Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 45

[p. 184]

De verdediging van Mr. Jacob van den Eynden voor den Raad van Beroerten,
Medegedeeld door Dr. P.A. Meilink.

Onder de pensionarissen van de gewesten en steden, die Alva naar het bericht van Bor in het voorjaar van 1568 liet aanhouden, behoorde ook Mr. Jacob van den Eynden, de landsadvocaat van Holland¹⁾.

In de eerste week van Maart werd hij door Bossu, den stadhouder van Holland, ten avondmaal genoodigd

1) Voor de gevangenschap van Jacob van den Eynden vgl. P. Bor: De Nederlandsche Historien (ed. 1679) I, 4e boek, blz. 209, en het Kort Verhael van hetgeene voorgevallen is omtrent de gevangenis en dood van meester Jacob van den Eynde, uitgegeven door A.D. Schinkel: Geschied- en letterkundige bijdragen, blz. 5. Bor's verhaal geeft in het algemeen een juiste voorstelling van het gebeurde, maar geeft niet den gewenschten chronologischen samenhang der feiten. Het Kort Verhael bevat belangrijke bijzonderheden, die bij Bor ontbreken of deze corrigeeren en is grootendeels uit authentieke gegevens opgebouwd; het stuk bevat echter eenige berichten, die niet juist zijn. De samenstelling is waarschijnlijk eenigen tijd na den dood van Van den Eynden geschied, waar de schrijver de beschuldiging, dat Van den Eynden met den prins van Oranje in de jaren 1564-1566 zou samengewerkt hebben, niet meer begreep en deze in den tijd van 1567 of 1568 geplaatst heeft. Verdere bijzonderheden betreffende de gevangenschap zijn vermeld in de Resolutien van de Staten van Holland, in enkele brieven van Viglius aan Hopperus (ed. Hoynck van Papendrecht, blz. 415, 480, 455, 629), alsmede in den brief door Van den Eynden aan den vooravond van zijn vervoer naar Brussel aan zijn vrouw geschreven (uitgeg. door A.D. Schinkel in de genoemde Bijdragen, blz. 3).

[p. 185]

en bij zijn vertrek in hechtenis genomen¹⁾; tegelijkertijd werden de papieren in zijn ‘contoir’ - een vertrek in zijn woning aan het kerkhof²⁾ - als ook de stukken in zijn woning te Delft in beslag genomen³⁾. Eenige weken later volgde de overbrenging naar Brussel, waar hij op de Coudenbergsche poort, maandenlang volkomen onbekend met de reden zijner aanhouding, gevangen gehouden werd⁴⁾.

Van den Eynden had op den tijd van zijn arrestatie een lange loopbaan achter zich. In zijn jonge jaren had hij het pensionariaat van het Vrije van Brugge bekleed⁵⁾, vervolgens was hij (1544) naast zijn vader Mr. Hugo van den Eynden pensionaris van Delft geworden, daarna (1560) Mr. Adriaan van der Goes als landsadvocaat van Holland opgevolgd⁶⁾.

1) Bor stelt de aanhouding in het laatst van Januari 1568, wat met het oog op de aanwezigheid van den landsadvocaat op de dagvaart van 9 Februari 1568 niet mogelijk was. (De dagvaart van 15 Febr.-2 Maart in Bijvoegsels van Wagenaer, VIe dl. bl. 71 aangehaald, was in 1567 gehouden.) Volgens het Kort Verhael is Van den Eynden dertien of veertien dagen in Den Haag gevangen geweest, terwijl blijkens de notitie op den brief aan zijn vrouw zijn vervoer naar Brussel op 20 Maart gevallen is, zoodat zijn aanhouding op 6 of 7 Maart gesteld moet worden.

2) Tegenwoordig Riviervischmarkt.

3) Kort Verhael, blz. 6. Uit de rekening van Nicolaes van der Wiele van de geannoteerde goederen der verbannen, veroordeelde en aangehouden personen (Algem. Rijksarchief: Diverse Rekeningen Holland nr. 1804 I, blz. 261 vlg.), blijkt, dat Van den Eynden ook zijn ouderlijke woning in Delft aangehouden had.

