Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 46

[p. 90]

De tocht van Lumey naar Amsterdam in 1572,
Medegedeeld door J. Smit.

De strijd van 1572 was aangevangen en het begin was voor de onzen een succes geweest. Maar de grilligheid van de krijgskans liet zich dra gevoelen: de door Bossu ondernomen opmarsch tegen de Brielsche Geuzen was na zijn smadelijken aftocht naar Dordt, waar hem hardnekkig de toegang werd geweigerd, met den val van Rotterdam geëindigd. Een pijnlijk oogenblik na een zoo welgeslaagden inzet. Een rilling ging er door den lande, toen de vreeselijke verhalen van de daar gepleegde gruwelen van mond tot mond gingen. Het volk schoolde samen en gaf uiting aan den langgevoeden haat tegen Spanje en zijn medestanders, de plaatselijke magistraten, die in deze opwinding den toestand niet meer beheerschen konden. Het was een hernieuwd, krachtig opleven van de nog ongedefinieerde nationale gedachte, ontstaan het allereerst dáár, waar de nationale eigenschappen het meest ongerept blijven en het duidelijkst spreken: bij het volk, wil men: bij de kleine burgerij; een streven, dat binnen enkele weken zou aangroeien tot een beweging, die niet meer te keeren was en de magistraten zou dwingen partij te kiezen.

Den 9^en was de moord te Rotterdam geschied, den 9^en ook waren de eerste geruchten van de vreeselijke gebeurtenissen tot de naburige steden doorgedrongen. Te Delft schoolde op het vernemen der tijding het volk samen ‘opte brugge mette twe gaeten tusschen die

[p. 91]

Rotterdamsche ende Schiedamsche poorten, alwaer die wachte ghehouden wordt ende het geschut staande is’¹⁾, drie dagen daarna, den 12^en April, blijkt de toestand er nog even gespannen²⁾. Te Gouda was het nog erger gesteld: het was er gekomen tot heftige tooneelen, die het stedelijk bestuur tot een speelbal maakten van het volk, dat, door de Rotterdamsche gruwelverhalen tot radeloosheid gebracht, in het kasteel en het Minderbroedersklooster de symbolen zag van het dreigend gevaar, de vernietiging van de staatkundige en geestelijke vrijheid. De anti-Spaansche en anti-katholieke stroomingen waren er tot uiting gekomen, tot schrik van den magistraat, die in een deemoedig schrijven aan Bossu de wraak van Alva en den koning trachtte te bezweren³⁾.

Maar de positie van Bossu was evenmin benijdbaar en zijn verblijf te Rotterdam droeg, onder het aanwenden zijnerzijds van immer falende pogingen tot bevrediging van de mokkende burgerijen, het karakter van het opgesloten zijn in een vooralsnog veilige stelling en het machteloos uitzien naar den gang der gebeurtenissen in het Zuiden, die de krijgskans zouden doen keeren. Ten slotte evenwel werd de toestand min of meer hachelijk, zoodat wellicht nimmer een bevel tot den aftocht met meer ingenomenheid zal zijn ontvangen.

In den nacht van den 22^en op den 23^en Juli werd Delfshaven, een van de meest bedreigde voorposten, ontruimd⁴⁾ en enkele uren later ook Rotterdam, waar de Geuzenmacht, die sedert lang den vijand van nabij bestookte, zonder verwijl binnentrok. De Delftsche magistraat, die van nabij, met zeer gemengde gevoelens weliswaar, toezag, doch van sympathie voor de Brielsche hoofdmacht geenszins blijk gaf, werd terstond ter vergadering bijéén-

1) Archief Delft, 3e keurboek, fol. 99.

2) Aldaar, fol. 100.

3) Alg. Rijksarchief, A(melis) v(an) R(osendael), Gedenkwaerdige Saecken II, fol. 2. De in den aanhef van zijn mededeeling opgegeven datum van 8 Aug. is blijkens den door hem opgenomen brief onjuist.

4) Gem. Archief Delft, Resolutieboek, fol. 27 v^o.

[p. 92]

geroepen ter bespreking van het gevaar, dat Delfshaven ‘bij eenighe gheusen ofte bij die van Dordrecht, Rotterdam ofte anderen gheïnvadeert ende wederomme gheoccupeert soude werden’. Op staanden voet werd de vroedschap geraadpleegd, ‘of het oirbaer zoude wesen dan nyet terstondt eenighe uutte vroetschappe te committeren, omme opte Delfsche haven te trecken ende die possessie van dyen met ghewapenderhant inne te nemen’. En deze, hoewel van meening, dat men niet in staat zou zijn een eventueelen vijand het hoofd te bieden, besloot kapitein Uitenbroek - die ook in de woelige dagen na den beeldenstorm, toen het verloren zelfvertrouwen van het stedelijk bestuur allengs wederkeerde, de toevlucht was geweest - door den goed-katholieken burgemeester Huig Jans Groenewegen, den schepen Adriaan van der Meer Jansz. en Adriaan van der Made met een 30- à 50-tal manschappen de haven te doen bezetten¹⁾.

Inmiddels was de Spaansche krijgsmacht, vergezeld van Hof en Rekenkamer, in Den Haag aangekomen. Een korte rustpoos blijkbaar na de eerste étappe, waarvan op dienzelfden 23^en Juli een Delftsche deputatie gebruik maakte, ‘omme te reysen in den Haege aen mijn heere den President van den Hove van Hollant, omme Zijnder E(dele) te remonstreren die perplexité, dairinne die Regierders ende Raedt deser stede hem vonden deur het subyt vertrecken van die Spaensche garnizoene van de Maescant’²⁾.

Het antwoord, dat de heeren uit Den Haag meebrachten, bleef voor het nageslacht niet bewaard, maar hoopvol was het zeker niet. Vandaar, dat den 24^en in vereenigde zitting besloten werd, het roer te wenden en Lumey - die den 22^en nog in de Statenvergadering te Dordrecht aanwezig was, doch thans Rotterdam bezet had, waar den 25^en eveneens de Staten bijeen waren - te kennen te geven, ‘dat zeeckeren tijt gheleden alhier

1) Aldaar, 23 Sept. fol. 27.

2) Aldaar.

[p. 93]

binnen dezer stede gheweest is eenen Pieter Adriaensz (van der Werff) van Leyden met seeckere commissie van mijn G(enadighe) Heere den Prince van Orangiën, mitten welcken alhoewel dyer tijt omme merckelicke redenen nyet ghehandelt en es gheweest, nochtans met goet contentement ende ghenueghen van hier is ghescheyden ende naer Sijne Ex(cellentie) ghereyst; dat dieselve van dach te dach wederom alhier verwacht wort ende dat die vroetschappe deser stede gheresolveert is metten selven uyten naeme van Zijne Exc(ellentie) te handelen ende te tracteren, ofte bij faulte van sijne compste heuren ghedeputeerden zullen zeynden bij Zijnder Exc(ellentie), omme eyntelick mette zelve van als te tracteren ende accorderen’, waarbij de bereidverklaring ging in de stad toe te laten ‘een maetelick ghetal van 50, 60 ofte 80 soldaeten, onder eedt staende, omme aldaer te moghen affweren den anval van de dissolute ende vagabonden, overmidtz d'inwoonders van de voors(eyde) haven bij den Spaengiaerden ghespolieert ende voorts ten bien toe'ghetravailleert sijn gheweest’. Niettemin was men op een bezoek van 's Prinsen gouverneur zelf weinig gesteld en een desbetreffend voorstel van Lumey werd den 25^en Juli vrij ondubbelzinnig verworpen: de Delftsche gedeputeerden zouden wel te Rotterdam komen. Maar Lumey bleek van langer dralen niet gediend en den 26^en - toen de Rotterdamsche Statenvergadering gedurende dien dag haar bijeenkomsten schorste - vernam de verschrikte vroedschap van de uit Rotterdam vooruitgesnelde Delftsche commissarissen, dat Lumey reeds met 150 ruiters en zijn lijfwacht de stad naderde. Tegen een zoo aanzienlijke krijgsmacht had men ernstig bezwaar, maar ten slotte kwam het tot een vergelijk, waarbij de ruiterij en niet meer dan 100 soldaten in de stad zouden worden toegelaten. Uitbundig was de geestdrift van de Delftsche overheid voor den bevrijder dus nog niet en ook deze had van zijn kant ‘seer qualicken ghenomen het cleyn gheloof ende betrouwen, die die van Delff van hem hadden’.

In den morgen van den 27^en Juli wendde zich een deputatie uit de vroedschap en die van den gerechte tot

[p. 94]

de Staten¹⁾, ‘ten zelven tijde binnen deser stede wesende’, teneinde hun te verzoeken met de vergaderden op het stadhuis samen te komen, ‘omme aldaer in dezelve vergaederinghe die voorgaende bezoingiën van de Staeten, die voerleden daeghen zoe tot Dordrecht als tot Rotterdam ghevallen, henluyden ghecommuniceert te werden’²⁾. En toen bij monde van Marnix de gevraagde inlichtingen van de vergadering van ‘den 15^en Juli lestleden’³⁾ en volgende dagen waren verstrekt, viel in dezelfde zitting van de stedelijke overheid het besluit, ‘dat men Sijnder E(xcellentie) den eedt in forma soude presteren volghende die twee eerste poincten van des voorsz(eyden) heer van Aldegondens instructie’⁴⁾.

