een swarte vrouwen bouwen⁹⁾, voor open; een swarte bouwen, voor dicht.

Een swarte vrouwen rock.

Een blauwe vrouwen bouwen.

Een nijewe vrouwen hoeyck¹⁰⁾ mit een parse¹¹⁾.

7) Eigenlijk stoppelig vlas; hier van grof linnen vervaardigd.

8) Verdam, Mnl. Wdb. i.v.: ‘naam van eene stof (16^e eeuw)’. Dit was n.l. een soort krip.

9) Volgens Verdam, Mnl. Wdb. i.v. ‘baude’, de vorm ‘bouwen’ 17^e eeuwsch. Hier is hij nog vroeger te dateeren. Het was een kostbaar vrouwenkleedingstnk van fijne stof en uitsluitend door aanzienlijke dames gedragen.

10) Huik.

11) De beteekenis van dit woord in bovenstaand verband is mij niet bekend.

[p. 315]

Noch een dagelix vrouwen hoyck.

Een vrouwen pels mit lemeyt¹⁾ laecken.

Een nieuw paer swart fluwelen vrouwene mouwen.

Een half sleeten²⁾ swart fluweelen vrouwene mouwen.

Een paer swart satijnen vrouwen mouwen.

Een swart breedt forsetten schortelldoeck³⁾.

Een swart smal forsetten schortelldoeck.

Een swarte vrouwen craege⁴⁾ mit fluwelen slippen.

Een swarte craeghe mit poten slippen.

Een paer swart laeckens vrouwe mouwen.

Item een swart camelotten kijnts⁵⁾ rock.

Een roodt Aemsfoorts kyndt hemdrock.

Een paer nieuwe vrouwen toffelen⁶⁾.

Item een nieu bedt met zijn poel.

Twee middelbaer⁷⁾ bedden mit hun poelen.

Vier oude bedden mit hun poelen.

Twee olde voerlaekens wytlinghen⁸⁾.

Vier bedteecks oorcussenen meest nieuw; noch twie goede bedteecks oorcussenen; noch twie bedteecks oorcussenen middelbaer.

Drie olde bedteecks oorcussenen.

Ses forsleijne⁹⁾ pluymcussenen¹⁰⁾.

Vier buyckussenen, noch een cleijn oorcussen.

Item een roodt Engelsche deecken, ongevoerdt.

Twee Mastrichse deeckenen, gevoerdt.

Een groen laeckens gevoerde deecken.

1) Hier komt ‘lemeyt’ voor in den zin van ruw, onafgewerkt.

2) Een gedragen, half ver- of afgesleten; vgl. den nfri. vorm ‘healsliten’.

3) Voorschoot, boezelaar.

4) Soort van halsjak.

5) Kinder.

6) Pantoffels.

7) Gebruikte.

8) Witte lakens voor bedbedekking.

9) Verschreven vorm van de nog bestaande nfri. vorm ‘folslein’, d.w.z. volledig, geheel, uitsluitend,

10) Veeren kussens.

[p. 316]

Een Hamburger gevoerde deecken.

Noch neegen gevoerde middelbaer ende oude deeckens.

Ses roode Leijdse kijnder deeckenen.

Een tafelspreidt¹⁾.

Item drije banckwerx²⁾ stoelcussenen mit een hoornen.

Twee banckwerx stuelcussen vanden³⁾ eedele boom.

Een banckwerx stuelcussenen hebbende de name Jhesus Maria.

Ses roodt Engels stuelcussenen.

Drie groene Engels stuelcussenen.

Twee blaeuw merkt⁴⁾ Engels stuelcussenen.

Noch drije banckwerx cussenen mit harten.

Twee banckwercx cussenen mit leuwen.

Een banckwercx cussen mit een lijndevorm⁵⁾.

Een banckwercx cussen mit een boom.

Twee ruijgen⁶⁾ stuelcussenen.

Een oudt groen stuelcussen.

Een oudt blauw stuelcussen.

Ses oude groene banckcussenen.

Item twee halve saijen roode gordijnen mit een rabat.

Vier halve blauw linnen gordijnen.

Noch twee saien roode rabatten.

Een heel blauw linnen gordijn mit een rabatt.

Een blaeu linnen schoorsteens cleedt; twee roode saijen schoorsteens kleederen.

1) Een tafelsprei.

2) Voor zitbanken bestemd.

3) Hier leze men: met den boom (uit het Paradijs) bestikt.

4) Gemerkt.

5) Geborduurd met het model van een lindehoom (of ‘lijndeworm’, draak of reuzenslang).

6) Ruwe, meer voor dagelijksch gebruik bestemd.

Linwerck.

Soeven⁷⁾ slaeplaecken⁸⁾, groot elcx omtrent seven ellen⁹⁾.

7) Zeven.

8) Enkel- voor meervoud genomen.

9) Deze buitengewoon groote slaaplakens lagen over de pronkbedden, meestal voor bezoekers vrij gehouden.

[p. 317]

Vijff ende twintich andere cleine slaeplaeckenen.

Soeven poeldoeken.

Vijfthien doptiens taeffelaeckenen.

Vier ende dartich oercussens ondersloepen.

Vijff buyckussens ondersloepen.

Noch twee cleijne slooptiens.

Een dosijn dopties servetten.

Vijff nieuwe ende vijff oude geschaerte¹⁾ servetten.

Noch drije olde servetten.

Een damasten craemdwael²⁾.

Een dopties craemdwael; noch een oude dwael.

Een dopties ende een slecht kyndts handdoecken.

Soeven kindts doecken.

Achte mans gefronselde³⁾ hemden.

Acht vrouwene hemden.

Noch een vrouwen hemdt.

Een choercleedt⁴⁾.

Twee ende twintich vrouwen hooftdoeken⁵⁾.

Noch een hooftdoeck.

Ses vrouwen halsdoecken.

Soeven mutsen; noch een muts.

Acht blaeuwe linnen vrouwen schorteldoecken. Vier kleine kijndts hemden. Seven kindts hullen⁶⁾. Ses voorbanden⁷⁾. Negen kindts mutsen. Ses kindts slabben⁸⁾. Twaeleff droegeldoecken⁹⁾. Een nieu bedhemdt. Noch een nieuw bedt hemd. Twaleff ellen min een verndell cleine linne laecken. Noch derde halff verndell linnen laecken.

1) Van een wapen of familie-onderscheidingsteeken voorzien.

2) Kraamdweil.

3) Gevouwen, gerimpeld of geplooid.

4) Koorkleed, door wijlen den rector tevoren gedragen in zijn kwaliteit als cantor, om den jongens den koorzang te leeren.

5) Een eigengemaakte, los uitgeslagen vrouwenkap.

6) Overtrekken.

7) Navelbanden.

8) Morskleedje voor het eten; vgl. nfri. ‘slaep’.

9) Droogdoeken.

[p. 318]

Item derdehalff ponden groff rijgeeren¹⁾.

Derdehalff ponden ende ses looden middelbaer vlassen rijgeeren.

Noch een pondt ende XXII loden middelbaer vlassen rijgeern.

Een pondt fijn cleijn rijgeren.

Item aen gesooden²⁾ geern XXII looden.

Item vierdehalff ponden vlas, all schoon gemaeckt.

Noch vier ponden schoon gemaect vlas ende X loodt.