4) Bor noemt de Couwenbergsche poort de eerste gevangenis, de Treurenborg de tweede; het Kort Verhael geeft de omgekeerde volgorde. Viglius schreef in Januari 1569, dat Van den Eynden op dat oogenblik uit Vilvoorden naar Brussel vervoerd was, (‘pensionarii cum advocato Hollandiae et reliquis captivis triginta, qui apud Vilvordiam diu detenti fuerunt, huc sunt perducti....’). Hoynck, blz. 455.

5) Kort Verhael, blz. 5. Vermoedelijk is in Brugge het huwelijk met Isabella van Nieuwlande gesloten.

6) Res. Staten van Holland, 19 November, 15 December 1560. Voor de beoordeeling van den persoon van Van den Eynden is de geschiedenis, waarin hij in 1549 met Joannes François van Bodegem betrokken is geweest en waarbij het echtpaar Le Grandt op onbehoorlijke wijze benadeeld schijnt te zijn (vgl. vonnis Hof v. Holland, 1555 Juli 15) niet zonder beteekenis (zie Th. Morren, Het tegenwoordig Paleis in het Noordeinde: Haagsch jaarboekje 1899, blz. 387). De twijfel of deze Van Eynden, zooals hij in de stukken genoemd wordt, dezelfde was als de pensionaris van Delft, heb ik na welwillend verstrekte inlichtingen van den Haagschen gemeentearchivaris Mr. W. Moll moeten laten varen.
Een persoonlijke oordeelvelling over Van den Eynden geeft nog Viglius in 1571 (Hoynck, blz. 629). ‘Jacobi ab Einden advocati quondam Hollandiae, viri.... valde docti et modesti et quantum ipse intelligere potui in Catholica religione constantissimi’.

[p. 186]

In de jaren 1544-1568, waarin hij als pensionaris van Delft, daarna als landsadvocaat in nauwe betrekking stond tot de Staten van Holland, hebben zich de gebeurtenissen voltrokken, die op de staatkundige ontwikkeling van de Nederlanden een grooten invloed uitgeoefend hebben, maar niet minder ook voor den groei van de politieke instellingen in de gewesten van groote beteekenis zijn geweest.

De oorlogen met Frankrijk van 1552-1559; de verscherping der tegenstelling tusschen de regeering en de gewesten, die vooral aan den dag is gekomen in de vergaderingen van de Staten-Generaal te Valenciennes en Brussel (1557, 1558), waar de langdurige onderhandelingen over de novennale bede plaats hadden en te Gent (begin Augustus 1559), waar aan Philips o.a. de eisch gesteld was tot terugroeping van de vreemde troepen; de ontwikkeling van de adelspartij in 1562-1565, die zich aan het hoofd der nationale beweging stelde, en haar optreden in 1565; de snelle voortgang van de godsdienstige beweging met de crisis in 1566; eindelijk de reactie van 1567 met de komst van Alva: het zijn in het kort de groote gebeurtenissen, welke het tijdperk beheerscht hebben.

De Staten van Holland hadden in de algemeene politiek slechts een onbeduidenden rol gespeeld. In de vergaderingen van de Staten-Generaal van 1557-1558 en van

[p. 187]

1559 waren hun afgevaardigden mede aanwezig geweest (waaronder telkens als afgevaardigde van Delft Mr. Jacob van den Eynden), in 1566 stelden de Staten haar request op aan de landvoogdes, waarbij schorsing van de plakkaten op de ketterij en samenroeping van de Staten-Generael gevraagd werd¹⁾, in 1567 ondergingen de Staten van Holland mede in sterke mate den invloed van de reactie. In Holland was in 1567 de toestand reeds zoo dreigend, dat hier elk oogenblik een uitbarsting van den opstand verwacht kon worden.