Den 28^en Juli werd te Delft de zitting der Staten beëindigd. Lumey was niet tegenwoordig: wellicht maakte hij zich gereed voor zijn aanstaand vertrek. De geldmiddelen bleken aanwezig te zijn: den 19^en Juli hadden de steden den Prins gelden toegezegd⁵⁾ en bovendien was reeds in Mei jhr. Arend van Dorp, de latere gouverneur over het kwartier van Zeeland, te Dillenburg geweest, teneinde den Prins de door hem gelichte penningen ten

1) Blijkens den tekst: ‘gedeputeerden’ der Staten. Het is de toen gebruikelijke aanduiding voor de Staten zelf, ook overeenkomstig de Statenresoluties.

2) Men vergelijke deze woorden om de treffende overeenkomst met de Resolutiën der Statenvergadering. Wellicht zijn beide gelijkvormig aan den invitatiebrief.

3) Ik meen er hier op te kunnen wijzen, dat Bakhuizen van den Brink bij zijn poging tot verklaring van den strijd der gegevens van 15 en 19 Juli als aanvangsdatum van de vergadering der Staten te Dordrecht ten onrechte mededeelt, dat ‘de uitschrijving waarschijnlijk tegen de week gedaan (was), waarvan de werkdagen met Maandag 15 Juli aanvingen’. Inderdaad was die 15e Juli een Dinsdag, waarmee ook zijn verklaring vervalt.

4) Zie de ‘Instructie’ bij Bakhuizen v.d. Brink, Studiën en Schetsen I, blz. 526.

5) Zie de Resolutie in verband met de ‘Verseghelinghe der Heeren Staten van Hollant etc. voir de somme van 500.000 £.’ (Alg. Rijksarchief, A(melis) v(an) R(osendael), II, fol. 25 v^o.).

[p. 95]

bedrage van f 10.000 te bezorgen¹⁾, terwijl ook de reeds in beslag genomen goederen der vijandige burgerij een belangrijke hulpbron vormden. Den 29^en Juli reeds verantwoordde de ongenoemde klerk van 's graven tresorier, Joost de Bern²⁾, in het door hem gehouden carnet van kleinere uitgaven het aanleggen van een complete boekhouding ten behoeve van zijn meester.

Lumey's lijfwacht en zijn verder gevolg bleek, den tijd en de omstandigheden in aanmerking genomen, een groote verscheidenheid van ambten en waardigheden te omvatten. Behalve zijn kanselier, gouverneur van de artillerie, zijn kamerheer, zijn aalmoezenier, zijn pages, de beide trompetters, zijn lutanist, zijn stalmeester, zijn constabel, tafel- en proviandmeesters, zijn kleermaker en zijn pages, voerde hij zelfs zijn nar met zich mee, terwijl tal van meerendeels onbekende personen, wellicht piraten als hij, hem volgden³⁾. Mademoiselle de Brederode, waarschijnlijk zijn nicht, schijnt zijn nabijheid niet verder dan Delft te hebben genoten, waar hij haar een gift van 12 pond vereerde, terwijl de Delftsche schilder Jan Cock een zestal manschappen van zijn lijfwacht in beeld bracht.

Het wil ons voorkomen, dat reeds vóór de afreis van Delft de hoofdpersoon van den stoet zich niet in een ongeschokte gezondheid mocht verheugen: de apotheker leverde hem⁴⁾ ten huize van zijn gastheer Cornelis Harmansz.⁵⁾ een drankje en een smeersel, doch dit verhinderde niet, dat nog den 30^en Juli de graaf bezoek

1) Res. St. v.H. 25 Oct. 1574.

2) Res. St. v.H. 20 Dec. 1574.

3) Zijn secretaris Huig de Groot wordt niet vermeld, evenmin mr. Ambrosius en mr. Jan, ‘eertijts secretarissen van den grave van der Marck’, die voorkomen in de ‘tweede examinatie’ van Gijsbrecht van Duvenvoorde, 23 Juli 1573 (Hof 4592).

4) Men onderscheide in den tekst der boekhouding wel: ‘monsieur’ (= Lumey) en ‘mon maistre’ (= Joost de Bern, den tresorier).

5) Wie dit is, vermocht ik niet met zekerheid na te gaan. Sedert 1573 komt evenwel in de door Boitet opgenomen lijsten van stedelijke overheden (blz. 131) Cornelis van Zoutelande als schepen voor.

[p. 96]

ontving van een deputatie uit ‘de ghemeente’ en de drie Delftsche predikanten, die hem verzochten de Nieuwe Kerk voor de uitoefening van den Gereformeerden godsdienst beschikbaar te willen stellen. Lumey had daarin toegestemd, doch de gedeputeerden wellicht ter bevestiging van zijn besluit verwezen naar de vergaderde burgemeesteren en vroedschappen. En dezen, over het geheel van nieuwigheden nog weinig gediend, hadden eveneens bewilligd, ‘om vredes wille ende om te precaveren ende veele inconvenienten te verhoeden, die gheschapen waeren te rijsen, indien diezelve kercke bij de ghemeente opgesmeten ende ghenomen werde’, maar bepaalden tevens, ‘dat men eerst daeruut sal doen nemen ende ruymen alle 't gundt in dezelve kercke is ende alle 't selve in bewaerderhandt te doen stellen’. Men ziet, de teugels van het bewind waren ook hier den bestuurderen uit de handen gegleden en weldra kwam zelfs de lang dreigende ‘commotie’ tot uiting, zoodat den 2^en Aug. een keure werd afgelezen, met een verwijzing naar de lastgeving van Lumey tot verdeeling der kerken, - de Katholieke leer zou worden gepredikt alleen in de Oude Kerk en de kloosters -, dat ‘d'eene den andere van d'ander religie nyet en soude misseggen, beschadighen noch misdoen’¹⁾.

Inmiddels was de graaf den 1^en Augustus in Den Haag aangekomen, waarheen den 31^en Juli zijn koffers per schuit vervoerd waren. Op het Binnenhof, waar een duchtige reiniging reeds enkele dagen te voren had plaats gehad - den 26^en was de uitbetaling voor deze werkzaamheden geschied²⁾ - hield hij zich tot den 3^en Augustus op, toen de reis naar Leiden werd ondernomen. Sedert enkele dagen al had men daar zijn aankomst tegemoet gezien en in de ‘koecken van den grave van der Marck’ wachtte de kok reeds van den laatsten Juli af³⁾. Bij het huis ‘Den Deyl’ te Wassenaar had Willem Andrieszoon

1) Archief Delft, Derde Keurboek, fol. 117.

2) Res. St. v.H. 20 Dec. 1574.

3) Archief Leiden, Tres. rek. 1572, fol. 49 v^o.

[p. 97]

de Raedt ‘in 't verwachten van de grave van der Marcke op zijne incompste’ zich met eenige soldaten opgesteld, om den veldheer namens de stad Leiden tot een eerewacht te strekken¹⁾, en de acht stadspijpers en de tamboer hadden met hun instrumenten luister aan den stoet bijgezet²⁾. De eigenlijke intocht daar schijnt met buitengewone praal te zijn geschied. Als het juist is, wat Alva den 21^en Aug. uit Brussel aan den koning schreef, was de ontvangst er zeer pompeus en dat Lumey van zijn kant er nogal kwistig met zijn goede gaven werkte, wellicht met het oog op de meerdere populariteit bij het minst gesitueerde deel van het volk, en niet karig was in zijn belooning voor de muzikanten, die hem bij zijn intocht hadden verwelkomd, blijkt uit de aanteekeningen in de hier volgende rekening.

Waarschijnlijk voelde Lumey hier voor het eerst de rivaliteit in zijn positie van 's Prinsen gouverneur voor het Zuiderkwartier van Holland. De groote Leider zelf was in aantocht: een kentering in de politiek was te voorzien. Tot heden was het 't onverzoenlijke deel van het volk geweest, dat de stedelijke magistraten had gedreven, die, hoezeer misschien een nationale beweging gunstig gestemd, van den invloed van het democratisch element weinig gediend konden zijn. En juist Lumey steunde vooral daarop, op hen en op de buitengewone toewijding van zijn soldaten: niet steeds de élite van de natie - de namen van de aangeworven manschappen zijn soms welsprekend - en bezield met een buitengewonen haat tegen de geestelijkheid, die - het is niet mogelijk na te gaan in hoever die voor combattanten verklaarbaar was - door Lumey blijkbaar niet werd getemperd en tot gruwelijke excessen leidde.

De hier tentoongespreide praal, die achter de schaarsche gegevens van onze rekening te vermoeden is, geeft reeds op zichzelf aanleiding tot een vaag wantrouwen in de bedoelingen van den geuzenhoofdman. En de boven-

1) Aldaar, fol. 280 v^o.

2) Aldaar, fol. 69 v^o.

[p. 98]

bedoelde brief van Alva aan den koning versterkt die blijkbaar niet al te gewaagde presumtie. Lumey, zoo schrijft hij, heeft zich tot graaf van Holland doen uitroepen, zonder den Prins te erkennen. Te Leiden is hij met de grootste eerbetuigingen ontvangen. Men geleidde hem naar het stadhuis en in zijn tegenwoordigheid werden 's konings blazoenen afgeworpen en de zijne daarvoor in de plaats gesteld¹⁾.