Item twee Engelsche ende twee voerlaeckens.

Witte rifften³⁾ mit een wit Engelsche swachtell; een vliegenet.

Twee vrouwen filten⁴⁾ mit twee causen.

Soeven streng wit geern.

Noch twaleff looden min een halff vierndell wit getweernt geern.

Ses loodt swartt tweern. Anderhalff loodt blau geern. Twie bosschen boorde⁵⁾. Twie nieuwe sluepen tot slaeplaeckens.

1) De tweede g is hier vergeten: rijggaren, sterk garen om te rijgen.

2) Half afgewerkt ongekleurd garen.

3) Luiers; vgl. nfri. ‘ruften’.

4) Pantoffels van vilt.

5) Boordsel.

Tinwerk.

Item drie wijn cannen, wegende t'samen	XXI ponden.
Drie wijncannen, wegende t'samen	XIX ponden.
Ses peercannen^6), wegende	VI ponden.
Ses cleijne cannen, wegende	III½ ponden.
Een ommekanne, wegende	VII½ ponden.
Twie halve kannen, wegende elcx	III½ ponden.
Een pijpkanne^7), weegende	III ponden.
Twee blaffers canne^8), wegende tsamen	IV ponden.
Een waterval ofte lawoor^9), wegende	VII ponden.

6) Kannen in den vorm van een peer.

7) Een kan in pijpvorm.

8) Enkel- voor meervoud genomen; blaffers waren kannen, waaruit de inhoud gemakkelijk overgeheveld kon worden.

9) Waschbekken; Fr. ‘lavoir’; Lat. ‘lavabo’, ‘lavatorium’.

[p. 319]

Drie waterpotten, weegende	VII ponden.
Twee dosijn ende noch thien thafelborden, wegende t'samen	XXXVI ponden.
Vijf platelen, wegende	V½ ponden.
Vier platelen, weegende t'samen	VI½ ponden.
Vier platelen, wegende tsamen	VII½ ponden.
Vier platelen, wegende	XXX ponden.
Drie platelen, weegende	XIX ponden I verndell.
Drie platelen, weegende	XII½ ponden.
Vijff plateelen, weegende	XIX ponden.
Drie plateelen, weegende	VII½ ponden.
Drie plateelen, wegende	II½ ponden.
Drie plateelen, weegende	VIII½ ponden.

Een tinnen mengelen; drie beeckers; noch vier cleyne beeckers; drie verheeven soutvaten; twee block sout vaeten; noch een soutvadt; een butterschaele; vier coppen; acht saucijzen; ses tinnen schuttelen sonder oeren; een schuttel mit ooren; twee mosterpotten; een vierndels kancke¹⁾ en een halff vierndels cancke; ses tinnen lepels.

Een stuck van twee ponden; een stuck van een pondt mit een halff ende een vierndell pont looden ghewichten.

1) Kanneke, kannetje.

Messinghwerck.

Een groot becken, weegende	XX½ ponden.
Een becken, weegende	VII½ ponden.
Een vuijrstelp^2).
Drie groote blaeckers mit twee pijpen.

Een blaecker mit een pijp; noch een olde blaecker; twee roospijpen³⁾ aen schousteenen; twee cransen; een vuyrbecken; vier candelaren; noch een candlaer mit twee pijpen; twee handblaeckers; een klein beckencke; vyer pot deckselen; twee schuymspaenen; een clein gootlingh; een asch scheppe.

2) Stolpen, die dienden om het vuur in testen en komfoors uit te dooven.

3) In letterlijken zin dienden deze, om het vuur in den haard aan te blazen en te doen opvlammen.

[p. 320]

Coperwerck.

Een ketel, wegende mit zijn zeel	XVII ponden.
Een ketell, weegende	X½ ponden.
Een ketell, weegende	X ponden.
Een ketell, weegende	III½ ponden.
Een pot, weegende	VI½ ponden.
Een pot, weegende	VI½ ponden.
Een pot, weegende	III ponden.
Een bierpot ende coperen panne.
Een beslooten^1) gewicht van een halff pondt.

1) In een bus gesloten of anderszins afgesloten?

Iserwerck.

Twee roosters; een buttergoot; een hackmes; een potseel; een hangijser; een geheel ijseren hoepel; een hoegel lat; een tanghe; drije keersnuyters; een vleijsch forck; vier gardijns roeden.

Item een harnasch mit een staelen cop, een stormhoedt; een roer ende een deegen; een bijll ende een dussel²⁾, ende een hamer ende een furck; een fleijsch gaffel; een cleijn candelaer, mit noch een steeckpyp; een iseren ellen; een gewichte van derthien ponden; den corff met alderhande oudt ijser; den oude blicken lanteerne ende slonsche³⁾.

2) Dissel.

3) Dievenlantaarn; vgl. Verdam, Mnl. Wdb. i.v. slonsgen. In Middeleeuwsche Keurboeken komt men dit woord veel tegen als absconce; zie o.a. Van de Water, Utrechtsch Placcaatboek, dl. III, Boek I, Tit. XIV.

Holdtwerck⁴⁾.

Een kewij⁵⁾; een kiste; noch een Danswijcker kist; een comtoor⁶⁾; een groote ronde tafell; twee cleyne ronde tafelen; een viercante tafel; noch een tafels voet; een eecken slaepbanck; twee eecken settbancken⁷⁾; drie

4) Onder deze categorie werden eigenaardig genoeg ook paneelschilderingen verstaan, waarop zelfs landkaarten waren geteekend.

5) Knip of val, om dieren te vangen, meestal ‘kevie’.

6) Schrijftafel.

7) Zitbanken of -tafels.

[p. 321]

vuyren settbancken; twee vat bancken¹⁾; een swart kannebordt.

Een tafereel oft caert van S. Paulus²⁾ Perigrimatie³⁾.

Een tafereel vanden forst van Saxen⁴⁾.

Een tafereel vanden landtgrave van Hessen⁵⁾.

Een tafereel vanden rycke man⁶⁾.

Een tafereel vant Oldt ende nieuwe testament.

Noch drije cleijne tafereelen.

Een tafereel vant avontmael.

Een tafereel van onse Lieuwe Vrouwe.

Een h. vrouwen beeldt⁷⁾.

Een taefereel oft caerte van Grieckenlant.

Een tafereel vanden hilligen Drie Coninghe.

Een tafereel vanden thien gebooden.

Een spiegell; drie groote Deventer stoelen; noch drie Deventer olde stoelen; ses hoepkede mans stoelen; drie witte hoepkede vrouwe stoelen; een groen hoepkede vrouwen stoel; een swart hoepkede vrouwen stoel; vijff witte drystallen; drije groene drystallen; een kynder taefell stoell; een kynder beslooten stoell⁸⁾; eene groote beslooten stoell; een vrouwen stoele, met touwen gevlochten; twie cleyne vrouwe stoelen; twie cleyne kynder stoelen; een gaerslaegen⁹⁾ stoell; twee swarte schamelen ende een witte; een laeckencasse mit noch een cleyne

1) Gemakkelijk verplaatsbare banken, meest op schragen, gebruikt voor de berging of uitstalling van vaten en eetgerei.

2) Genitief.

3) Pelgrimage, hier in den zin van zendingsreis.