Belangrijk was daarentegen de uitwerking, welke de algemeene verhoudingen op de positie van de Staten van Holland in dit tijdperk gehad hebben. De groote geldbehoeften bij den langdurigen oorlog met Frankrijk maakte de regeering steeds meer afhankelijk van de Staten en deze verzuimden de gelegenheid niet hiervan partij te trekken. Zij begonnen onmiddellijk het gebied hunner bemoeiingen uit te breiden, trokken een uitgebreid finantieel beheer van alle bij de extraordinaris beden toegestane belastingen aan zich, matigden zich rechten aan, die zij in de voorafgaande jaren niet uitgeoefend hadden. De Edelen achtten zich gerechtigd te beoordeelen, wie tot het lid der Ridderschap behoorden, zonder zich aan de bezwaren van de regeering te storen²⁾.

In het bijzonder de vraag, of de Staten zich voor hun particuliere belangen door hun eigen pensionaris buiten voorkennis van den stadhouder, president van het Hof of het Hof mochten laten beschrijven, zooals zij omstreeks 1559 begonnen te doen, heeft hen in dat tijdperk bezig gehouden. In 1555 maakten het Hof van Holland en de Rekenkamer reeds bezwaren, dat beschrijvingen buiten hun voorkennis geschiedden, maar de landvoogdes had zich toen-

1) Res. Staten van Holland, 15 Juli 1566. Het is bekend, dat de Gedeputeerden van de Staten in Brussel na waarschuwingen van hooge politieke personen het request op 30 Juli niet ongewijzigd aan Margaretha hebben durven aanbieden.

2) Res. Staten van Holland, 27 Sept. 1565.

[p. 188]

maals over deze vraag niet warm willen maken¹⁾. In 1564 moest de prins van Oranje echter volgens uitdrukkelijk voorschrift in zijn instructie - aldus zijn zeggen²⁾ - tegen de nieuwe aanmatiging, die op Juni 1561 in een nieuw statenbesluit nader was vastgelegd³⁾, opkomen. De stadhouder drong echter niet sterk aan, herhaalde in 1565 na betoogen van het Hof van Holland zijn bezwaren⁴⁾,

1) Vgl. hiervóór mijn bijdrage in dit nr. der Bijdragen en Mededeelingen.
26 September en 13 October 1565 beweerden de Staten, dat de landvoogdes destijds het recht der Staten niet bestreden had. (Vgl. Res. Staten van Holland op de aangehaalde data.)

2) Res. Staten van Holland, 28 November 1564 (‘soe sijne instructie onder anderen mede vermelden, dat hij behoorlijcke toesicht op der Staten daghvaerden ende vergaderinghe soude hebben.’)
De Staten schenen hieraan te twijfelen en vroegen afschrift van de instructie (Res. Staten van Holland, 15 October 1565). In de ons bewaarde origineele instructie (Algem. Rijksarchief, Collectie Bruine Kastje nr. 6) komt dit voorschrift niet voor.

3) Res. Staten van Holland, 17 Juni 1561 (‘is mede geresolveert, dat den advocaet ende ontfanger van de voorn. Staten sal tot allen tijden doen bescrijven de voorn. Staten in alle loopende saecken, processen ofte andere diergelijcke aengaende die occureeren sullen, sonder alsulcke bescrijvinghe te doen bij den griffier van Hollandt omme alle alsulcke superflue kosten van missiven ende bodenloon, die ter cause ende oock onder decxel van dien anders geschieden, te verhoeden, sulcks als tanderen tijde oeck bij de Staten gheresolveert is...’)
Naar aanleiding van de declaraties van de griffiers Jan van Dam en Barthout Ernst (vgl. Res. Staten van Holland, 13 Mei 1559) is inderdaad 14 Juli 1559 door de Staten besloten, ‘dat den voorscr. ontfanger van 't gemeene landt sal mogen doen beschrijven alle daghvaerden, die willigh bij de Staten geleyt werden, alsmede omme te hooren des gemeene lands reekeningen ende diergelijcke’.
Voor den griffier, die zijn ambt o.a. op de belangrijke emolumenten van de beschrijving der dagvaarten gepacht had, was dit een groote schadepost. In 1558 beschreef hij op verzoek van de Staten alleen 9 dagvaarten, na dien tot 1 Juli 1563 slechts 2 dagvaarten. (Rendorp: De origine ac potestate ordinum.. Appendix D.) In de actie van het Hof van Holland in 1565 tegen de nieuwe gewoonte zit ongetwijfeld ook het belang van den griffier.

