Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 48

[p. 136]

Drie politieke gedichten uit de eerste regeeringsjaren van Karel V,
Medegedeeld door Dr. D.Th. Enklaar.

In het archief van Stad en Lande van Gooiland te Hilversum bevindt zich een registertje uit het eerste kwart der 16^de eeuw, dat bekend is onder den naam van ‘Privilegieboekje’. Een nauwkeurige beschrijving er van gaf reeds wijlen Mr. Seerp Gratama, die bovendien aantoonde, dat het hoofdzakelijk het werk is van Pieter Aelmanszoon, den toenmaligen secretaris van Naarden¹⁾. Dit Privilegieboekje bevat tevens een aantal stukken, niet van direct belang voor het bestuur van Naarden en Gooiland, en zoo treft men te midden van oorkonden, keuren, dingtalen en andere officieele bescheiden er ook een drietal poëtische ontboezemingen in aan, die den Naardenschen patriot Aelmannus blijkbaar zoozeer in het stadlievend gemoed troffen, dat hij haar de onsterfelijkheid tusschen de voorwerpen van zijn ambtelijke belangstelling waardig keurde.

Drie, en niet, zooals Gratama meende, twee gedichten. Ten onrechte vatte deze, die ze blijkbaar ongelezen liet, de beide eersten, waarvan het eerste onder aan de bladzijde eindigt, het tweede boven aan een nieuwe pagina begint, samen op als één gedicht, terwijl zij in vorm en

1) S. Gratama, Een Dingtaal van Naarden-Gooiland, in: Versl. en Meded. O.-Vad. Rechtsbr. VI (1915) 98 vgg.

[p. 137]

inhoud - en daarom, naar wij zullen zien, ook in tijd van ontstaan - niet onbelangrijk verschillen.

Het eerste gedicht staat in het Privilegieboekje afgeschreven terstond na het proces-verbaal van de inhuldiging en eedsaflegging van Karel V als graaf van Holland te Dordrecht op 3 Juni 1515 en heeft kennelijk daarop betrekking. Karel, die hier nog ‘princeps’ genoemd wordt, in overeenstemming met den titel ‘prins van Spanje’, die hij in zijn stukken van vóór zijn verheffing tot koning voert, wordt blijkbaar te Naarden verwacht en het poëem zal hebben moeten dienen om hem op waardige, zij het ietwat hoogdravende, wijze welkom te heeten en te overtuigen van de liefde, die het stedeke, ‘tanto vix hospite dignum’, voor zijn heer gevoelde. Een komst van Karel te Naarden is in dezen tijd alleen mogelijk geweest tijdens zijn bezoek aan Holland ter gelegenheid van zijn inhuldiging, dat duurde van midden-Mei tot midden-Juli 1515¹⁾. In dat korte tijdperk moeten dus deze verzen gevloeid zijn uit de pen van een Naardensch dichter, die hart voor zijn stad had en goed op de hoogte was van haar lotgevallen in verleden en heden. Hij weet, dat Naarden meermalen (bijv. in 1350 en 1481) verbrand is, en is nog onder den indruk van de oorlogsrampen, die tot in het jaar, waarin het gedicht ontstond, Naarden en Gooiland teisterden²⁾.

Het tweede gedicht, een samenspraak, waarin een Gelderschman den hertog van Gelre even hoog verheft als een Hollander hem neerhaalt, is niet minder nauwkeurig te dateeren dan het vorige. Een vast punt van uitgang heeft men daarbij in de omstandigheid, dat van de plundering van Medemblik en Asperen door de Gelderschen gesproken wordt, waarmede niets anders bedoeld kan zijn dan de inval van den Zwarten Hoop in Juni 1517 in Noord-Holland, waarbij Medemblik en Alkmaar geplunderd werden en op den terugtocht Asperen verwoest

1) A. Henne, Histoire du Règne de Charles-Quint en Belgique II (1858) 93.