4) Welke Saksische vorst van de trits Albrecht-Hendrik-George, die tusschen 1498 en 1515 in Friesland aan het bewind zijn geweest, hier afgebeeld was, valt natuurlijk niet te zeggen. Of Maurits, hertogkeurvorst van Saksen, in verband met de volgende schilderij?

5) Filips van Hessen, die de boeren versloeg bij Frankenhausen in den Boerenoorlog van 1525?

6) Vermoedelijk: van den rijken man en den armen Lazarus.

7) Een Mariabeeld.

8) Van voren ook gesloten met schot- of hekwerk in kathedervorm.

9) Stevig gesloten stoel, misschien dienende tot kinderbewaarstoel of soort van vouw- en inschuifbare stoel; vgl. Nfri. ‘gearslaen’, samenvouwen.

[p. 322]

casse; een toontafel; een cruijt doos; een tinnewercx cas; een peepermoelen; een soudtvat; een paer holten schalen; een schryffleije; drie mangelstokken, mit twie mangelborden; een keerslade¹⁾; een puijster; een wyege mit een wijge banck; een stalbedt²⁾; twee spin wielen mit twie haspelen; item een groote baeckermatt³⁾; een groot venster rijs; twee cleyne veynster rysen; een hangels corff; een dubbelde fruytmande; een broot mande met een holten bodem; noch een broodt mande; een luyrmande mit een lidt; noch een luyrmande sonder lidt; twee oude luyrmanden; een ronde naijmande; twee cleijne mandekens; noch een clenen mandeke; een kinder corff; twee cleermanden; een vischbent; elleff ronde witte tafelborden; twie dosijn roode tafelborden; item twie groote vleysch vaten; drie viernder vaten; twie halve vierders vaten; een turffvat; twee beddstocken; twie kijnties; een cleerbesem ende twee scrobbers; een scharffbordt; noch een clein scharfbordt; een vischemmer; twee voetstoeven; twie voet schamelen; een visch tobbe; vier melck tobbens; een keersvats tobbe; een keersvat met een cruys; twee melck emmers met gladde hoepen; een karne met twie stalen ende een karn wiege.

Ses manden; een butter cop; twie witte plateelen; twee witte trylckens; twee boremmeren⁴⁾; een halsioek⁵⁾; noch een cleyn melckemmer; twie wasck tobben mit twie waschamelen; een waeter tonne; vyf holten plateelen; een handtdoecks stock; een hoestock⁶⁾, een oldt halff loopens maetcke.

1) Ter bewaring van kaarsen.

2) Want de rector hield ook zijn eigen vee.

3) Een kinderkorf, waarin vuur en waarbij de zuigeling zijn of haar verschooning en bewassching kreeg.

4) Nfri. ‘boarnamers’, waaruit het vee gedrenkt moest worden.

5) Halsjuk.

6) Droogstok voor kousen, enz.

Steenwerck⁷⁾.

Item twie witte steenen canckens met tinnen lidden.

Een blauw steenen can mit een tinnen lidt.

Een stenen halff canne mit een tinne lidt.

7) [en diversen].

[p. 323]

Een steenen mengelen met een tinnen lidt.

Noch een cleyn steenen can met een tinnen lidt.

Noch een halff mengelens stenen can mit een tinnen lidt.

Noch een halff mengelens stenen kan met een tinnen lidt.

Een steenen butter stelp¹⁾.

Een olijcanne mit wat boomolije.

Twee steenen croezen.

Een ommekanne stienen pot.

Een melckpot mit een tuijt.

Twee drie mengelens steenen potten.

Een braet pot; een steenen pan; een groen ende een geel halff mengelens stenen potten; een visch panne; twie halve mengelens steenen potten.

Item vijff waeter glaesen; twee drink passers; een Bremer bier glas; een wijn glas; een urinael glas.

Item twee calff koien mit een twenter calff rier ende tgebruijck van drije koegrasinghe²⁾.

Een hocklinck.

Twee leeren emmeren; twaleff blauwe voet steenen.

Item aen speck ende hammen	XXIV ponden.
Aen gerooct vleijsch	XLIX ponden.
Aan tien stucken peeckel vleysch	XLIV ponden.
Drie schaapen keesen.

1) Boterstolp.

2) Eén koegras(inge) was een vlaktemaat voor de weide, welke één koe in den zomertijd kon afgrazen.

Boecken.

Item Corpus juris civilis, in vier groote boecken.

Decretales Gregorii³⁾, in een groot boeck.

Ciceronis opera, in twee groote boecken.

Opera Titi Livii, in een groot boek.

Cornelii Taciti Historia cum Petra Crunto Naturalis historiae Plinii, in een groot boeck.

De honesta disciplina, t'samen in een groot boeck.

3) In 1519 verscheen van den 178sten paus Gregorius IX (1227-'41) diens ‘Decretalium libri V cum casibus notab. Bern. Compostellani, etc. Lugduni, Franciscus Fradin’. Dat werk zal hier bedoeld zijn.

[p. 324]

Methodus utriusque juris per Conradum Lagium¹⁾, cum enarrationibus Melchioris Clingk in quatuor libros institutionum, t'samen in een groot boeck.

Adagiorum Chiliades Erasmi²⁾, in een groot boeck.

Epistolarum opus Erasmi³⁾, in een groot boeck.

Horatii opera cum commentariis cum Peresii⁴⁾ operibus, t'samen in een groot boeck.

Budaeus, De amissa⁵⁾ cum commentariis in Pandectas, t'samen in een groot boeck.

Commentarii varii in Aristotelem⁶⁾, in een groot boeck.

Cosmographia regionum novi orbis, in een groot boeck.

Terentii Comoediae cum commentariis⁷⁾ ende Plauti

1) Dit werk van Lagus verscheen oorspronkelijk in 1543 als: Conradus Lagus, ‘Juris utriusque traditio methodica etc.’, Francof., Chr. Egenolphus. Tien jaren later kwam bij denzelfden uitgever ook een werk van Melchior Kling à Steynau van de pers, n.l. diens ‘Matrimonalium Causarum Tractatus’.

2) Het hs. heeft hier: Chikadis adag. Erasm. (sic!). De Bazelsche uitgave, bij Joh. Hervagius en Hieron. Frobenius verschenen, was van 1528.

3) De Bazelsche uitgave is van 1558.

4) Was dit dezelfde Peresius (Martinus) als de auteur van ‘De divinis apostolicis atque ecclesiasticis traditionibus deque authoritate ac vi earum sacrosancta, adsertiones seu libri X. Coloniae, Jaspar Gennepaeus’, 1549?

5) Van Budaeus ken ik geen dergelijk werk. Wel verscheen van Johannes Sturmius ‘De amissa dicendi ratione ad Franc. Frossium i.c. libri duo. Argentinae, Wendelinus Rihelius’, 1538. Budaeus maakte vooral naam als philoloog en kenner van het Grieksch; vgl. van hem uit dezen tijd: ‘Commentarii linguae Graecae (Parisiis), Joh. Badius Ascensius’, 1529, waarvan een Bazelsche uitgave bij Bebelius reeds in het daaropvolgende jaar het licht zag.