4) Res. Staten van Holland, 25 September, 12, 13, 15, 22, 23 October, 17 November 1565.

[p. 189]

maar liet ook daarna de Staten bij hun gewoonte. In Januari 1567 verbood de regeering in haar herwonnen prestige de nieuwe dagvaarten¹⁾, waarbij zij ook in Maart 1567 na een nieuw request van de Staten in hoofdzaak is gebleven²⁾.

Het was uit een juist inzicht in de positie van den landsadvocaat, dat tot zijn aanhouding besloten was. Van den Eynden mocht zich er op kunnen beroepen, dat hij bij al zijn daden overeenkomstig zijn instructie gehandeld had, dat hij bij het vaststellen der besluiten van de Staten geen stem had gehad en de conclusies van de dagvaarten zonder toevoegingen zijnerzijds nauwkeurig had moeten opstellen, in werkelijkheid konden de statenbesluiten, die na zijn voorbereidingen, besprekingen en verdere handelingen tot stand gekomen waren, terecht voor een groot deel als zijn werk beschouwd worden. Met de juridische zijde van de vraag, of de verantwoordelijkheid niet geheel op de Staten viel, zou Alva zich het hoofd niet breken en kon hij zich ook niet bezig houden, wanneer hij de geestelijke leiders van de nationale beweging - voor Alva van het verzet - onschadelijk wilde maken. Van den Eynden moest onder deze gerekend worden, ook al behoorde hij onder hen, die in 1567 opnieuw den eed van trouw aan den koning afgelegd hadden³⁾.

Voor de Staten was de vraag, of Van den Eynden gevangen genomen was wegens diensten, die hij aan hen bewezen had, van de grootste beteekenis; zij zouden zich in dit geval aan de verplichting voor hun ambtenaar op te komen, niet kunnen onttrekken.

1) Res. Staten van Holland, 27 Januari 1567 (1566 st. c.). De wonderlijke vermenging der jaarstijlen in de uitgave der resolutiën van de Staten geeft hier gemakkelijk aanleiding tot vergissing. Blok Willem de Eerste, I, blz. 125, plaatst dit stuk ten onrechte in 1566 (ook in de aldaar volgende alinea zijn de resolutiën van 1566 en 1567 verward).

2) Res. Staten van Holland, 14 Maart 1567.

3) M. d'Yvoy van Mijdrecht: Verbond en Smeekschrift der Nederlandsche Edelen, blz. 76.

[p. 190]

Een verzoek van Dirk van Alkemade en Sasbout Beuckelsz. van der Burch, beiden zwagers van Van den Eynden¹⁾, om een request van Isabeau van Nieuwlande tot vrijlating van haar echtgenoot te willen ondersteunen, wilden zij niet geheel afslaan. In hun bijeenkomst van 21 Mei 1568 verzochten zij Delft en Leiden, in geval de gevangenname wegens diensten aan de Staten geschied bleek te zijn, er bij de regeering op aan te dringen, dat zij de landspapieren terug zou geven en aan Van den Eynden zoo spoedig mogelijk behoorlijk recht zou laten geschieden²⁾. Nadat de beide steden voor deze opdracht bedankt hadden, besloten de Staten eenige dagen later (25 Mei) het verzoek zelf ‘staatsgewijs’ te doen; alleen de Dordtsche afgevaardigde was niet gemachtigd hierin toe te stemmen, maar de praktische medewerking schijnt ook van deze stad verkregen te zijn, toen haar afgevaardigde 27 Mei kon verklaren, dat zijn lastgevers het weliswaar niet noodig, zelfs niet geraden vonden het verzoek ‘bij het volle college’ te doen, maar toch niet zouden nalaten ‘haer uyterste beste te doen om hem te assisteren’, als inderdaad de aanhouding wegens zijn ambtswerk geschied was³⁾.