Was het een los gerucht, slechts door den schijn gewekt? Zeker is het, dat vóór 's Prinsen komst in de Nederlanden hier ernstige ‘désordres’ zich hebben afgespeeld, waarvan de aard en de omvang ons onbekend zijn, maar waarvan nog den 3^en December 1572 Nicolaas Bruyninck blijkens een schrijven aan Graaf Jan van Nassau de ernstigste gevolgen vreesde²⁾. Stond dit in verband misschien met eenig oogmerk van Lumey? Uit Bor's verhaal blijkt ons, hoe weinig Lumey opzag tegen een gewelddadig verzet, ook tegen de Staten, toen hij aan het einde van zijn loopbaan wat al te zeer in het nauw werd gedreven en A.P. van Groningen³⁾ heeft deze schets verdienstelijk aangevuld, maar daarbij tevens gewezen op vroegere geruchten, die zijn houding in Juli betreffen.

Het komt mij voor, dat de acte van beschuldiging nog met een tweetal punten mag worden aangevuld. In verschillende werken, ook in het bovengenoemde, wordt van het ‘stadhouderschap’ van Lumey over Holland gesproken. Ten onrechte, meen ik. Op de eerste Statenvergadering te Dordrecht plaatsten de afgevaardigden der steden zich op het standpunt, dat Oranje niet wettig van zijn post

1) Alva aan den koning, 21 Aug. 1572, Corr. de Ph. II, t. II, p. 271.

2) Groen, Archives IV, p. 38; den 17en Aug. vaardigde het gerecht te Delft een resolutie uit, om niet ‘op tonnen ende anders te staen singhen enighe liedekens, reffereynen ofte andere gedicht, onder 't decxel van 't welck dickwils mede enighe scempighe liedekens ghesongen ende onder het gemeen volcke - aldaer vergaedert - vercoft ende gedistribueert worden’ (3e keurboek fol. 120 v^o).

3) De Watergeuzen, Leiden, 1840.

[p. 99]

als stadhouder ontheven was en verklaarde men hem te blijven erkennen als ‘haeren wettigen ende rechten gouvernuer’, als Stadhouder dus (blijkens zijn vroegere positie) over Holland, Zeeland en Utrecht. Een dergelijke post sluit een ‘stadhouder’ over een der deelen van dit gebied uit en in werkelijkheid bestaat die functie dan ook niet. Wanneer Oranje dus verhinderd blijkt ter plaatse de leiding van den opstand op zich te nemen, wordt in West-Friesland en Waterland blijkens zijn bij Bor opgenomen commissie Sonoy aangesteld als ‘lieutenant en gouverneur’, ‘om in onsen name en van onsentwege te hebben het gouvernement’¹⁾, terwijl voor het overig deel, het eigenlijke Holland, Lumey opdracht wordt verstrekt, om ‘in onsen absentie (als) onsen generalen lieutenant en bestelden oversten in Holland’ op te treden²⁾. Van het stadhouderschap wordt in beide commissies natuurlijkerwijze met geen woord gerept. Niettemin zien wij, wanneer Lumey den 2^en Sept. 1572 de in deze inleiding later aangehaalde ‘poincten’ betreffende het krijgsbeleid en de inwendige bestuursorganisatie aan het oordeel der Staten onderwerpt, zichzelf den titel van ‘gouverneur ende stathouder over Hollant’ toekennen³⁾, terwijl de Prins in een commissie tot het noteeren van de voorraden koren en kruit, den 13^en November te Leiden uitgereikt aan den Goudschen burgemeester Jan Jacobs, zich zelven als ‘stathouder ende capitein-generael’⁴⁾ betitelt. Dit alles wekt duistere vermoedens, die op nog andere wijze in de bedoelde ‘poincten’ bevestiging vinden. Door den Prins waren nl. bij plakkaat van den 25^en Augustus ‘alle commissiën, die wij of onse gecommitteerden tot noch toe ter zee gegheven hebben’, ingetrokken⁵⁾,

1) Bor I, blz. 375 (uitg. 1679).

2) Aldaar, blz. 389.

3) A(melis) v(an) R(osendael) II, fol. 32.

4) Aldaar II, fol. 23.

5) Groot Plakkaatboek III, blz. 34. Wellicht troffen de bepalingen van dit plakkaat in wijder strekking ook Wijngaarden, den gouverneur van Leiden. Aanvankelijk toch, sedert 28 Juni, was de stad ‘belast geweest’ met het vendel van hopman Sibrand Munter, 335 manschappen sterk, die er tot den 17en Augustus, zoo klaagt Jan van Hout, van hoog tot laag door hun rooverijen en hun verder gedrag de burgerij tot een ‘onverdrachlicke last’ strekten (Archief Leiden, Rekening Jan van Hout, 1572-1574, fol. 110). Misschien dat het gouverneurschap van Jacob van Wijngaarden, die den 5en Aug. door Lumey tot dien post was geroepen (aldaar, fol. 76 en 76 v^o.), eenige verademing bracht, althans de geroofde goederen werden geheel of gedeeltelijk door den magistraat opgevorderd en aan de rechthebbenden teruggegeven. Dat de Geusgezinden onder zijn bewind niet zonder strijd de heerschenden waren, blijkt wel het best uit het herleven van de tegenstelling: ‘Geusen ende Papisten ofte Cardinalisten’, die men tegen het einde van Augustus opmerkt (Aflesingboek C, 30 Aug.). Als gouverneur kon Wijngaarden zich handhaven tot den 18en October, toen hij werd afgedankt (Rekening Van Hout a.b., fol. 76). Na hem kwam toen met commissie van den Prins jhr. Cornelis van Goudriaan, heer van Assendelft, onder wiens gouverneurschap de stad meer en meer tot rust kwam (aldaar, fol. 77).

[p. 100]

naar het schijnt tot verontwaardiging van Lumey, die tegen dezen maatregel in opstand kwam. Althans een week later richt hij zich bij wijze van protest tot de Staten met de vraag, ‘van wat authoriteyt, macht ende estime dat de Staten houden de commissiën ende officiën, alreede gegeven ende noch te geven bij Zijnder G(enade) die Grave van der Marck’. Het komt mij voor, dat wij hier de eerste persoonlijke uiting van Lumey vernemen tegen Oranjes verzoenende politiek¹⁾.

De ongesteldheid van Lumey, die zich reeds te Delft openbaarde, scheen inmiddels verergerd te zijn. ‘Maistre Symon’, de Leidsche chirurgijn, werd den 4^en Augustus ontboden en zelfs had men, wellicht op raad van Swieten, den 8^en daarop dokter en apotheker uit Gouda doen overkomen. ‘Warm houden’, schijnt, hoewel het in de hondsdagen was, hun advies geweest te zijn en de mantel van Lumey werd stevig met baai gevoerd, zijn schoenen gelapt en hemzelf een krachtige prikkeling van de slijmvliezen - ‘de noix muscades’ - bereid. Het schijnt inderdaad een ernstige aanval geweest te zijn, waaraan de graaf blootstond.

1) Algem. R.A., Gedenkwaerdige Saecken, II, fol. 25.

[p. 101]

Wijst hierop reeds de overvloed van medische hulp, op wier ervaring hier een beroep werd gedaan, het gerekte verblijf te Leiden is eveneens veelzeggend. Immers tegen den 9^en Augustus waren de Staten te Haarlem beschreven, waar namens den Prins voorstellen zouden worden gedaan ‘omme penningen te furneren tot betalinge van de soldaten ende knechten, jegenwoirdelyk alhier in Hollant wesende’¹⁾. En hoewel Lumey en niemand meer dan hij overtuigd geweest zal zijn, dat, zooals de gedeputeerden van Delft verklaarden, ‘die saicken gheen vertreck en lijden ende van importantie sijn’²⁾ en ook reeds blijkens de afbetaling van de gedienstige geesten en de bedeeling der armen de voorbereidingen voor het vertrek schenen getroffen te zijn, zien wij hem eerst den 12^en op zijn intocht te Haarlem, waar hij bij ‘monsieur de Batenes’ (Bakenes?) zijn intrek neemt, twee volle dagen na het begin der besprekingen³⁾. Over zijn garde vernemen wij dan iets meer: hopman Ripperda, de latere verdediger van Haarlem, maakt daarvan deel uit.

Maar ook dan nog - en nauwelijks hersteld - zien wij Lumey den 14^en Augustus te Haarlem op de hertenjacht. Doch de tijd van uitspanning is dan ten einde. Reeds zijn de voorbereidingen voor den tocht naar Amsterdam in vollen gang. De graaf van den Berg, van wien den 3^en Augustus een brief werd ontvangen, was zijn opmarsch van het pas door hem bezette Kampen begonnen. ‘De Buck sal up Amsterdam angaen’, schreef Jan Grotenhusz den 14^en van daar aan zijn naar Bremen uitgeweken schoonvader⁴⁾.

Reeds onder dagteekening van den 7^en Augustus had

1) Vroedschapsresolutie Delft d.d. 8 Aug. 1572, fol. 32 v^o.