6) In de eerste helft der 16^e eeuw verschenen herhaaldelijk deelen van Aristoteles' werken in druk, meest vertaald in 't Latijn en van commentaren voorzieu. Zoo bijv. de Logica naar de Parijsche uitgave in 1520 en 1557, ‘De demonstratione, s. de secunda parte analytikoon’ in 1550. Zeer bekend was ook de Duitsche uitgave van Jacobus Faber ‘Aristoteles, Totius naturalis Philosophiae paraphrases per Jac. Fabrum Stapulensum’, Friburgi Brisg., 1540. Ik denk, dat deze uitgave in onze lijst bedoeld is.

7) Van Terentius' blijspelen had de bekende rector Murmellius reeds in 1514 een Deventersche uitgave met glossen het licht doen zien.

[p. 325]

Comediis¹⁾, t'samen in een groot boeck.

Commentarii variorum auctorum in Ciceronis Orationes²⁾, t'samen in een groot boeck.

Xenophontis opera³⁾, }

Herodoti Halicarnassi⁴⁾ libri novem, }

Justinus Historicus⁵⁾, }

Lucianus, De veris narrationibus }

et Diodorus Siculus⁶⁾, tsamen in een groot boeck.

Vergilii opera cum commentariis⁷⁾, in een groot boeck.

Aristotelis opera Graece, in een groot boeck.

Diodorus Siculus Graece, in een groot boeck.

Herodotus Graece, in een groot boeck.

Suidas⁸⁾, Graece.

1) Ook kwamen aldaar Plautus' ‘Capteivei, pre ceteris comoediis multum pudica et lepida et ab omni venerea obscoenitate libera’ in de uitgave van 1526 en diens ‘Aulularia, perfecta a Codro Urceo’ in 1527 van de pers.

2) In 1525 verscheen Melanchton's uitgave van Cicero's werken, terwijl een jaar voordien de driedeelige editie van Cicero's redevoeringen bij Knoblochus van de pers was gekomen.

3) Hier zal bedoeld zijn de Leuvensche uitgave van Xenophon's werken met verklaringen in 4 boeken, 1529.

4) De Venetiaansche uitg. van Aldus is van 1502, de Bazelsche verscheen in 1541.

5) De titel van het werk van Justinus (Marcus Junianus) wordt hier niet genoemd, terwijl de toevoeging ‘Historicus’ waarschijnlijk diende ter onderscheiding van den gelijknamigen Justinus Martyr. Ik zag dit nergens zoo. De titel luidde in de latere uitgaven van Vossius (1640), Graevius (1668) en Gronovius (1719): ‘Justinus, Historiarum ex Trogo Pompeio lib. XLIV’ (1668).

6) De ‘Historische Bibliotheek’ van dezen schrijver bestond in den tijd van den Franeker rector Van Daelen nog slechts uit twee fragmentuitgaven: boek XVI-XX in de Bazelsche uitgave van Opsopoeus, 1539 en boek I-V en XI-XV in de Parijsche editie van Stephanus.

7) Met deze uitgave zal zeker bedoeld zijn Virgilius, Bucolica, Georgica et Aeneis, Servii Honorati et Aelii Donati commentariis, Basilae, Hier. Curio, 1544.

8) Weinig bekende Byzantijnsche lexicograaf. Zie over hem Daub, De Suidae biographicorum origine et fide, 1880.

[p. 326]

Commentarii Budaei in linguam Graecam¹⁾, in een groot boeck.

Herbarius Leonardi Sischii duyts, in een groot boeck.

Biblia Sacra²⁾, in een groot boeck.

Arithmetica Boetii, in een groot boeck.

Thucydides, De bello Peloponesiaco et Atheniensi una cum Luitprandi³⁾, De rerum gestarum per Europam⁴⁾, libris sex, t'samen in een groot boeck.

Platma, De vitis pontificum.

Institutiones juris civilis in quarto.

Institutiones juris per Theophilum antecessorum.

Institutiones juris civilis in parva forma.

Alexander ab Alexandro, Generalium diarum, libri sex.

Juvenalis cum commentariis.

Commentaria Germanae in Cornelium Tacitum, De situ, moribus et populis Germanorum.

Rhetorica Trapesontii⁵⁾.

Theodorus Gaza, Grammatica Graecae⁶⁾.

Victruvius, De architectura cum Julio Trontino, De aquae ductibus et aliis.

Boetius, De consolatione philosophiae cum commentariis⁷⁾.

Hyeronimi Cardani De supplemento almanachi et restitutione temporum et motuum celestum item geniture, etc.⁸⁾.

1) Zie blz. 324, noot 5.

2) Vermoedelijk de toen veel gebruikte uitgave van 1541: ‘Biblia sacra, iuxta germanam Hebraici idiomatis proprietatem, etc. excusa, Xante Pagnino interprete. Col. Melch. Novesianus’.

3) De Bazelsche Schooluitgave van 1540.

4) Een deel van Liutprands ‘Res gestae Ottonis M. imperatoris’, een zijner in historischen zin meest betrouwbare werken?

5) Hier zal bedoeld zijn: ‘Georgius Trapezontius, Dialectica brevis, Antverpiae, 1524’.

6) De eigenlijke titel van dit werk luidt als volgt: ‘Theod. Gaza, Thessalon. Grammaticae Institutionis liber primus sic translatus ab Erasmo Rott. Coloniae, Euch. Cervicornus, 1525’. Een vroegere uitgave is reeds in 1518 verschenen te Leuven.

7) Dit is de uitgave, bezorgd door Jacob van Breda, te Deventer anno 1502.

8) Het is wel teekenend voor de wetenschappelijke neigingen van den Franeker rector Van Daelen, dat hij reeds van een zijner tijdgenooten, den beroemden Italiaanschen genees- en wiskundige Geronimo Cardano (1501-1576) astronomische en astrologische werken bezat.

[p. 327]

Suetonii Tranquilli duodecim Caesares.

Macrobii saturnalia et insomnum Scipionis.

Hippocratis opera latine per Janum Cornarium in twee middelbaer boecken.

Historia stirpium per Leonardum Faschinum.

Horatii opera cum commentariis in quarto¹⁾.

Horatii opera in octavo.

Quintiliani institutiones cum declamationibus²⁾.

Julii Caesaris commentarii.

Quintus Curtius³⁾.

Historia Claudani⁴⁾ in duobus voluminibus.

Laurentii Vallae Lucrubrationes ad instaurendam linguam latinam⁵⁾.

Ulrichi Zascii, De actionibus cum locis communibus juris civilis⁶⁾.

1) Dit is de Deventer uitgave van 1511 in 4^o: ‘Horatius Flaccus, Institutio moralis philosophiae metrica, etc. Hor. Flacc. morales epistolae cum argumentis etc. Daventriae, Rich. Pafraet’.

2) Quintilinus, ‘Institutionum libri XII’ verscheen te Keulen in 1521.

3) Hier is natuurlijk bedoeld Quint. Curt. Rufus, ‘Historiarum libri’ of ‘De rebus gestis Alexandri Magni’.

4) Dit zal moeten zijn Claudianus, de laatste der groote Latijnsche dichters, die in het begin der 5^e eeuw leefde, de dichter van ‘Raptus Proserpinae’, wiens werken voor het eerst te Venetië in 1482 gedrukt werden.