In het begin van Juni 1568 waren de afgevaardigden van de Staten te Brussel en op den dag van de terechtstelling van Egmont en Hoorne stelden zij hier hun request aan den Raad van Beroerten op, hetwelk zij twee dagen later (7 Juni) aan Vargas aanboden⁴⁾.

De stemming bleek allerminst gunstig te zijn. Juist de actie van de Staten van de laatste jaren had de regeering gegriefd en het aandeel, dat Van den Eynden hierin gehad had, zou een der voornaamste punten der beschul-

1) Beide waren gehuwd met dochters van Hugo van den Eynden.

2) Res. Staten van Holland, 21 Mei 1568, (‘ende soe verre sij bevinden den voorschreven advocaet geapprehendeert te zijn uyt saecke van de diensten die hij de Staten gedaen heeft, in sulcken gevalle te versoecken ende solliciteren expeditie van justitie’).

3) Res. Staten van Holland, 25 Mei, 27 Mei 1568.

4) Res. Staten van Holland, 5 Juni, 7 Juni 1568.

[p. 191]

diging worden. Op een nieuw request van Isabeau van Nieuwlande om met het oog op haar mans gezondheid mede te willen aandringen op vrijlating of althans een betere verblijfplaats, antwoorden de gedeputeerden te Brussel, dat zij ‘genoegsaem verstaen hadden, dat den naeme en de sollicitatie van den Staten den voornoemden advocaat niet zoo voordeeligh en zoude wesen, als men hadde verhoopt’ en dat een optreden van haar alleen waarschijnlijk beter succes zou hebben¹⁾.

Eenige zekerheid omtrent de beschuldiging hadden de gedeputeerden nog niet. Zij waren er niet in geslaagd met Van den Eynden een onderhoud te verkrijgen en waren op het oogenblik van hun vertrek (na 23 Juni) blijkbaar nog volkomen onbekend met den eisch, die de procureur-generaal intusschen den 21^en Juni uitgesproken had²⁾.

Eerst in het begin van September slaagde de familie er in door omkooping van een metselaarsknecht een korte memorie van Van den Eynden's hand te bemachtigen, waarin de punten, welke hem ten laste waren gelegd, in het kort aangegeven waren³⁾.

Uit de hier achter afgedrukte verdediging van Van den Eynden kunnen wij de beschuldiging in hoofdtrekken reconstrueeren⁴⁾.

1) Res. Staten van Holland, 19 Juni 1568.

2) Kort Verhael, blz. 8.

3) Kort Verhael, blz. 7.

4) Bor (t.a.p.) geeft alleen van de eerste artikelen bericht, maar is daarin uitvoerig. De plaats luidt: ‘De eerste articulen tsijnen laste waren, dat hij op 't vertrecken van den Coninck hij wesende doe ter tijd pensionaris van Delf hem gevonden hadde binnen Gent in presentie van sijne Majesteit om te versoecken dat de Spangiaerden geordonneert tot bewaringe van de frontieren van herwaers over in Spangien souden werden gesonden en uit dese landen vertrecken moeten, dat de requeste opten naem van de Generale Staten gestelt onder sijn pampieren bevonden en dat hij dit gedaen hadde son ler last van den burgermeesteren van Delf sijne meesters en oock sonder wete en advys van de Staten, also de Coninck van den Staten al hadde oorlof genomen en dat dese requeste also was gepractiseert bij den prince van Orangien en eenige andere van sijn geallieerde of verbond en oorsake en den eersten oorspronk van de veranderinge van dese Nederlanden etc.’
In het Kort Verhael (blz. 7) heeft men blijkbaar een onjuiste weergave van enkele punten der beschuldiging, met eigen woorden van den schrijver. Belangrijk is alleen het vermelden van het volgende punt: ‘dat met sijne hand was ingestelt de requeste bij de Staten van den lande aen de hartoginne van Parma gepresenteert’. Dit artikel was wegens het ontbreken van het laatste deel der verdediging onbekend. Zie ook noot volgende blz.