2) Vgl. A. Perk, Nalezing op Hortensius' Over de opkomst en ondergang van Naarden (1860) 280 vgg.

[p. 138]

werd¹⁾. De daar gepleegde gruwelen worden gezegd onlangs gepleegd te zijn. Opvallend is, dat de dichter zich goed ingelicht over deze zaken betoont, want bij Heda worden den Gelderschen dezelfde gruweldaden als hier ten laste gelegd²⁾. Ook op de vrijwel gelijktijdige ondernemingen van Grooten Pier met zijn Friesche zeeschuimers zinspeelt de dichter. Nog is de oorlog in vollen gang. De Hollanders hebben het offensief genomen, maar nog geen beslissende overwinning behaald: weldra zal de hertog van Gelre dezelfde rampen over zijn eigen landen zien komen, als hij over de Bourgondische staten heeft gebracht; het zwaard der Hollanders zal de Gelderschen treffen. Dit past voortreffelijk bij de vervolging der Gelderschen door den stadhouder van Holland, graaf Hendrik van Nassau, waarbij Karel van Egmond te Arnhem belegerd werd, totdat het verdrag van Utrecht van 17 September 1517 een einde aan de vijandelijkheden maakte. Doch uit den toon van het geheele gedicht en uit het gebruik van den toekomenden tijd bij het voorspellen van de overwinning der Hollanders blijkt, dat de onderwerping van den hertog nog geen feit geworden is. Het gedicht moet dus gebracht worden tot den nazomer van 1517, waarmede klopt, dat over Karel V als over den ‘puerum regem’ gesproken wordt.

Moeilijker valt een stellige tijdsbepaling van het derde gedicht, dat zeker eenige jaren later gesteld moet worden. Thans is Karel keizer en is met een groot gevolg van ridders naar de Nederlanden gekomen om den vrede te brengen. Hierom ligt het voor de hand te denken aan zijn reis van Spanje naar de Nederlanden na de keizerskeuze, van welke hij 1 Juni 1520 te Vlissingen aankwam³⁾.

1) Vgl. J. Wagenaar, Vaderlandsche Historie IV (1752) 402 vgg.; Henne, a.w. II 194 vgg.; P.J. Blok, Geschiedenis van het Nederlandsche Volk I (1912) 526. Het is de bekende inval, die de Latijnsche school te Alkmaar verwoestte en haar rector, den humanist Murmellius, verjoeg; vgl. Cd. Busken Huet, Het Land van Rembrand I (1885) 324.

2) W. Heda, De Episcopis Ultraiectinis, ed. A. Buchelius (1643) 327.

3) Henne, a.w. II 318; H. Baumgarten, Geschichte Karls V I (1885) 266.

[p. 139]

Wel hebben Karels kanselarijen pas na de keizerskroning te Aken (22 October 1520) officieel den keizerstitel ingevoerd¹⁾, maar officieus zal men den jongen vorst toch zeker terstond na zijn verkiezing ermede genoemd hebben. Al begon de eigenlijke oorlog met Frans I pas in 1521²⁾, toch waren er met Gelre en weldra ook met Frankrijk sinds het voorjaar van 1519 voortdurend schermutselingen geweest³⁾, die het verlangen naar vrede bij den dichter gewekt kunnen hebben. Hierom zou ik het ontstaan van het gedicht kort na Karels reis willen plaatsen, dus Juni 1520. Wil men echter om de zinspelingen op den oorlog een later tijdstip, dan zal men aan zijn terugreis uit Duitschland na den Rijksdag van Worms moeten denken, toen hij in Juni 1521 van Mainz over Keulen naar Brussel ging⁴⁾. Toen was de oorlog ook met Frankrijk al begonnen. Het jongste stuk uit het Privilegieboekje is van 1 September 1525 (blz. 447), zoodat de volgende oorlogen tusschen Frans en Karel buiten beschouwing kunnen blijven, omdat zij vallen buiten den tijd, waarin het register vervaardigd is.