5) Deze uitkomsten van nachtelijke studiën door den Italiaanschen humanist L. Valla tot het weder doen opleven der Latijnsche taal behooren met de ‘Apologi morales Aesopi fabulatoris festivissimi, (Deventer, Alb. Pafraed, 1530)’, tot de meest gebruik te klassieke boeken voor de school. Het eerste is echter heel wat beter dan het tweede, evenals deze promotor der klassieke letterkunde met zijn ‘Elegantiae Latini sermonis’ meer verdiensten heeft dan met de door hem in het Latijn ondernomen vertalingen van Herodotus eu Thucydides wegens de gebrekkige kennis van het toen nog weinig beoefende Grieksch.

6) Dezelfde schrijver als ‘Udalricus Zasius, Insequentis F.F. Veteris titulos Lecturae, nempe de justitia et jure, de legibus, etc. Basilae’, 1537?

[p. 328]

Aristotelis De arte rhetoricae graecae, libri tres, in een boeck.

Arithmetica per Jacobum Micyllum.

Magne naturalis sive de miraculis rerum naturalium libri IV per Joannem Baptistam portum Napolitanum¹⁾, cum Paracelso, De Vita longa²⁾, t'samen in een boeck in octavo.

Naturalis scientiae compendium per Hermolarum barbarum.

Andreae Alciati, Taxis³⁾.

Pii II pontificis cum Asiae Europeque descriptio.

Erasmus, De usu carnium.

Catullus, Tibullus et Propertius⁴⁾, t'samen in een clein boeck.

Den negen boecken⁵⁾ in Hoechduytsch.

Noch een Hoegduyts rekenboeck.

De arte supputandi per Gisbertum Constallum.

Mathematica gamine Prisci⁶⁾.

Aliquot annotationes Ciceronis cum aliquot commentariis.

Homeri Odyssea latine.

Luciani Pharsalica.

Salustii opera.

1) Baptista, ‘De patientia aurei libri tres’, alsmede dez., ‘De contemnenda morte carmen’, beide te Deventer ± 1515 verschenen, was een Carmelieter kloostergeestelijke. Of het dezelfde was als de schrijver van het in onze lijst genoemde werk?

2) Meer bekend van dezen Zwitserschen geneeskundige der 16^e eeuw is de Duitsche uitgave van zijn Wund- und Artzney Buch genandt Opus Chirurgicum, dat in 1571 te Keulen verscheen.

3) In welke rubriek dit werk van den Italiaanschen rechtsgeleerde der 16^e eeuw gerangschikt moet worden, durf ik niet te beslissen. Hij schreef behalve 4 deelen rechtsgeleerde verhandelingen ook nog oudheidkundige bijdragen en een geschiedenis van Milaan in 4 boeken.

4) De elegieën dezer trits van poeëten met schitterend Latijnsch vernuft werden bijna tot aan onzen tijd steeds vereenigd uitgegeven.

5) Een bekend Hoogduitsch rekenboek (van Adam Riese?), dat ook hier vóór Claes Petersz. van Deventer, Practique om te Leeren Rekenen, Cypheren ende Boeckhouwen (1567), veel gebruikt werd.

6) Ongetwijfeld is dit een verschreven vorm van Gemmae Frisii, van wien ook hierna nog een rekenmethode genoemd wordt.

[p. 329]

Justinius cum L fenestella.

Expositiones titulorum juris per Sebastianum Brandt.

Gellius Italicus, De bello Punico.

Cato, Varro, Palladius et Columella, De re rustica¹⁾.

Xenophontis opera Graece, in tribus voluminibus.

Luciani opera Graece, in duobis voluminibus.

Galenus Graece De differentiis morborum et aliis quibusdam.

De arte testandi et cautelus ultimarum voluntatum.

Lucretius Poeta²⁾, De rerum natura cum Claudani operibus.

Moria³⁾ Erasmi cum commentariis Listrii.

Ecclesiastes Erasmi sive de ratione concionandi.

Petri Rami Dialectica⁴⁾.

Titelmanni Dialectica.

Titelmanni Compendium naturalis philosophiae.

Auli Gellii Noctes Atticae.

Methodus medendi per Galenum.

Georgius Agricola, De mensuris et ponderibus⁵⁾.

Hermannius Torrentinus cum carminibus Alexandri.

1) Tot heden wordt Lucius Junius Moderatus Columella algemeen gehouden voor den samensteller der 12 boeken ‘De re rustica’, met een aanhangsel over 't kweeken van boomen; vgl. Schneider ‘Scriptores rei rusticae’. (1794-'97, Leipzig).

2) Lucretius Carus, wiens philosophisch leerdicht in een uitstekende uitgave van Gifanius (in 1566) verscheen.

3) Hier is natuurlijk bedoeld ‘Stultitiae laus’ (Encomium moriae) van Erasmus. De titelopgave van onze lijst levert wel een ongezochte en daardoor komische tegenstelling met de alzijdige kennis van het genie zijner eeuw!

4) Dit zal een der eerste geschriften van den lateren Hugenoot en heftigen voorstander van het Humanisme zijn geweest, misschien zijn ‘Institutiones dialectae’, dat in 1543 was verschenen. Dat de Franeker rector het werk van dezen Franschen philosoof bezat, wiens eenvoudige en practische logica als een ‘ars bene disserendi’ de beproefde Aristotelische scholastiek der Kerk moest verdringen, wijst m.i. op vrijzinnigheid van zijn gebruiker.

5) Dit zeer weinig bekende werk van den geheel eenigen middeleeuwschen metallurg en mineraloog bij uitnemendheid, den waardigen vriend van Erasmus, Georg Bauer (Agricola), werd in 1550 uitgegeven.

[p. 330]

Plutarchus, De placitis philosophorum Graece et Latine, ongebonden.

Ciceronis Rhetorica ad Herennium.

¹⁾ Oratio de origine et potentia turrarum.

Coelum philosophorum seu de secretis naturae per Philippum Ulstadum.

Rudimenta cosmographica Joannis Honteri.

Ovidii de arte amandi cum commentariis.

Elegii Lotichii²⁾.

Quadrans astronomicus Apiani.

Arithmeticae methodus per Gemmam Frysium³⁾.

Ovidius, De tristibus cum commentaribus.

Epitome juris civilis per Constantinum Hermenopolum.

Joannus Velairionis Commentaria in Aristotelem.

Joannus de Sacrobusco Sphaera⁴⁾.

Albertus Magnus, De formatione hominis in utero⁵⁾.

1) De auteur van dit werk wordt niet genoemd en is mij onbekend.

2) Deze elegieën zullen haar afkomst danken aan Petrus Lotichius (Secundus), die aan de kettersche hoogeschool van Wittenberg studeerde in wijsbegeerte, klassieke talen, welsprekendheid en dichtkunst en later zelfs diende bij de troepen van het Smalkaldisch verbond (vgl. Hage, ‘Vita Lotichii’, Leipzig 1603). Het hier bedoelde dichtwerk maakte deel uit van een door hem zelf bezorgde en thans hoogst zeldzaam geworden uitgave zijner ‘Poemata’ (Pavia, 1551). Niettemin is hij van de latere Latijnsche dichters een van superieure kwaliteit en, dat zijn werk in het bezit van Van Daelen was, pleit voor diens smaak en liefde voor het edelste in de kunst der oude letteren.