[p. 192]

Voorop schijnt een algemeene twijfel aan zijn rechtzinnigheid in het geloof gesteld te zijn. Het punt schijnt echter niet als een der artikelen in de beschuldiging opgenomen te zijn, daar Van den Eynden het punt vluchtig in het voorbijgaan beantwoordt. Uit den brief van Viglius aan Hopperus van 5 Juni 1571 blijkt trouwens, dat Van den Eynden als goed Katholiek bekend stond¹⁾. In de eigenlijke beschuldiging wordt aan Van den Eynden ten laste gelegd:

§ 1-3.	Zijn aanwezigheid op de genoemde vergadering der Staten-Generaal van Augustus 1559 te Gent en het overleg daarbij door hem met den prins van Oranje of andere aanzienlijke edelen gepleegd.
§ 4.	De beschrijving van statenvergaderingen zonder de vereischte samenwerking met den griffier van het Hof van Holland.
§ 5.	De willekeur bij het beschrijven van de Ridderschap, waardoor katholieke edelen b.v. niet opgeroepen waren.
§ 6a.	Het eigengerechtigd opnemen van edelen onder het lid van de Ridderschap.
§ 6b-9.	Het samenwerken met den prins van Oranje bij de besprekingen over het recht tot beschrijving der dagvaarten in Holland.

Vermoedelijk is hem verder hoofdzakelijk voorgehouden - de verdediging van Van den Eynden is ons niet in

1) Zie hiervóór blz. 186.

[p. 193]

zijn geheel bewaard - de opstelling van het request aan de hertogin van Parma van 15 Juli 1566, waarbij schorsing van de plakkaten en samenroeping van de Staten-Generaal was gevraagd¹⁾.

Van den Eynden heeft op den eisch van antwoord gediend en zich hierbij natuurlijk beroepen op de besluiten van de Staten en verzocht deze als getuigen te mogen oproepen.

Intusschen - ook zelf hadden de Staten een actief optreden overwogen. Zoodra de beschuldiging en eisch in Holland bekend waren geworden, hadden de zwagers van Van den Eynden de medewerking van de Staten verzocht, daar hem niets ten laste was gelegd, dan wat de Staten hem opgedragen hadden²⁾. Op de dagvaart van 29 September erkende de Ridderschap deze plicht, maar de Dordtsche pensionaris, die daarna aan het woord was gekomen, verklaarde, dat Dordrecht ‘denselven advocaet geene last ende bevel en hadde gegeven tot alle het gundt in den selven eysch soude staen ende dat sijluyden niet en vermochten hetselve voor te staen oft

1) Zie hiervóór blz. 187.
Voor deze vraag is nog belangrijk een m.s., dat zich op het Algem. Rijksarchief bevindt, getiteld: ‘Extracten uyt de notulen van de dachvaerden soo in den Haeghe als tot Bruessel gehouden, die eenighsints schijnen Mr. Jacob van den Eynden te laste gelegt te worden’ (Archief Staten van Holland no. 323). Het stuk is geschreven met een begin 17e eeuwsche hand en is vermoedelijk te Haarlem uit aldaar berustende gegevens samengesteld; op welk tijdstip is onbekend. Het m.s. bevat resolutiën uit den tijd van 20 April 1566 tot 17 December 1567, en wel voornamelijk die betreffende de opstelling en aanbieding van het bekende request aan de landvoogdes, de aan te nemen houding tegenover de plannen van sommige gewesten tot het zenden van een ambassade naar Philips II, de voorstellen tot een schenking aan den prins van Oranje, de actie tegen de beschikkingen van de landvoogdes, welke in Januari door den stadhouder in de statenvergadering waren medegedeeld, en ten slotte de leening door den prins van Oranje in 1567 ten behoeve van de regeling zijner geldelijke zaken bij zijn vertrek naar Duitschland gevraagd.

2) Res. Staten van Holland, 13 September 1568.