Wij weten niet, wie de dichter geweest is van deze verzen, die toch wel van één hand zijn. Of wil men Petrus Aelmannus ervan verdenken, de voortbrengselen van zijn eigen muze op deze wijze aan het nageslacht overgeleverd te hebben? Een Naardensch dichter uit dezen tijd wordt door Peerlkamp niet genoemd⁵⁾. Wel is er een humanistische kring te Naarden geweest, bekend doordat hij door Hortensius verheerlijkt is⁶⁾. Danken wij aan een lid daarvan deze gedichten? Men zou geneigd zijn, den dichter te zoeken onder de praeceptores van de te Naarden toen bestaande particuliere Latijnsche school.

1) Henne, a.w. II 327; Baumgarten, a.w. I 319.

2) Baumgarten, a.w. II (1888) 31 vgg..

3) Henne, a.w. II 274; J.P. Arend, Algemeene Geschiedenis des Vaderlands II³ (1846) 580 vgg.

4) Baumgarten, a.w. I 520 vgg.

5) P. Hofman Peerlkamp, De Vita, Doctrina et Facultate Nederlandorum, qui carmina Latina composuerunt (1838).

6) Hortensius, a.w., 11; vgl. 77 en Perk, a.w., 229 vgg.

[p. 140]

Maar de vroegst bekende daarvan, Antonius van der Linden, komt wegens zijn leeftijd niet in aanmerking¹⁾.

Als bijdrage tot onze kennis van wat in het beschaafde deel der natie leefde, lijken mij deze gedichten van genoegzaam belang, om hier in hun geheel medegedeeld te worden. Temeer, daar het historielied in de landstaal geen uitingen bevat over de troonsbestijging van den jongen Karel of over de woelige gebeurtenissen van 1517²⁾. Ons derde gedicht, dat van de komst van den keizerlijken landsheer den vurig-verbeiden vrede hoopt, vormt een merkwaardigen tegenhanger met het bekende Nederlandsche lied van 1519, waarin de verkiezing van Karel tot keizer als een nationale overwinning - ‘den keyserliken hoet, die is ons coninc bleven’ - gevierd wordt³⁾. Ons gedicht verraadt, dat die triomfante stemming spoedig zakte. De nadeelen, verbonden aan het behooren tot een wereldmonarchie, begonnen blijkbaar zich aan de Nederlanders te doen gevoelen.

D.Th. E.

1) Vgl. Hortensius, a.w., 78 n. 2.

2) P. Fredericq, Onze Historische Volksliederen van vóór de godsdienstige beroerten der 16de eeuw (1894) 59, en, wel in navolging daarvan, nog het - overigens met recht - welbekende schoolboek van M.A.P.C. Poelhekke, Woordkunst, herzien door G. Brom (1926) 139 vgg., stellen op het jaar 1517 een historielied, dat door C. Catharina van de Graft, Middelnederlandsche Historieliederen (1904) 168 vgg., op afdoende wijze tot het jaar 1528 gebracht is.

3) Fredericq, a.w., 60; Van de Graft, a.w., 138 vgg.

I.

Carole, magnorum soboles dignissima regum,
Exhilarat vultus pectora nostra tuus!
Inclita progenies regum, illustrissime princeps,
O Burgondiaci luxque decusque soli!
Eya age propiciis populum nunc aspice ocellis,
Qui tibi congaudens obvius ecce venit.

[p. 141]

 

Aspice et oppidulum¹⁾ tanto vix hospite dignum,

 

Quod domino totum iam patet ecce tibi.

 

Non hic Gandavum, non hic Bruxella superba,

10.

Que spectacla tibi ac munera magna dabant,

 

Non Bruge, non hic Hantwarpia mercurialis,

 

Que spectacula item ac munera magna dabant,

 

Parvula sed Nairdis, Nairdis paupercula, bello

 

Pressa diu et flamma sepius usta gravi.