3) Hoewel diens beroemdheid het meest verbonden was aan wis- en sterrekundige ontdekkingen en uitvindingen, alsmede aan tal van geschriften op dit terrein, schijnt de vermaarde Leuvensche professor in de geneeskunde (oorspronkelijk de eenvoudige Friesche Jemme, uit een gezeten Dokkumer familie geboren), zich ook op een meer beperkt gebied der mathematische wetenschappen hebben bewogen, waarvan deze rekenmethode het gevolg was.

4) Uitgaven van de Sphaera numdi van Johan of Holywood, Venetië 1478, Luik 1562.

5) Dat dergelijke verloskundige geschriften destijds in het bezit van particulieren waren, bewijst den lagen stand van het gynaecologische vraagstuk. Doch was op menig ander terrein der genees- en heelkundige wetenschappen in de 16^e eeuw hetzelfde niet het geval?

[p. 331]

Georgii Trapezontii, In aphorismos Ptolomei.

Epitome Inventionis dialecticae Rudolphi Agricolae.

Orontius Tureus, De arithmetica.

Die historie van Tobias in Duyts ende Francoijs.

Dije spyegell van Sassen.

Den bussen meisterije¹⁾.

1) Deze drie werken uit de eigen Nederlandsche litteratuur geven ten slotte eenig idee omtrent het feit, hoe weinig de moedertaal voor het hoofd eener Latijnsche school meetelde en zij dus ook in zijn onderwijs ondiepe sporen achterliet.

Laecken ende waeren inden sterfhuyse bevonden.

Acht ellen ende een halff verndell terreijt²⁾ Engels³⁾.

Vier ellen roodt Engels; vier ellen schaers moreyt⁴⁾ Engels.

Drije ellen ende vyff sestiendeelen swart Engels.

Noch anderhalff swart Engels.

Een ellen ende drie sestendeelen wit Engels.

Een verndell graeu Engels.

Vier ellen grof ijsgraeu Engels.

Vierde halff ellen swart keepers⁵⁾.

Acht ellen ende anderhalff vierndell moreyt keepers.

Vijfftehalff ellen roodt keepers.

Twee ellen ende een veerndell teneyt⁶⁾ keepers.

Drie ellen ende drie verndelen schaers aschverw⁷⁾.

Vyff ellen ende een halff verndell roodt Aemsfoorts.

Acht ellen ende een drie verndel blaeu Aemsfoorts⁸⁾.

2) Aardekleurig, licht- tot donkergrijs. Het woord kan echter ook verschreven zijn uit lemeyt voor ruw gestoppeld laken.

3) Vgl. Charterb. v. Vriesl. III, 49 over het gedurende de 16^e eeuw uit den vreemde in Friesland ingevoerde doek.

4) Donkerkleurig, paars tot zwart.

5) Weefsel, waarbij de inslag den ketting in deelen splitst, die regelmatig afwisselend een verschillend aantal draden bevatten, waardoor diagonaal voortloopende, breede, verheven strepen en smallere groeven in het weefsel ontstaan.

6) Hier zal of ‘terreyt’ òf ‘lemeyt’ gelezen moeten worden.

7) Aschkleurig.

8) Van Amersfoort herkomstig. Vgl. voor den import van handelswaren in Friesland uit andere gewesten der Nederlanden Dr. J.S. Theissen, Centraal gezag en Friesche vrijheid, blz. 268.

[p. 332]

Derdehalff ellen blau meerdts¹⁾.

Acht ellen ende drie verndeelen swart groff.

Een ellen ende anderhalff verndelen groff wilt.

Acht ellen breedt swart forset²⁾.

Derdehalff ellen schaers roodt saeij.

Anderhalff ellen schaers graeu vorsteyn³⁾.

Twee ellen ende drie verndelen swart bomesijn⁴⁾.

Vyf verndelen groen franijen⁵⁾.

Ses rollen swachtels.

Een cussen bladt⁶⁾.

Een nieuw glaedt⁷⁾ cussen.

Tiendehalff ellens small Canifas⁸⁾.

Twee Mastrichtse deekenen.

Twee Hamburger deeckenen; twee cussens leeren⁹⁾.

Acht ende twintich ponden koetou.

Veerthien ponden cleijn touw¹⁰⁾.

1) Voor ‘martse’ en dit voor ‘marche’, het beste, fijnste.

2) Stofnaam voor een bepaalde lakensoort.

3) Alsvoren, inz. voor ‘voorstukken’.

4) Bombazijn, stof van zijde, kamgaren en katoen.

5) Soort franje, (vgl. Mnl. Wdb. op fringe, frendie, fraudie), rand of zoom, slip.

6) Model, patroon voor het benaaien, bestikken enz. van kleedjes.

7) Effen, onbewerkt.

8) Meest canevas, grof uit hennep vervaardigd linnen.

9) Lederen kussen, omhulsel daarvoor.

10) Gebruikt voor het eigen huisvee.

Brieven ende instrumenten, in den sterffhuijse bevonden.

Inden eersten een obligatie van hundert gouden guldens, holdende op Hans Douwes ende in den beginsele deeser inventarijs verhaelt, sijnde buijten opgheteeckent mit A.

Een coopbrieff vant sterffhuijs in francijn¹¹⁾ geschreeven, gepasseert bij Jacop Weijmerszn. ende Nies Claes dochter, echteluijden, aen mr. Jacob Roeleffzn. ende Iefcke Sijbe

11) Beste soort perkament, meest uit Leiden herkomstig; in Friesland werd het niet gemaakt; vgl. Theissen, Centraal gezag, a.p.

[p. 333]

dochter, echteluyden, in date den XXV^en Januarii anno XV^C drie ende vijfftich, mitten handschrijft van Douwe Aggeszn., Rywerdt Claeszn. ende mester Gattie Pieterszn. bevesticht ende mit diwerse actien van betaelinge, daeroppe geschreeven, ende oock mitten consent brieve daeraen gehecht onder der stadt Franeecker signet, daeraen hangende ende ondergeschreeven gratie, ende is buyten opgeteekent met B.

Noch een baer¹⁾, in pampier geschreeven, in date den XVI^en Januarij anno XV^CLVIII mit een.......²⁾ van betalinge van costen der huijse voorscreven, in date den VIII^en Martii, daeroppe een acte van betalinge, in date den XVII^en Maij anno 1558, ondergescreven Tijmen Jacobszn.

Noch een acte van betalinge daeroppe in date den XIII^en Maij anno 1561, inhebbende generale quitantie vanden geheele coopsteede³⁾ der voorscreven huysinghes, sijnde ondergeschreeven Dien Jacobs dochter, wijllen Folckerts ende Fonger Botteszn. ende Richeus⁴⁾, ende is buyten opgeteeckent met C.

Noch een reversale⁵⁾ brijeve vant voorschreeven huys, daeroppe meede staende gheschreeven dyverse acten van betalinge ende oock mede dije generale quitantien vanden gheheele coopsteede, synde mede in date den XIII^en May anno XV^CLXI, ondergeschreeven S. Richeus, is opgeteeckent met D.

Noch een acte uuijten recessboecke⁶⁾ der stadt Franeecker

1) Koopbrief.

2) In het hs. oningevuld gelaten, doch uit het verband lijkt me de lezing ‘quittantie’ het meest aannemelijk.