[p. 194]

den voorscr. advocaet daerinne te defenderen’¹⁾. Waarschijnlijk had de Dordtsche regeering hierbij voornamelijk gedacht aan het standpunt, dat zij in 1564 en 1565 ten aanzien van één der punten van beschuldiging - het recht tot beschrijving van de zoogenaamde particuliere dagvaarten - ingenomen had; terwijl de andere Statenleden destijds betoogd hadden, dat deze vergaderingen altijd door den advocaat beschreven waren, hadden de gedeputeerden van Dordrecht verklaard, daar deze vóór Van den Eynden nooit anders dan door den stadhouder of het Hof van Holland beschreven waren geweest, behalve dan die bijeenkomsten, die op een voorafgaande dagvaart waren vastgesteld om een hangende zaak af te doen. Later was Dordrecht tot de opinie van de andere steden genaderd²⁾, maar de meening, die deze in October 1565 verkondigden, dat in elk geval het Hof van Holland met de beschrijving niets te maken had, durfde zij toen niet verdedigen³⁾.

De andere steden namen de houding van Dordrecht slecht op en wilden niet verder gaan vóór Dordrecht verklaarde ‘soe ende in wat manieren sij souden verstaen, daer sij seggen den voorn. advocaet geene last oft bevel en hebben gegeven van alletgunt hem bij den voors. procureur generael ten laste soude geleydt worden door ende uyt het register’; dit in beslag genomen register van resolutien was toch authentiek en bevatte de officieele statenbesluiten; het feit, dat sommige steden nu en dan een afwijkende opinie hadden gehad en hiervan aanteekening hadden laten doen, deed hier niets aan af.

Dordrecht bleef op de volgende dagvaart van 2 October 1568 haar standpunt handhaven en de Staten besloten het punt nogmaals tot een volgende vergadering aan te houden. Waar de resolutien van de volgende maanden ontbreken, is ons het besluit van de nieuwe dagvaart onbekend gebleven.

Uit de voorstelling bij Bor mogen wij concludeeren,

1) Res. Staten van Holland, 29 September 1568.

2) Vgl. de verdedigingen van Van den Eynden, § 23.

3) Res. Staten van Holland, 2 December 1565.

[p. 195]

dat de Staten ten slotte besloten hebben zich de zaak aan te trekken en dat dit besluit ongeveer samengevallen is met het besluit gehoor te geven aan den wensch van Van den Eynden om als getuigen op te treden.

Men weet uit Bor, hoe tragikomisch het met de deputatie geloopen is, die spoedig daarop naar Antwerpen getrokken is, waar de Raad van Beroerten toentertijd zetelde¹⁾.

Nadat Mr. Johan van Treslong, een bekend advocaat voor het Hof van Holland, die door de statendeputatie als rechtsgeleerde raadsman en woordvoerder meegenomen was, de zaak van Van den Eynden en de Staten ‘wat te vrij’ voor den Raad van Beroerten verdedigd had, werden er korte metten met hem gemaakt. Hij werd in arrest genomen en aan het einde van den dag eerst vrijgelaten, nadat hij beloofd had aan niemand te vertellen ‘tgeent hem voorgehouden was’.

Deze daad was voldoende geweest om de deputatie uit elkander te doen stuiven. De leden zochten obscure herbergjes in Antwerpen op om onopgemerkt te blijven en vertrokken van daar uit stilletjes naar Holland. Voortaan waren geen leden van de Staten meer te bewegen als getuigen buiten hun gewest op te treden. De Raad van Beroerten van zijn kant was niet te bewegen door commissarissen getuigeverklaringen in Holland te laten opnemen, zooals de Staten wenschten. Ook een request van Isabeau van Nieuwlande om het daartoe te laten komen, sloeg de Raad af²⁾.

1) Bor t.a.p.