15.

Urbibus in cunctis in hac²⁾ - si dicere fas est -

 

Non est que dominum plus amet ulla suum.

 

Divicias non hic amplas spectare licebit,

 

Sed spectare licet pectora fida tibi,

 

Pectora que potius mortem constanter obirent,

20.

Promissam vellent quam violare fidem.

 

Quod fortasse minus tua si dominatio credat,

 

Clarius ex ipso hoc hoste rescire potes.

 

Tum testes aliqui procerum, qui te comitantur,

 

Compertum quibus est, namque videre datum est.

25.

Ergo boni obsequium hoc, dignissime, consule, princeps;

 

Pro nostris facimus munera³⁾ nos opibus:

 

Qui summo nequeat dare mascula thura tonanti,

 

Ille potest salsa rite litare mola.

 

Afschr. - Archief van Stad en Lande van Gooiland; Privilegieboekje, blz. 150 vgg.

1) Hs.: oppididulum.

2) Dit geeft geen zin. Beter lijkt mij te lezen: una hac.

3) Hier staat in het hs. een onleesbaar woord; ik lees: mema.

II.
Ghelrus.

Ghelriace terre dux illustrissimus omni
Contendit cura glorificare Deum.
Hinc Deus in terris dabit illi prospera fata,
In bellis hostes ut premat ipse suos,
Et post hanc vitam super aurea sydera scandet
Angelicisque choris consociandus erit.

[p. 142]

 

Hollandus.

 

 

 

Ghelriace terre dux impius atque scelestus

 

Predonumque pater carnificumque caput

 

Et commune malum cunctis mortalibus unus,

10.

Nulli quippe bonus, pessimus ipse sibi,

 

Principibus summis grave dedecus et pudor ingens

 

Militie, plebi grando, pruina, nives.

 

Perfidus, ingratus, recti contemptor et equi,

 

Sacrilegus raptor, proditor atque latro,

15.

Omnia conturbat, miscet discrimine nullo

 

Omnia, confundit phasque nephasque simul.

 

Non Deus est illi cure, non tartara nigra,

 

Ceu pene nulle aut premia nulla forent.

 

Plus Herode tumens, plus est Pharaone protervus

20.

Et plus montivagis est truculentus¹⁾ apris.

 

Non posset Moyses sed nec Baptista Joannes

 

Fatidica²⁾ torvam voce domare feram.

 

Fraudibus incautos tacitis circumvenit atque

 

Opprimit innocuos, occat³⁾ et ipse pios

25.

Sacrificosque necat ipsa intra limina templi,

 

Pignoribus matrum viscera tensa secat.

 

Ah⁴⁾ scelus ah facinus quo non crudelius ullum est

 

Commissum⁵⁾ chartis, orbis ut iste fuit.

 

Non hoc Myrmidonum quisquam Dolopumve⁶⁾ nec ipse

30.

Phallaris auderet Traxve superbus equis.

 

Virginibus sacris non impius abstinet ardor,

 

Matronas per vim polluit ac temerat,

 

Quin et vasa rapit superis sacrata Deumque

 

Excutit e loculis, crisma(que) proteritur

35.

Teste Medemblico testisque est Aspera, casto

 

Nuper epheborum tincta cruore nimis.

 

Hec ego cuncta ducem dico fecisse scelestum,

1) Hs.: truculentius.

2) Hs.: ffatidica.

3) Corrupt. Misschien: odit?

4) Hs.: ach.

5) Hs.: commisum.

6) Vgl. Vergilius, Aen. II 7.

[p. 143]

 

Nam medius¹⁾ quidquam qui facit, ipse facit.

 

Nilminus ipse negat fraudique obtendere nubem

40.

Nititur et regi dat bona verba pio.