3) Letterlijk koopplaats, huis met erf.

4) Mr. Sybrand Richaeus, geadmitteerd notaris en secretaris der stad Franeker van 1555-1578, daarna Raad-Procureur bij den Hove van Friesland te Leeuwarden 1578-1585.

5) Meest reversael, eigenlijk renversael, schriftelijke tegenbelofte of verzekering.

6) Dit recesboek is niet meer in het Rechterlijk Archief der stad Franeker aanwezig. Tot op het jaar 1602 gaan de nog overgebleven bescheiden terug. Vgl. Mr. J.L. Berns, De Archieven van het Hof Provinciaal en van de Gerechten der Grietenijen, Steden, Districten, Eilanden en Hoogeschool van Friesland. Leeuwarden, 1919, blz. 149.

[p. 334]

van date den VIII^en Maij anno 1554, byden welcken dye kinderen van Jacob Rijemers consenteert hebbende, dat hij die geheele cooppenningen soude moghen alleene ontfangen, sijnde ondergeteekent Gaathie, ende is buijten opgeteeckent E.

Een coopbrijeve van d'eene helffte vant huijs den kijnderen doer scheijdinge tegens Sijbe Taeckeszn. ende zijn kijnderen toecomende, ten oosten naest Sijbe Taeckes huijs, gepasseert bij Trijn Aerents dochter, mit consente van Sybren Dirckszn., haeren man, wonachtich aen Sinte Anna Parochie op den Bildt, synde van date den IV^en Januarii anno XV^CLX, ondergeschreeven Claes Hanszn., Fedde Hobbezn., alias Frederick ries cholte vander yelt¹⁾, mitten consent brijeve onder dstadt signet in date den IX^en Februarii anno 1560, ondergeschreeven S. Richaeus ende oock mitten reversaelbrijeve daeraff geweest ende all gecasseert, hebbende oock articulen van betaelinge daeroppe gescreven ende buyten opgeteeckent F.

Een coopbrieff van een vierdepart der voorscreven huijse, gepasseert by Schelte Jacobszoon aen Sinte Jacobs Parochie, sijnde van date den XV^en Februarii anno 1560, ondergeschreven Schelte Jacopszn., Claes Hanszn.

Noch een acte van quitantie daeronder geschreeven in dato den 1^en Junii anno 1560, ondergeschreeven Schelte Jacops ende S. Richeus mit oock tconsent brieff daeroppe in date den XVI^en Februarii anno 1560, onder d'stadt Franeker signett ende ondergeteeckent S. Richeus ende is opgeteeckent G.

Een coopbrieff vande restante vierdepart der voorschreeven huijse, gepasseert bijden erffgenamen van Wybren Janszn., in date den VIII^en Julii anno 1561, ondergeschreeven Simon Janszn., Aecht Wybrandts dochter, Aeff Wybrants, Sywerdt Pyeters, G. Ens, Wijbe Reynzn.,

1) Dit alias is duister, maar ik vermoed dat door verkeerde afbreking gelezen moet worden: Fredericus Scholte van der Yelt.

[p. 335]

S. Richaeus, mitten consentbrieve onder dstadts signet, in date den XI^en Julii anno 1561 ondergeschreeven S. Richaeus ende is beyde opgeteeckent H.

Een generale quitantie, bij Trijn Aerents dochter bovengescreven gepasseert, van haer uterste helffte der huyse voorscreven, in date den XIV^en Maij, anno 1560, ondergeschreeven Douwe Aggeszn. ende is opgeteekent J.

Inschulden^a).

Item is inden sterffhuyse bevonden een groot reeckenboeck, in roodt leer ghebonden, inden welcken alle die geschreeven schulden bevonden syn doergestreecken ende alsoo niet met allen¹⁾ oopen.

Item noch bevonden een cleijn rekenboeck, in groen pampier benayt, daerinne worden bevonden alnoch open te staen, by wijlen Iefcke, der kijndere moeders eijgen hand geschreeven, den porceelen naevolgende:

Rywerdt Claeszn. is schuldich van solder huijr op Meije toecomende voorschynende	IV gd. gld.
Mr. Lyckle is schuldig van solder huyr op Meije toecomende verschynende	drie gd. gld.
Nies Jantien, Douwe Agges nichte te Berland^2), is schuldich van laecken	XIII^3)
Thomas schoelapper ende Reynsck syn wijff sijn schuldich van laecken als rest van meerder side^4)	XLIV st. 1 oort.
Aenck, Jacob Cuipers weduwe, is schuldich als rest van huyshuire op Maije anno XV^CLXVII verscheenen	X gd. gld.
Noch van huyshuire op Meije anno LXVIII verschinende	XXVI gd. gld.
Ende sult thuys, daer dije voorscr. huyre aff kompt, staende ten oosten naest Sijbe Taeckes huijs, oeck opden twee naestcomende jaeren gebruycken ijder jaer oock voor	XXVI golde guldens vrij gelt.

a) Vorderingen.

1) Geene.

2) Waar?

3) In het hs. opengelaten; vermoedelijk goudguldens.

4) Zijden, maar ook stof in 't algemeen.

[p. 336]

Wattie Syrcks^1) zn. toe Peyns^2) rest van laecken	twee gd. gld. II st.
Watty Syrckszn. toe Peyns is schuldich van laecken	XLI stuyvers.
Aeff, mester Jacobs dochter, is schuldich van laecken	XXXIV st.
Taecke Riencxzn. toe Huns^3), is schuldich van laecken	XXII½ st.
Sycke Janszn. toe Aarum^4) is schuldich	twee Philippus gulden^5).

1) Vgl. nfri. Watze Sjirks.

2) Dorp in de gem. Franekeradeel.

3) Huins, dorp in de gem. Baarderadeel.

4) Dorp in de gem. Wonseradeel.

5) Een Philippusgld. had de waarde van 1 gld. + 5 st.

Uuytschulden⁶⁾.

Aeff Jacobs dochter, der kyndere halve suster, compt te⁷⁾ cause van haer E. vaeders, moeders ende oock fan wijlen Teth Lieuwes, haers olde moeijes erfenissen, duer scheidinge ende accoordt, dien aengaende bij haer mit wijlen Iefcke, der kyndere moeder ghemaeckt, dsumme van.................⁸⁾.

Tied, dye dienstmaecht int sterffhuijs, compt van verdiende loon....... drije Hoorns guldens⁹⁾.

Aldus geslooten op huyden den IX^en Martii anno XV^C acht ende tsestich in kennisse van ons.

Onderstondt geschreven

Claes Hansz. Richaeus.

(Oud-Archief van Franeker. Losse bescheiden, no's 85, 98 en 132.)

6) Schulden.

7) Ter.

8) In het hs. oningevuld gelaten.

9) Een Hoornsche gulden had de waarde van 16 stuivers.

[p. 337]

Naschrift.