2) Aldaar, 11 Aug. 1572.

3) Dat de besprekingen den 10en beginnen, blijkt uit den aanhef van een ordonnantie op den 12en penning op de veldvruchten, den 16en te Haarlem genomen en te vinden in ‘Verscheyde ordonnantiën ende placaten - - -’, ingevoegd achter de gedrukte resolutiën der St. v. Holl. van 1571, blz. 1.

4) Van Vloten, Neerlands Opstand, III, bijlagen, blz. XCIX.

[p. 102]

Barthold Entens van uit Haarlem aan burgemeesteren van Gouda bericht, dat hij met ‘hopluyden ende andere mannen van wapenen - - - ontrent der stadt van Amsterdamme’ was aangekomen, waarvoor hij een beroep op Gouda meende te moeten doen tot het verkrijgen van levensmiddelen en verzocht te ordonneeren, ‘dat alle zoetelaers aldair gehouden zullen zijn Zijnder G(enade) leger te volgen ende spijsen’¹⁾. Ook Leiden had een dergelijk schrijven ontvangen, inhoudende tevens het verzoek, de magistraat van Gouda, die zeer terecht blijkbaar slechts ten halve werd vertrouwd, ook van die zijde op te wekken aan de reeds gedane aanschrijving van Entens gevolg te geven, aan welke uitnoodiging Leiden uitvoering gaf bij schrijven van den 12^en Augustus onder mededeeling, dat men dáár de zoetelaars al had bevolen naar Haarlem af te reizen²⁾. Een soortgelijke missive had burgemeesteren van Delft den 11^en Augustus bereikt - ook met de mededeeling, dat het leger ‘nu ontrent Amsterdam is’³⁾, terwijl den 13^en in Den Haag een keure werd afgelezen, waarbij was toegestaan, dat de Haagsche zoetelaars de door hen opgekochte voorraden met zich mochten voeren⁴⁾. Het schijnt dus, dat Lumey zoowel als Entens òf voldoende van geldmiddelen waren voorzien òf althans de noodige zekerheid hadden, dat de aangevraagde f 40.000 door de Staten te Haarlem zouden worden toegestaan.

Den 16^en nu brengt, blijkens onze aanteekeningen, een gids reeds de manschappen van Lumey naar Ouderkerk en tot den 20^en ziet men voerlieden, schuite- en sledevoerders onafgebroken bezig vivres en bagage derwaarts te brengen. Den 16^en zijn, volgens een schrijven uit Utrecht van den machteloos toezienden Bossu, reeds acht vendels te voet te Ouderkerk gelegerd, terwijl Lumey zelf nog in Haarlem vertoefde en 23 vendels van gemiddeld

1) A(melis) v(an) R(osendael), II, fol. 16.

2) Aldaar, fol. 16 v^o.

3) Archief Delft, Derde keurboek, fol. 119.

4) Zie mijn ‘Geuzentijd’, (Den Haag, 1922), blz. 180.

[p. 103]

200 manschappen, waaronder veel Engelschen, voor den aanval gereed had¹⁾.

Den 19^en Augustus is men reeds aan de ‘faubourg’, wellicht het door Bor bedoelde Karthuizersklooster, genaderd en brengen een trompetter en een statenbode een brief, die, naar Bor onzen berichtgever aanvult, door de magistraat geweigerd werd. Doch toen was ook de hulp voor Amsterdam nabij. Den 20^en Augustus was Bossu zijn opmarsch uit Utrecht begonnen en langs Muiden - Naarden was even te voren door de Geuzen bezet - de bedreigde stad te hulp gesneld, waar hij in den middag van den 21^en - met vier vendels zegt Bor - aankwam, op het juiste moment nog, omdat de afgematte burgerij het niet lang meer kon uithouden. Denzelfden avond nog werd een uitval gewaagd en een loopgraaf dicht bij de poort genomen. Dit succes schijnt de belegeraars reeds terstond te hebben verbijsterd: den komenden nacht trokken zij af met stille trom, overal hun logies aan de vlammen prijs gevende²⁾.

Over dit laatste bedrijf licht onze rekening ons slechts zeer onvolledig in. We zien echter, dat den 22^en Aug. Simon Marteau, gouverneur van de artillerie, met zijn geschut zich weder te Haarlem bevond op het oogenblik, dat ‘monsieur’, die waarschijnlijk met de achterhoede den aftocht dekte, nog te Sloterdijk vertoefde, terwijl den daaropvolgenden dag de Haarlemsche armen - de stem des volks werd waarschijnlijk na dezen eersten tegenslag gevreesd - weer werden bedeeld, waarna verder deze stad het tooneel is van steeds meer verloopende bedrijvigheid. Een maand later, den 22^en Sept., eindigt dan ook onze rekening. De oorzaak laat zich gissen.

Met het échec voor Amsterdam scheen het krijgsplan van Lumey gewijzigd te zijn. Den 2^en Sept. richtte hij daartoe aan de Staten van Holland in den vorm van eenige ‘poincten’ de bewuste missive, waarin hij o.a. de meening van dit college wenschte te vernemen, hoe

1) Van Vloten, ibid., blz. CXIX.

2) Van Vloten, l.c. III, bijlagen, blz. CXX. Brief van Bossu d.d. 22 Aug.

[p. 104]

men aan de vijandelijke troepen den toevoer van levensmiddelen en andere benoodigdheden, die hun van uit Holland zelf nog steeds bereikten, zou kunnen afsnijden, en verder ‘in wat manieren dat men die van Amsterdam zoude mogen benauwen ende hun te boven comen, desgelijcx die van Weesp, Muyden, tzij mitter minnen oft mit gewelt’¹⁾. Het was dus thans op de verbindingswegen gemunt. De blik was naar elders gericht.

Het Zuiden deelde daarom in die belangstelling. Den 5^en September nog was een van Lumey's manschappen betaald voor zijn arbeid inzake het proviandeeren van Dordrecht en Den Briel, de zuidelijke bastions van Holland. En tegelijkertijd was de aandacht gevallen op Schoonhoven, vanwaar-uit de Spanjaarden hun aanhoudende pogingen tot het stoppen van den IJsel en de Lek, om Gouda in het hart te treffen, met afwisselend geluk ondernamen. Daarheen nu was Lumey met zijn krijgsmacht afgetrokken en den eersten October was de stad na een hardnekkig verzet overgegaan.

Inmiddels hadden de Staten van Holland het waarschijnlijk wenschelijk geoordeeld hun vergaderingen naar een veiliger oord te verleggen. Den 30^en Augustus konden burgemeesteren van Haarlem in een aan Gouda gericht schrijven om levensmiddelen en geld ten behoeve van de om die stad gelegerde troepen nog mededeelen, dat die heeren ‘alhyer onlancxs’ nog waren²⁾, den 10^en October zien wij ze te Leiden verzameld, waar de militaire maatregelen betreffende Amsterdam hun aandacht vergen. Ook Lumey was er tegenwoordig. P. Opmeer³⁾, een niet altijd betrouwbaar, maar naar het schijnt in dezen thans goed ingelicht auteur, deelt ons mede, dat

1) A(melis) v(an) R(osendael) II, fol. 23. De Delftsche magistraat, bij wien deze brief reeds onder dagteekening van den 27en Aug. was ingekomen, gaf aan zijn afgevaardigden den veelzeggenden last, dat zij ‘bij alle middelen’ zouden beproeven Lumey ‘naar Vrieslant’ te dirigeeren (Resolutieboek, 30 Aug. 1572).

2) Aldaar II, fol. 23.

3) P. Opmeer, Martelaarsboek, Antw. 1700, blz. 106.

[p. 105]

‘Schoonhoven overgegaan en het leger in de winterquartieren geleid sijnde, soo kwam Willem van Lumey - - - binnen Leiden, voornemens sijnde na Haarlem te trekken, vergeseld met sijn lijfwacht, daar Henrik van Aelst het bevel over had, voor het meerendeel uit Wals-Braband en Luikerland vandaen’. Maar vooral de oostelijke grens van het door Spanje bezette terrein, de verbinding met de Zuiderzee, naar het Gooi en verder naar Utrecht, eischte de volle belangstelling. Aan jhr. Johan van Vliet en Reinier Cant als ‘commissarien tot die munsteringe’ werd toen opgedragen de noodige soldaten aan te nemen en schepen uit te rusten¹⁾, om deze stad met meer kracht te benauwen, waartoe deze op order van den landsadvocaat Paulus Buys namens de Staten den 18^en October bij den thesaurier Ruyckhaver de daarvoor benoodigde reis- en teergelden lichtten²⁾. Den 25^en October zijn beiden reeds zóóver, dat de uitgeruste ‘sceepen van oorloege’ ter bezichtiging gereed zijn³⁾ en den 9^en November ligt de ‘admiraal voor Amsterdam’⁴⁾ - of juister: voor Nieuwendam - waar hem allerlei benoodigdheden worden toegevoerd. Lazarus Muller met de zijnen blijken dan gelegerd te zijn voor Monnikendam⁵⁾, waar ook de beide commissarissen zich doorgaans ophouden en zich den ‘Franschen wijn’ wel laten smaken.