 

Talia dum petitur, quisnam commiserit, olim

 

Pontius ut palmas abluit ipse suas

 

Nec rebus nec consilio iuvisse nocentes

 

Jurat, at in Frisios²⁾ deiicit omne scelus.

45.

Ardua non est res puerum nunc fallere regem

 

Atque sub agnelli vellere ferre lupum.

 

Esse tamen celo divos, qui talia curant,

 

Si verum est, properat vindicis ira Dei

 

Et quamvis leto iam nunc arrideat ore

50.

Fortuna³⁾ inconstans, labilis atque fugax,

 

Mox aversa suum convolvet turbida cantum⁴⁾:

 

Prosperitas stabilis non erit ista diu;

 

Queque prior nostris ......⁵⁾ perditus infert,

 

Viderit in proprio mox graviora grege

55.

Et gladius Ghelros iterum mactabit Olandus,

 

Sternet et agrestes flamma Batava casas.

 

Forsan⁶⁾ et eversas luget dum⁷⁾ funditus urbes,

 

Extera cogetur querere tecta vagus

 

Aut feret invito Burgondica vincula collo,

60.

Trusus in umbrosum, carceris antra, locum.

 

Parva sed hec, multo post (his) graviora dabuntur

 

Auctori scelerum, sit nisi vana fides.

 

Sisyphios non effugiet sine fine labores

 

Phlegiadisve orbes Tantaliamve sitim

65.

Dira nec evadet Tytii tormenta procacis,

 

Sed Stigias atro viscere pascet aves⁸⁾;

 

Denique supplicii manet hunc genus omne nec unum

 

Illi crediderim sat Phlegetonta fore.

1) Hs.: mediis.

2) Hs.: Ffrisios.

3) Hs.: ffortuna.

4) Vermoedelijk corrupt; misschien: cursum?

5) Onleesbaar; men verwacht iets als: atrocia.

6) Hs.: fforsan.

7) Hs.: dux.

8) Vgl. Tibullus I 3, 76.

[p. 144]

 

Non ego liventi - liceat modo dicere verum -

70.

Aut odio aut ira saucius ista cano,

 

Sed gravitas scelerum et fraudis commenta nefande

 

Tristibus impellunt ista referre modis.

 

Ac ne fors videar cuiquam verbosior equo,

 

Elogio claudam carmina nostra brevi:

75.

Fex¹⁾ hominum, fons rixarum, sentina malorum;

 

In Ghelrum quadrant hec epiteta ducem.

 

 

 

Τελοσ. Finis.

 

 

 

Afschr. - Archief van Stad en Lande van Gooiland; Privilegieboekje, blz. 152 vgg.

1) Hs.: ffex.

III.
Carmen.

Labra nunc, Clio, vitreis perunge
Castali limphis mea, porge plectrum,
Ut queam magno resonare dignum

Cesare carmen,

Qui suis prudens moderatur omnem
Legibus mundum, subigens potenti
Dextera torvos, pariter benignis

Parcere doctus.

Martiis quantum valet ipse rebus,
Non mee possunt recitare fibre;
Tu, potens, dicas, cythare lyreque,

Phebe, repertor.

Ipse iam nostras properans in oras
Militum turba comitante multa
Venit, ut pacem revehat beatam

Sidere dextro.

[p. 145]

 

Lucifer celo micat unus alto,

 

Pacifer nostro micat unus orbe

 

Omnium rex maximus optimusque

20.

Induperator.

 

 

 

Gaudeant ergo iuvenes senesque,

 

Gaudeant ergo pueri et puelle,

 

Et quibus tandem est proprie salutis

 

Provida cura.

 

 

25.

Maxime Romulidum Cesar, cui nemo secundus¹⁾, } Repetitio.

 

Ut pax adveniat, quam potes affer opem! } Repetitio.

 

 

 

Afschr. - Archief van Stad en Lande van Gooiland; Privilegieboekje, blz. 175.

1) Vgl. Cicero, Brut. 173; Horatius, Od. I 12.