De heer Dr. O. Postma te Groningen was indertijd zoo vriendelijk, mij in een particuliere correspondentie eenige verbeteringen en aanvullingen voor te stellen in verband met de aanteekeningen aan den voet bij mijn ‘Inventarissen van Franeker burgers en boeren omstreeks 1550’ (eerste gedeelte), opgenomen in de Bijdr. en Meded. van het jaar 1925 (46^ste deel). Het komt mij voor, dat bedoelde rectificaties van dezen deskundige van te groote beteekenis zijn, om ze nog niet bij wijze van aanhangsel achter dit stuk te laten volgen, welke meening tot mijn voldoening gedeeld werd door het Bestuur van het Historisch Genootschap. Voor de belangstellenden in deze materie is het ongetwijfeld het meest overzichtelijk, wanneer ik in volgorde der bladzijden den zakelijken inhoud dier opmerkingen hieronder weergeef en de niet altijd even positieve uitkomsten van Dr. Postma's onderzoek toelicht met eenige bewijsplaatsen, meerendeels aan zijn opgaven ontleend.

Blz. 80, noot 2: ‘thuijs.... groot elliff fack’. Hier worden geen ‘gollen’ of hooivakken bedoeld, doch de ruimten achter twee koestal-(‘bûthûs’-)gebinten, welke de wijdte van een stal hadden. Daarmee in overeenstemming is dan ook, dat de ‘molkenkeamer’, (vertrek, waar de melk ten behoeve der zuivelbereiding werd bewaard) wel eens 2-5 ‘fack’ lang was en het geheele huis soms wel 18 vak. Mijn oorspronkelijke gissing werd trouwens opgeheven door het feit, dat de oude Friesche boerenhuizen het hooi buitenshuis hadden, door Gallée en Uilkema in hun respectievelijke studiën over de wording van het Nederlandsche en Friesche boerenhuis nader bewezen.

[p. 338]

Blz. 84, n. 2: ‘een karnewiegh’ was niet de karnstok, bij het polsen van de melk gebruikt, doch de ‘wiege’, die, schommelend als een wieg, de beweging op den polsstok overbracht. Alleen valt het hier wel op, dat deze evenals de karnmolen bij andere soortgelijke inventarisaties nooit afzonderlijk voorkomt, als bij het huis behoorende en gerekend wordende tot de aarden nagelvaste goederen, de immobilia dus.

Blz. 84, n. 10: ‘vijf oude wielen mijt een slachter’, waar voor het laatste woord geen slagbijl of akst kan gelezen worden, doch een onderdeel van een wagen, welke naam onder het Friesche ‘boerereau’ (bedrijfsgereedschappen) nog gangbaar is (vgl. Friesch Woordenboek i.v.). De wielen draaien om een as, die een onderdeel van den ‘slachte’ vormt; een Friesche hooiwagen heeft dus twee slachten; onderstel van een wagen.

Blz. 84, n. 11: ‘ende twee oude berrien’, bij de vorige aanteekening juister aansluitende in de beteekenis van zijschotten van den wagen dan van draagbaren. In 't Nfri. kent men nog de ‘bûkberrie’, welke het draagvlak, den onderlegger van den wagen uitmaakt en twee ‘sydberries’, breedere of smallere zijschotten, onder een stompen hoek op de eerste rustende.

Blz. 84, n. 13: ‘een clingh’. Over de beteekenis van dit begrip heerscht allerminst eenstemmigheid, doch het naarstig onderzoek van den Heer Postma heeft mij wel overtuigd, dat mijn verklaring ‘strijdwapen’ in verband met de opsomming der voorgaande en volgende posten misschien minder logisch is. De uitkomsten daarvan wijzen er althans op, dat we bij dit woord veel eerder moeten denken aan een mesthoop, dien men liet ‘beklinken’, uitdrogen, om den mest als brandstof te kunnen gebruiken. Hoewel voor deze meening nog geen rechtstreeksch bewijs is gevonden, zoodat ze vooralsnog een hypothetisch karakter blijft behouden, is het ook hier volgende ‘dompen’ (turven van koemest) daarvan een bevestiging. In elk geval is clingh = ‘rûchskerne’ (mesthoop) zeer aannemelijk, als zijnde hoop, hoogte, van

[p. 339]

gedroogde of droge afvalstoffen, waarmee de vorm (heuvel-)kling eveneens overeenstemt. Dr. Postma zelf vond in 17^e eeuwsche inventarissen: ‘Dompen van clingh van 't ander jaar’ (1618), ‘een old clinge ende nu dit jaar toecomende’ (1617), ‘2 clingen’ en ‘2 cleten dompen’ (1615), waarvan alleen weer de laatste vorm op ietwat verwarrende wijze afwijkt.

Blz. 84, n. 14: ‘een deel dampen’ wat in samenhang met het vorige volgens den Heer Postma eerder zou wijzen op een verschreven vorm van ‘dompen’ een hoeveelheid van uit mest gemaakte turven, een te minder hypothetische verklaring, als men er op let, dat het subst. ‘domp’ in 't Friesch Wdb. nog voorkomt als turf van koemest.

Blz. 87, n. 1: Over de oude Friesche vlaktemaat ‘pondemaat’ is al veel te doen geweest, zoowel wat de verklaring van het woord als de berekening der door dit geometrisch begrip uitgedrukte oppervlakte betreft. Dr. Postma neemt aan, dat het eerste deel samenstelling ‘pond’ zijn verklaring vindt in de omstandigheid, dat een pond 240 penningen had, waarmee men vergelijke 1 pdm. = 12 einsen = 12 × 20 penningen, alzoo niet de oppervlakte land, dat een pond (talentum) waarde had. Ofschoon de te dezer zake kundigen een dergelijke verklaring niet unaniem onderschrijven, verdient het zeker de aandacht, de wetenschappelijke verhandeling, welke de Heer Postma aan dit onderwerp wijdde in het Friesch tijdschrift ‘Swanneblommen’, jrg. 1920, daarover na te slaan (o.a. ‘De greatens fen in pounsmiette’, blz. 34; ‘Ho is de pounsmiette ús Fryske lânmiette wirden?’, blz. 100, en nog andere artt.).

Blz. 88, n. 7: ‘een boijtz’, eerder een vat of kuip dan een zak of mand ter bewaring van vloeistoffen. Nog in gebruik is het Nfri. ‘waeiboaits’, waaruit de boer met het ‘hânfet’ de wei opschept.

Blz. 89, n. 6: ‘een ruychschaeve’ zal misschien de verschreven vorm van ‘rûchskerne’, mesthoop zijn, ook meer in logische volgorde op ‘clingh’ (zie boven).

Blz. 89, n. 7: ‘twee dycloten’ kùnnen zware gewichten

[p. 340]

zijn geweest, doch ook groote ballen van mest, dus groote dompen, die in de meeste boerderij-inventarissen steeds voorkomen in samenhang met ‘clingh’: (opgaven van Dr. Postma uit begin 17^e eeuwsche inventarissen) ‘1 clenge, 2 cloten dompen’, ‘een clenge, 4 klootdompen’, ‘dyckloetten dompen’, ‘een clein dijckkloot dompen’, ‘4 klootdompen met nog eenige op de balcken en in de stall’, ‘omtrent drie vack dompen op de balcken’, alzoo opgestapelde turven uit gedroogde mest, meer bal- dan blokvormig, geen vervenersproduct doch op de boerderij gemaakt.

Blz. 89, n. 11: voor ‘en byden selven geassermeert’ voor: geassermenteerd, beëedigd, kan ook en zeker eenvoudiger als juiste lezing ‘geaffermeerd = geaffirmeerd, bevestigd, aangegeven worden.

A.H.