Evenwel was het succes van deze krijgsmacht ten eenenmale onvoldoende geweest om den vijand krachtig te weerstaan. Toch schijnt het, dat de opmarsch van het Spaansche leger er dermate door is vertraagd, dat den Prins van Oranje, te wiens behoeve een ‘galeye’

1) Blijkens hun rekening in het Alg. R.A., Auditie, n^o. 197.

2) Aldaar, fol. 1.

3) Aldaar, fol. 5. Men zie in verband met deze zaak de pogingen van den Prins en de te Haarlem vergaderde Staten, om de stad alsnog te bewegen, zich bij den opstand aan te sluiten: twee brieven, gepubliceerd door A. Grothe in de Kronijk van het Hist. Gen. 1854, blz. 160.

4) Aldaar, fol. 5 v^o.

5) Aldaar, fol. 6.

[p. 106]

naar het Kamperdiep was overgevaren¹⁾ om hem naar Enkhuizen te begeleiden, de doortocht langs den duinzoom was vrijgelaten. Niettemin hebben de Staten dan andermaal hun vergaderplaats naar 's Prinsen nieuwe residentie, het veiliger Delft verlegd, waar den 22^en November Adriaan Cant in hun vergadering verschijnt met tijding ‘uyt het leger voor Amsterdam, op den dijck leggende over Munnickendam’²⁾.

Inmiddels was de Spaansche opmarsch langs het Y voortgezet, werd Spaarndam genomen en naderde men de stad Haarlem, waar het leger zich den 12^en December in bivak begaf. Lumey was met een deel van zijn troepen derwaarts opgerukt, in de hoop hen voor te zijn en den Hout te kunnen bezetten, doch hij was met ernstige verliezen teruggeworpen³⁾. De verpletterende tijding van zijn échec verbreidde zich als een loopend vuur en den 14^en December zond Lumey, vreezende voor de gevolgen, die een algeheele ontmoediging na zich zou kunnen sleepen, aan de stad Gouda - en hoogstwaarschijnlijk evenzoo aan de overige Hollandsche steden - een koerier, om de ontstelde gemoederen gerust te stellen⁴⁾.

Het was het begin van het einde van Lumey's aandeel in den bevrijdingskrijg. Zijn woeden tegen het nog steeds katholiek gebleven deel der natie, zijn wreedheid tegen de geestelijkheid, die de oude kerk getrouw was gebleven, en waarvan het laatst Leiden en Schoonhoven getuige waren geweest, en wellicht zijn dubbelzinnige politiek maakten zijn aanblijven gevaarlijk voor het succes der goede zaak. De verontwaardiging, gewekt door zijn wanbeleid, was allengs toegenomen en Dirk Volkertsz. Koornhert, secretaris van de Staten van Holland, een man van moed en zelfvertrouwen, had, zoodra Lumey's troepen na zijn aftocht van Amsterdam Kennemerland

1) Aldaar, fol. 5 v^o.

2) Aldaar, fol. 6 v^o. Den 30en Nov. vinden wij den Prins daar ook (ibidem fol. 17); 28 Dec. zijn Prins en Staten eveneens te Delft (fol. 7 v^o.)

3) Bor I, blz. 423.

4) A(melis) v(an) R(osendael) II, fol. 47.

[p. 107]

hadden verlaten om zich tegen Schoonhoven te wenden, in het eind van September of begin October de schouten en overheden der om Haarlem gelegen dorpen bijeengeroepen, teneinde den omvang vast te stellen van de brandschattingen en rooverijen¹⁾, door de afgetrokken manschappen gepleegd, opdat dit in mindering zou worden gebracht van de uit te keeren soldijen. Zijn verdediging van het recht der katholieken deed bij dat alles den beker overloopen en Lumey gaf, zoo vertelt ons Brandt²⁾, last, den secretaris om hals te brengen, die zich niet meer veilig achtte en naar Kleefsland uitweek. Maar de dagen van het schrikbewind waren geteld. Den 6^en November zien wij Lumey met den Prins van Oranje, die voor enkele dagen in Holland was gearriveerd, te Leiden aankomen, waar beiden tot den 14^en vertoefden³⁾, toen de laatste de reis naar Delft voortzette. En andermaal in December en begin Januari heeft de barre Luikerwaal in Leiden zijn tenten opgeslagen⁴⁾. Maar toen verdween hij van het tooneel en terzelfder tijd viel ook Haarlem, waarmee tevens de directe bedreiging van Amsterdam was afgewend. Een gevaarlijk Spaansch machtscentrum zou in verbinding met het Amsterdamsche gedurende een vijftal jaren de vrije verbinding van Noord en Zuid onmogelijk maken: de vijand had zich in het hart van Holland genesteld!

Het hierna medegedeelde bundeltje aanteekeningen betreffende de dagelijksche uitgaven, door een dienaar van Lumey's tresorier Joost de Bern bijgehouden gedurende den tocht van Delft naar Amsterdam, geeft geen mededeelingen van groot belang, maar maakt het ons niettemin mogelijk de omlijsting voor den opmarsch te schetsen,

1) Een soortgelijk rapport berust volgens den inv. Rammelman Elsevier in het Archief van Leiden.

2) Historie der Reformatie I, blz. 535 (Amst. 1671).

3) Geuzentijd, blz. 188. Zie voor deze datumaanwijzing ook de rekening van geleverde kaarsen voor beider logies (Archief Leiden).

4) Rekening Jan van Hout 1572-'74, fol. 50.

[p. 108]

en het is daardoor, waar ons nagenoeg alle gegevens omtrent de gebeurtenissen van deze dagen ontbreken, van genoeg belang, om een uitgave te wettigen. Omtrent den samensteller weten wij niets, dan wat hierboven van hem wordt gezegd. Dat hij geen Waal of Franschman is, blijkt uit de vele gebrekkig verfranschte uitdrukkingen, zijn talrijke orthografische misslagen en ten slotte het best uit de mededeelingen in het Hollandsch betreffende het rentmeesterschap van Jacob de Jonge over de Wassenaarsche goederen en den losprijs van een door Swieten gevangen monnik.

Het inbeslaggenomen goud van kerken en gilden, dat, ‘jectez en gernaille’ (lees: grenaille) 94 marken en 6 onsen, (herleid [1 mark = 8 onsen] 758 onsen of 379 esterlincx) bedroeg, werd naar het schijnt door hem versmolten, waarbij 1/40 of 18 19/20 ons verloren ging en een hoeveelheid van 739 1/20 ons werd verkregen. Blijkens de hiergevolgde verhouding zou ieder ons goud gelijkwaardig zijn aan 20 sterling zilver. Het was echter noodig een vermindering van de hoeveelheid wegens de inwerking van het te gebruiken sterkwater voor de oplossing van het alliage in rekening te brengen, en wel voor ieder ons goud het bovengenoemde verhoudingsgetal met 2 te verminderen, zoodat het ons goud werd geschat op 18 sterlings zilver en ten slotte een waarde van 13302 18/20 sterling zilver werd berekend¹⁾.

De hier in extenso gepubliceerde rekening²⁾ is opge-

1) De door den klerk van Lumey's thesaurier gegeven toelichting schijnt na deze verklaring vrij eenvoudig. Ik moet echter opmerken, dat het slot van zijn betoog voor mij een mysterie was, dat Prof. Fruin zoo welwillend was te ontsluieren, waarvoor hier mijn dank.
Een enkele bijzonderheid aangaande het overzicht volgt hier:
1 mark Trooisch wordt verdeeld in 4 sterlings of 8 onsen; het ons in 20 engelschen en ieder engelsch in 32 azen. De zwaarte van een mark bedraagt 246,084 gram, van een sterling 61,520 gram, van een ons 30,760 gram, van een engelsche 1,538 gram en die van een aas 0,048 gram.

2) Zij werd in het Alg. Rijksarchief buiten eenig verband aangetroffen, en is thans voorloopig opgenomen in het archief der Rekenkamer (charters 1476), waar ze, hoewel niet afgehoord, het meest eigenaardig thuisbehoort.

[p. 109]

nomen in een zakboekje in octavo (Oudhollandsche vellen brief papier in achten). De daarin verantwoorde bedragen zijn uitgedrukt in florins (= ponden Hollandsch) van 20 patards (= stuivers), ieder van 16 deniers (= penningen), waarbij wij verder kennismaken met ponden grooten (ponden Vlaamsch) van 6 florins, met daalders van 30, 31 en 32 en met écu's van 42 patards. De verantwoording zelf is niet altijd feilloos: voorbeelden daarvan zien wij o.a. op 2 en 5 September. Ook de volgorde der posten schijnt niet onberispelijk. Zoo volgt op den 16^en Augustus de 15^e, op den 21^en de 20^e en zelfs de 15^e, op den 24^en de 22^e Augustus. Echter meende ik door verplaatsing van de betreffende posten daarin geen wijziging te moeten aanbrengen, omdat het evenzeer mogelijk was, dat de fout school in een verkeerd datumcijfer. Ook de ontelbare onjuistheden van taalkundigen aard heb ik onveranderd overgenomen en alleen dáár soms een woord ingelascht, waar dit voor een goed verstaan noodig of wenschelijk was. Wel meende ik eenige verandering te mogen brengen met betrekking tot de boven iedere bladzijde aangebrachte opschriften, die, gelijk de eerste, steeds beginnen met een ‘Laus Deo, anno 1572’, gevolgd door den datum van de eerste post op die bladzijde. Om te voorkomen, dat deze bij het doorloopend afdrukken onvermijdelijk tusschen den tekst zouden geraken, heb ik de data van deze opschriften, die nu echter niet meer op de juiste plaats staan, weggelaten en deze tusschen haakjes naar de eerste rekeningpost van de betreffende pagina overgebracht.

J.S.

[p. 110]

Laus Deo anno 1572, le 29^e juillet.

		fl.	ptr.	drs.
Ad dito payé à l'escuier de monsieur 16 daldres 26½ ptr. à 32 ptr. le daldre	fac.	26	18	8
ad dito déboursé à l'escuier de monsieur 10 daldres à 31 ptr. la pièce	fac.	15	10	-
ad dito déboursé à monsieur Jost de Bern 2 daldres à 31 ptr. la pièce	fac.	3	2	-
ad dito déboursé à madamoyselle de Brederode^1)	fac.	12	1	-
ad dito mon maistre ha presté à Anthoine trompet	fac.	3	2	-
ad dito p(our) 2 livres pour tenir comptes de 4 mains du papier chasque livre, et tout royez à 20 ptr. la pièce	fac.	2	-	-
ad 30 dito déboursé à Andries trompet 3 daldres à 31 ptr. la pièce	fac.	4	13	-
ad (31) dito payé au peinctre Jean Cocq à Delff de 6 sauvegardes qu'il ha peinct	fac.	1	10	-
ad dito payé à Henry appotécaire à Delff pour ung buvrage et oignement	fac.	1	-	-
ad dito donné à la servante à Delff en nostre logis chez Cornille Harmansz.	fac.	-	14	-
ad dito payé pour une scarcelle pour moy	fac.	-	18	-
ad dito payé aux barquereulx de Delff pour apporter les couffres de monsieur à la Haye	fac.	-	32	-
(le première aoust) donné ung pauvre homme devant la court de monsieur à la Haye		-	7	-
ad dito encoires payé aux pouvres en général à la Haye troix daldres à 31 ptr.		4	13	-
ad dito donné au messager de Rottredam portant une lettre à monsieur		-	21	-
ad dito donné à notre logis à la Haye, à scavoir au logis de Jost de Bern		1	10	-

1) Wellicht een van de zusters van Lumey's neef Hendrik van Brederode.

[p. 111]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
ad dito encoires que mon maistre Jost de Bern ha déboursé de la part ou les affaires de monsieur	4	19	-
ad dito déboursé à Simon de la Verdière, dispencier de monsieur	30	-	-
ad dito pour deux tablettes	-	12	-
ad dito déboursé à maistre Matheu, chancelier de monsieur, pour drap, velours, toille et aultres minutes pour ses accoustremens, ensemble la manifacture	52	-	-
ad 2^e dito déboursé à Symon de la Verdière, dispencier de monsieur, 10 Philippusdaldres à 35 ptr. la pièce	17	10	-
ad dito payé à Jean Anthoine Persin, serviteur de Joost de Bern, 2 daldres à 31 ptr. la pièce lesquel argent il avoit déboursé de la part de monsieur	3	2	-
ad (3^e) dito payé à Gabriel de la Derrière^1) 12 ℔ de groz, à cause de 12 aulnes de velours verd qu'il ha livré pour monsieur le Conte	72	-	-
ad dito déboursé à Symon de la Verdière, dispencier, 16 Philippusdaldres à 35 ptr. la pièce	28	-	-
ad dito payé au messagier Pia Rouilly, venant du Conte de den Berge^2)	6	-	-
ad dito déboursé à Symon Marteau, gouverneur de l'artillirie	9	-	-

1) Gabriel de la Derriere. Een zekeren Han de la Derrière ontmoeten wij in Oct. 1574 als kapitein van een compagnie Walen in verbinding met den hiergenoemden George du Bois, Grenu, Marquand en Say (Staatsche leger I, 208). Ook in 1577 komt hij als zoodanig voor (aldaar II, blz. 46).

2) Waarschijnlijk Willem IV graaf van den Bergh, 's Prinsen zwager, die in Gelderland den opstand leidde. Blijkens de verantwoording van Lumey (Bor, I-425) had hij ook in Holland deelgenomen aan de beweging van 1572.

[p. 112]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
ad dito payé aux jouueurs de la ville de Leyden de la part de monsieur	24	-	-
ad 4^e dito déboursé à Symon de la Verdière, dispencier, 10 Philippus daldres	17	10	-
ad dito déboursé à maistre Matheu de la part de monsieur le Conte 400 daldres à 5 st. 4 den. la pièce	640	-	-
le susdict maitre Matheu encoires en monnoye	30	2	-
ad dito déboursé à Plouch^1), establier de monsieur	30	2	-
ad dito déboursé au Kindt van Hamburch^2), constabel de monsieur 2 daldres	3	-	-
ad dito pour 2 douzaines d'éguillettes de soye noire pour monsieur à 12 den. la douzaine	-	12	-
ad dito déboursé au cuisinier de Leyden de la part de monsieur, à cause que Simon fust party à Haerlem	6	6	-
ad dito donné aux pauvres à Leyden par le commandement de monsieur deux Philipus daldres à 35 ptr.	3	10	-
ad dito payé à maistre Symon surgin à Leyden, quand monsieur fust malade	-	17	8
ad 5 dito encoires donné aux pouvres de Leyden 3 Philippus daldres à 35 ptr.	5	5	-
ad dito déboursé à Simon de la Verdière, dispencier de monsieur, 12 Philippus daldres	21	-	-

1) Plouch, establier. Wellicht vinden wij hem later terug als Hans Ploegh, in 1602 aangesteld als overste-luitenant van het Groningsche regiment (Ten Raa en De Bas, Het Staatsche leger II, blz. 158), of als Laurens Plouch, in 1583 superintendent van Geertruidenberg (aldaar, I, blz. 70, 247.)

2) In Mei en Juni 1573 wordt ‘Kint van Hamburg’, ‘constapel op des heeren van Batenborch schip, die een quaden arm hadde’, te Leiden verpleegd (Archief Leiden, Rekening Jan van Hout 1572-1574, fol. 127 v^o.).

[p. 113]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
ad 8^e dito déboursé à Jhérosme, trompet de monsieur, ung Philipus daldre	1	15	-
ad dito payé au docteur et appotécaire de monsieur, qui fussent venuz de Der Gouw à Leyden	20	-	-
ad dito donné à ung homme portant deux liévriers pour présent à monsieur	4	16
ad 9^e dito déboursé à Simon Verdière, dispencier, 16 Philippus daldres	28	-	-
ad dito payé pour 6 aulnes de la baye noire pour doubler le manteau de monsieur à 10 ptr. l'aulne, monte	3	-	-
ad dito encoires pour de velours à scavoir ⅜ pour	1	17	8
ad dito encoires donné au cousturier pour une aulne et demye de la baye, qui manquoyent au manteau de monsieur, et pour du filet 2½ ptr., monte ensemble	-	17	8
ad dito donné à Leyden au logis de monsieur aux chambrières, servantes, serviteurs et lavendières, ensemble les pauvres	45	10	-
ad 10^e dito payé au garson de Joost de Bern 7 ptr. lequel argent il avoit emprunté à son maistre pour achepter de noix musçades pour monsieur	-	7	-
ad (11^e) dito déboursé pour achepter du cuire pour racoutrer les chausses de monsieur	-	7	-
ad dito envoyé 100 daldres, à 32 ptr., à monsieur le conte Philipe^1), frère de monsieur	160	-	-
ad dito 8 daldres à 32 ptr. pour le messagier allant et apportant le dicts daldres devers le conte Philippe	12	16	-

1) Philippe, heer van Franchimont, jongste broer van Lumey.

[p. 114]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
ad 12^e dito donné à Karell von Nieunar de la part du conte de Meurs 100 escus à 42 ptr. la piece, monte	210	-	-
ad dito donné à Jean Malherbe, chamberlan de monsieur, 10 daldres à 32 patr.	16	-	-
ad dito donné à Plouch, palphenier de monsieur, pour despens touchant l'estable 20 daldres à 32 ptr.	32	-	-
ad dito donné en la ville de Haerlem aux quatre trompettres de monsieur, chascung 14 daldres à 30 ptr. la pièce, et cela pour deux mois de gaige, à scavoir Jherosme, Anthoine, Hans^1) et Andries	84	-	-
ad dito donné au logis de monsieur de Batenes^2) là ou monsieur print logis, quandt sa seigneurie pertist de Leyden devers Haerlem, 8 daldres à 32 ptr. pour les despens (aux) serviteurs et servantes	12	16	-
ad dito payé pour 2 aulnes de canifas à Haerlem pour les pourpoincts de monsieur	-	8	-
encoires pour 5 aulnes de la toille blanche à 8½ ptr. l' aulne pour doubler le pourpoinct de monsieur	2	2	8
ad dito payé pour 1 13/16 aulne du satin jaulne^3) à 54 ptr. l' aulne, aussy pour. les pourpoinct de monsieur	4	18	-
ad dito déboursé au serviteur du cousturier 14 ptr. pour achepter du noir et blanc

1) Hans. trompetter. Tijdens het beleg van het fort IJzendijke in Mei 1604 werd Hans, 's Prinsen trompetter, door den vijand verraderlijk doorschoten (Staatsche leger II, blz. 75).

2) Batenes. Waarschijnlijk een bastaard uit het reeds uitgestorven Haarlemsche geslacht der heeren van Bakenes. Een zekere Pieter van Bakenes, bastaard, overleed aldaar in 1561 (zie Kok, Vad. Wdb.).

3) De kleuren van Lumey zijn geel, wit en rood.

[p. 115]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
fillet et soye pour en user aux pourpoincts de monsieur	-	14	-
ad 13 dito payé pour 7/8 d' une aulne du taffetaf jaune de soye pour user au pourpoincts de monsieur	1	2	-
ad dito déboursé à Symon de la Verdiere, dispencier de monsienr, 20 Philipus daldres à 35 ptr.	35	-	-
ad dito payé à joncker Dirck van der Nesch, heer van Wulp^1), 100 daldres à 30 ptr. la pièce pour ung noir cheval que monsieur avoit de luy	150	-	-
ad 14^e dito donné à bon compte aux permentiers de monsieur, à scavoir Jean et Balthazar, chascung 6 fl., monte	12	-	-
ad dito donné en la ville de Haerlem aux vénereurs qui estoient avec monsieur à la chasse et au charton, qui apportoit les cherfs, 4 daldres à 30 ptr. et 2 daldres à 32 ptr. ensemble	9	4	-
ad (15) dito déboursé à Simon Verdière, dispencier de monsieur, 20 daldres à 31 patr.	31	-	-
ad dito payé pour une gorgerette pour le chien de monsieur en la ville de Haerlem	-	15	-
ad dito donné au logis de monsieur en la ville de Haerlem aux serviteurs, servantes et lavendières 7½ daldres à 31 ptr.	11	12	8
ad 16^e dito livré 44 daldres à 30 ptr. ès mains de Plouch, l'escuier de monsieur, au vilaige de Ouderkerck, lequel argent il ha payé pour un jeune cheval bigaré	66	-	-
ad 15 dito donné aux povres en la ville de Haerlem	4	19	-

1) Dirk van Renesse, heer van Wulven.

[p. 116]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
ad (16) dito déboursé à Henry Ozeel de Haerlem 7 daldres à 31 ptr. et 3 daldres à 32 ptr. pour employer ledict argent à un matras pour monsieur	15	13	-
ad dito donné 3 daldres à 32 ptr. à ung guide, qui nous ha monstré le chemin de Haerlem jusques à Ouderkerck	4	16	-
ad 17^e dito déboursé à Simon Verdière, dispencier de monsieur, 20 daldres à 32 ptr. au vilaige de Ouderkerck	32	-	-
ad dito déboursé à Simon devandict au mesme vilage 16 daldres à 31 ptr.	24	16	-
ad 18^e dito pour les despences des chartons au dict vilage, qui nous menoient de la ville de Haerlem	1	18	-
ad (19) dito presté à joncker Karel^1), serviteur de monsieur, touchant la court	1	11	-
ad dito déboursé à Simon Verdière au faubourg de Amstelredam 16 daldres à 32 ptr.	25	12	-
ad dito donné à Joost Seys^2), maître de provandie de monsieur, en le faubourg d'Amstelredam	24	-	-
ad dito donné au trompet Jhérosme de monsieur et au messager des Estatz pour présenter une lettre à ceux d'Amstelredam de la part des Estatz 4 daldres à 32 ptr., 5 daldres à 31 ptr. et une daldre à 30 pt., faict ensemble	15	13
ad dito payé à 9 barquereulx en 3 barques de Haerlem, lesquelz ont servy à monsieur dès le 15^e aoust jusques au 19^e dudict, apportant les vivres, vin et

1) Wellicht de hiervóór (12 Aug.) genoemde Karel van Nieuwenaar of Karel Drimbor (20 Aug.).

2) Joost Seys, proviandmeester. In 1574 is in Statendienst de Waalsche kapitein Say (Staatsche leger I, blz. 208), misschien de hiergenoemde.

[p. 117]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
aucuns bagages de la part de monsieur au vilage de Ouderkerck et d'illecq au faubourg de Amstelredam et puis ramené à Haerlem	18	-	-
ad 21 dito donné à 5 chartons, à scavoir 3 de Heemstede et 2 de Schoten, chascung 42 ptr. pour mener et ramener les bagages de monsieur de Haerlem jusques à Ouderkerck et Amstelredam lesquelz ont esté au service de monsieur 5 jours	10	10	-
ad (20) dito donné au faubourg d'Amstelredam à Joost Seys, maistre de provandie de monsieur, 20 daldres à 31 ptr.	31	-	-
ad dito donné à Guilliaum, le maistre de l'estable de monsieur, deux Philipusdaldres	3	10	-
ad dito donné à joncker Herman Soeg au faubourg de Amstelredam 20 Philipusdaldres	35	-	-
ad dito donné à Simon Verdière, dispencier de monsieur, audict faubourg 50 Philipusdaldres	87	10	-
ad dito donné à joncker Karel Drimbor audict faubourg 20 daldres à 32 ptr.	32	-	-
ad (20) dito donné à Plough, l'escuier de monsieur, 25 daldres à 32 ptr. et 4 Philipusdaldres au devandict faubourg.	47	-	-
ad dito donné à monsieur de Wautrienge et Vasernas, gentilzhommes de la court de monsieur, au faubourg d'Amstelredam pour des accoustrements	46	14	-
ad dito donné à Cristien Corbeau, fourrier de monsieur, audict faubourg	8	-	-
ad dito payé à deux facquins en la ville de Haerlem, lesquelz mennoyent par treineau les couffres de monsieur en son logis en ladicte ville	-	7	-
ad (21) dito payé à Henry Caltennoffer

[p. 118]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
de Luneburch en la ville de Haerlem, et ce à bon compte de une somme de certaine marchandise que ledict Henry ha livré pour monsieur, comme il appert par son compte	98	8	-
ad dito donné en la ville de Haerlem à Gerard de Calker, permentier, d'une reste qui luy restoit de faire 2 pourpoinctz de cuire pour tambour et Matheu et l'argent qu'il ha déboursé	7	15	-
ad dito donné à maistre Jaques, lutaniste de monsieur, 20 daldres à 35 ptr. en la ville de Haerlem	35	-	-
ad dito donné à Simon de Stockum, permentier, qui a faict les accoustrementz des serviteurs de l'estable, comme il apert par son compte	11	-	-
ad dito donné à Anthoine Woutersse pour un pavillion noir et blanc de taffetaf qu'il ha vendu à monsieur, comme il appert par sa quitance	120	-	-
ad 15^e dito donné au capitain d'Erdeine pour payer les souldartz de la garde (de) monsieur chascun une paye, comme il apert par sa quitance	564	-	-
ad 23^e dito donné aux povres en la ville de Haerlem 2 pièces à 7 ptr.	-	14	-
ad (22) dito donné à un Juventeau de Amersfoort, juueur, qui se tient avec maistre Jaques^1), pour sa bienvenue 3 daldres à 30 ptr.	4	10	-
ad dito aux charpentiers de l'artillirie à Haerlem pour buvrage	1	8	-
ad dito déboursé à Simon, gouverneur de l'artillerie, 2 daldres à 30 ptr. pour une chemise à Haerlem	3	-	-

1) De lutanist.

[p. 119]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
ad dito donné pour buvrage aux maréchalz, qui ont besongné à l'artillirie de monsieur en la ville de Haerlem	1	10	-
ad dito à un guide apportant une lettre à monsieur à Slooterdijck et raportant responce	1	8	-
ad (24) dito donné au maistre de provandie - en la ville de Haerlem - Joost Seys	150	-	-
ad dito pour 6 aulnes d'armoysin noir pour doubler le pourpoinct de monsieur à 19 ptr. une aulne, monte	5	14	-
ad dito pour 3¼ aulnes du bombazin noir pour un pourpoinct de Ambrose, le nain de monsieur, à 10 ptr. l'aulne	1	12	8
ad dito donné à Baltazaer, permentier de monsieur, 5 ptr., lequel argent il avoit déboursé pour faire faire une queue en ung bouton d'or pour monsieur	-	5	-
ad dito je fay débiteur Simon Verdière de 79 fl. 6½ ptr. pour certains despences, lesquels je luy transporte spécifiez en mon transport en la ville Haerlem	79	6	8
ad 22 dito donné à serviteur de Thomas Grunwald de Spiers 25 daldres à 30 ptr. en la ville de Haerlem, comme il appert par sa cédulle	37	10	-
ad 26^e dito déboursé à Simon Verdière 20 Philipus daldres	35	-	-
ad dito presté à Omal^1) hors de l'argent de monsieur pour achapter de la provision pour les bateaux de Briel	75	-	-

1) Jean d' Aumale, ook bij Bor Omal genoemd, vroeger kanunnik te Luik. De moord op de geestelijken in Den Briel wordt hem ten laste gelegd.

[p. 120]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
ad dito déboursé à Jean Malherbe 2 Philipusdaldres pour les rendre à sergeant, qui les luy avoit presté pour les affaires de monsieur	3	10	-
ad dito satisfaict le compte de maistre Gérard, maréchal à Leyden, qui ha eu en sa maison le cheval de monsieur malade 16 jours, facit de nouriture et guarir ensemble	11	15	-
ad dito donné à Gillis Lacopoz 21 fl., qui sont à bon compte de 6 ℔ de groz qu'il ha déservi de cheminer pour monsieur, comme il apert par son compte	21	-	-
ad (29) dito donné à Plough en la ville de Haerlem p(ar) nouveau compte 20 daldres à 32 ptr.	32	-	-
ad dito donné aux juueurs de Haerlem, qu'ilz ont jouué à table de monsieur, 6 daldres à 31 ptr. la pièce	9	6	-
ad dito donné en ladicte ville 12 fl. 12 ptr. pour 36 aulnes de la baye noire de Geerbrecht Claesse, drappiere, pour doubler les manteaux et sayons	12	12	-
ad 30^en dito donné au page par le commandement de monsieur 4 daldres à 32 ptr.	6	8	-
ad dito donné au docteur Adrien Juny^1) 4 daldres à 32 pt. la pièce	6	8	-

1) Hadrianus Junius, destijds rector te Haarlem. Misschien behoorde hij tot de verwanten van Lumey. Volgens Te Water, Verb. der Edelen IV, blz. 279, legde deze laatste den 3en Nov. 1571 te Brielle, waar hij zich wellieht heimelijk ophield als een van 's Prinsen agenten, de verklaring af, dat het geslacht De Jonge te Zierikzee uit een jongeren zoon van een der Van der Marcks gesproten was. Een Jacob de Jonge zien wij in deze rekening dan ook optreden als ontvanger van de Wassenaarsche goederen van den heer van Wassenaar.

[p. 121]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
ad (31) dito donné à Henry Caltennoffer 60 fl., qui est une reste du 21^e dito de certaine marchandise, comme appert par sa quitance	60	-	-
ad dito payé à Jaspar van der Putte 45 fl. à cause de certaine bierre, que ledict ha livré pour monsieur, comme dict sa quitance	45	-	-
ad primo septembre payé à Jherasme Jagers 64 fl. 10 ptr. pour 258 aulnes du passements d'or à 5 ptr. l'aulne, qu'il ha livré pour monsieur dont j'ay quitance	64	10	-
ad dito donné à Simon Verdière pour despences à la cuisine	49	14	-
ad dito déboursé pour soye et fillet ensemble une aulne du taffetaf noir pour foudrer un feustre de monsieur, ce fera Jean, permentier de monsieur	1	7	-
ad 2^e dito donné à Franchoys Huysman 120 fl. 14 ptr. pour certaine marchandise, qu'il ha livré pour monsieur, comme apert par son comte	138	14	-
ad dito donné pour 2 livres moins un demy quart de confitures de poires de coing pour monsieur	-	23	-
ad dito donné à Hans, le page^1) de monsieur, 9 Philipus daldres, lequel argent il ha déboursé par le commendement de monsieur, comme dict sa quitance	15	15	-
ad dito donné aux veneurs de Haerlem, qui apportoyent un cherf à monsieur, troix daldres à 30 ptr. la pièce	4	10	-

1) Dezelfde als de trompetter?

[p. 122]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
ad 3^e dito donné à Machtelt Claesse, drapière en la ville de Haerlem, cent trente quatre fl. Carolus 4 ptr. ½ pour un noir drap de luy achepté, tirant 33¾ aulnes à 3 fl. 19½ ptr. l'aulne, monte ensemble	134	4	8
ad dito donné 11 fl. 16¼ ptr. pour 17½ aulnes de la baye noire à 13½ ptr. l'aulne, que j'ay achepté de Pieter Vlasman, drapier en la ville susdicte	11	16	4
ad dito donné à un souldart - par le commandement de monsieur - de la Torre de c( )te Loy^1) qui a esté blessé	3	-	-
ad 4 dito donné à Simon Verdière, dispencier en la ville de Haerlem, 16 Phillippus daldres	28	-	-
ad dito donné à Jean Jansse Verwer 85 fl. 4 ptr. pour un noir drap de luy achepté de 35½ aulnes à 48 ptr. l'aulne, comme dict sa quitance	85	4	-
ad dito donné à Jan Jansse, drapier susdict, 23 fl. 7 ptr. pour 12¾ aulnes du drap noir à 36⅝ ptr. l'aulne	23	7	-
ad dito donné au messager du Conte de Nieunaer, apportant une lectre à monsieur, 2 daldres à 30 ptr. et un daldre à 31 ptr., montent	4	11	-
ad dito donné pour 3 aulnes de la toille blanche à 8 ptr. l'aulne et 5/4

1) Graaf Lodewijk van Nassau? Hijzelf was op dit oogenblik binnen het belegerde Mons, dat weldra overging. De gissing wordt eenigszins gewettigd door de nadere betiteling, die hier niet anders dan ‘c(om)te’ kan zijn. Evenwel, de schrijver van deze notities is niet altijd even nauwkeurig. Kan dus ook ‘kapitein Loy’, die met Lumey voor Den Briel landde, bedoeld zijn? In October van dit jaar is hij te Leiden in garnizoen (Archief Leiden, Rekening Jan van Hout, 1572-.74, fol. 84 v^o.). De Nederlandsche la Torre's stonden later aan Spaansche zijde.

[p. 123]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

	fl.	ptr.	drs.
du canifas pour le pourpoinct de monsieur, monte	1	11	4
encoires pour une demye aulne du taffetaf noir de soye pour le chapeau de monsieur	-	9	8
ad 5 dito donné au serviteur de l'abye d'Egmont d'amener 3 juments à Haerlem, lesquelz le recepveur de la dicte abbye avoit faict présent à monsieur	3	4	-
ad dito satisfaict une reste du 26^e aoust à Gillis Lacopoz, comme appert par sa première partie et sa quitance	15	-	-
ad dito donné pour accoustrier le lict de camp de monsieur	6	2	8
ad dito donné à Gillis Lacopoz 18 fl. 14 ptr. pour un voyage qu'il a faict de Haerlem à Briel et Dordrecht avec certaine bestes	8	14	-
ad 6^en dito satisfaict une reste à Thomas Finery du 26^e aoust de 83 fl. 7 ptr. comme dict son compte qu'il ha livré	83	7	-
ad dito donné à Simon Verdière 27 fl. pour despences de la cuisine	27	-	-
ad dito donné pour 3 mains du griz papier pour monsieur	-	2	-
ad (22) dito donné à Simon Verdière 20 fl. pour despences de la cuisine	20	-	-

	Le dore jectez en gernaille^1) pesant
Lingoz 30 pièces pesant	94 m(ark)gen 6 onces
16 m(ark)gen 4 onces.	8
	_____
	758 onces d'ore
	379 esterlincx d'or

1) Lees: grenaille.

[p. 124]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

ou 18 19/20 onces les mesmes ostez de 94 m(arkgen) 6 on(ces) reste 739 1/20 onces; de cela tirez 2 esterlincx pour chascune once, qui mange l'eau forte en tirant l'or restera netto argent blanc 13302 18/20 esterlincx.

Memorie.

Dat Jacob de Jonge is ontfanger van de goederen van de heere van Wassenaer ende heeft dezelve heere eenen tol te Gouda. Ende beloopt denselven tol ende ontfanck ten minsten twee of dry en twintich duysent guldens tsjaers.

Oock hoe dats men monsieur de Swede¹⁾ belooft heeft 3 duysent guldenen voer eenen monnick, die hij gevangen hadde, voer welcke pen(ningen) borge gebleven is den waert, daer Symon Verdière geweest was in de stat voerszeyt.

Noms des souldartz qui ont achepté marchandise sur le premier payement de la garde (de) monsieur.

	fl.
George du Bois^2)	15½.
Nicolas Plumee^3)	26½ à 21 ptr.

1) Swieten.

2) George du Bois, een Waalsch kapitein, in 1574 in dienst der Staten (Staatsche leger I, blz. 208).

3) Nicolaas Plumee. Onze auteur is in het noteeren van de namen in het algemeen weinig nauwkeurig. Misschien heeft hij zich in verband met den onmiddellijk volgenden naam van Jean Bricquet in den uitgang vergist of dezen verwisseld. Althans cen Nicolaas Plucquet ontmoet men in 1586 als luitenant-generaal van de artillerie in Statendienst (Staatsche leger I, blz. 240); deze overleed in 1592 (aldaar, deel II, blz. 176); een commissie voor Nicolaas Pl. als luitenant van Charles de Levin heer van Famars, generaal van de artillerie, d.d. 9 Mei 1586 in archief Raad van State n^o. 1524, zijn acte van tractement d.d. 5 Oct. 1588 (ibidem) (Mededeeling Krijgshist. Archief).

[p. 125]

Laus Deo anno 1572 (etc.).

Jean Bricquet	3
Hopman Ripperda	174 26
P(ar) Henry Caltenoffer à hopman Riperda	126 daldres.

(Algemeen Rijksarchief; Archief der Rekenkamer, charters 1476.)