2) In het Kort Verhael, blz. 8, wordt over het optreden van getuigen het volgende medegedeeld: ‘Ende alhoewel hij (sc. Van den Eynden) op alle sijne beschuldiging sich hadde beroepen op de heeren van de ridderschap, de gedeputeerden ende pentionarissen van deser groote steden ende versocht dat deselve soude mogen ontboden ende daerop gehoort worden; dat ook alle de voors. heeren soo van de ridderschap alsmede van de steden voorn. ten fine voorscr. vruchteloos waren gedachvaerdt, die excuse nemende op hoogen ouderdom, d'andere op sijne indispositie en sommige ook op noodige affaires van wegen haere stadt; soo is nochtans dat alle de voorn. heeren, soo van den ridderschap als van den stede op het aenhouden van de weduwe en kinderen van den overleden, daarnaer niet alleen gecompareert en sijn, maer alsamen verklaringe tot voordeel van den overleden hebben gegeven, gelijck dat alles blijckt, eensdeels uyt de dagvaerdingen en haer aller excuserende antwoord ende anderdeels uyt de verklaringe daernaer bij haer allen gedaen, die noch in wesen sijn’.
Deze weigeringen als getuigen op te treden moeten na het optreden van Van Treslong gevallen zijn. Is hierop nog een optreden van de gezamenlijke Staten ten behoeve van de weduwe van Van den Eynden gevolgd?

[p. 196]

Een verder stadium van het proces heeft Jacob van den Eynden niet meer mogen beleven. Den 12^en Maart 1569 is hij in de gevangenis overleden, ‘naerlatende een bedroefde weduwe met seven kinderen’, meldt het Kort Verhael.

Isabeau van Nieuwlande heeft twee jaren later het geluk gehad de vrijspraak van haar man's nagedachtenis van 7 Juli 1571 te hooren¹⁾. Bor kan niet nalaten zijn twijfel uit te spreken, of deze sententie ook tot zijn voordeel zou zijn uitgevallen, wanneer Van den Eynden langer geleefd had. De tijden waren echter veranderd en het krasse optreden scheen niet meer zoo noodig als in de eerste jaren.

Bij de opheffing van het sequester waren ook de in beslag genomen papieren aan de weduwe weder toegewezen. De Staten, die zich voortdurend beijverd hadden zoowel bij de regeering als bij Isabeau van Nieuwlande hun papieren terug te krijgen, trachtten nu deze stukken in hun bezit te krijgen. Aanvankelijk met weinig succes. De weduwe beweerde niets te bezitten, de regeering verklaarde ze afgegeven te hebben en kon een ontvangbewijs, geteekend door Van den Eynden's zoon, vertoonen²⁾. Bij het vervoer uit Brussel naar Holland zijn de stukken waarschijnlijk gestolen. Eenige jaren later zijn zij door eenige soldaten aan den landsadvocaat Paulus Buys te

1) Kort Verhael blz. 9.

2) Voor de onderhandelingen over deze papieren vgl. Res. Staten van Holland passim.

[p. 197]

koop aangeboden en aldus, voor het grootste deel althans, in het statenarchief teruggekomen en sindsdien behouden¹⁾.

Ten slotte een enkel opmerking over het hierachter afgedrukte stuk.

De verdediging is, zooals wij reeds aangaven, niet volledig bewaard. Een antwoord op de beschuldiging het request van 12 Juli 1566 aan de hertogin van Parma opgesteld te hebben, is hierin niet meer te vinden²⁾. In Bor of het Kort Verhael zijn overigens geen punten van beschuldiging genoemd, die niet in hoofdzaak in ons fragment beantwoording vinden. Waar ook het uiterlijk van het stuk niet door plooien de schijn geeft, dat het vroeger grooteren omvang gehad heeft, mogen wij aannemen, dat het ontbrekende gedeelte slechts een klein fragment van de verdediging uitgemaakt heeft.

Het stuk berustte vroeger in de verzameling Verspreide collecties van het Algemeen Rijksarchief en was beschreven als ‘memorie van defensie, waarschijnlijk opgesteld door den advocaat Jan van Treslong, ten behoeve van den advocaat van Holland, Jacob van den Eynden’. Een enkele blik in het stuk en een overzicht van den gang van het proces geeft de overtuiging, dat deze beschrijving niet juist kon zijn en dat wij hier de verdediging, zooals deze door Van den Eynden voor zich zelf opgesteld is, voor ons hebben.

Het afschrift is waarschijnlijk voor de Staten bestemd geweest en het stuk is thans in het archief van de Staten van Holland teruggebracht.

P.A.M.

1) Aldus naar de aanteekeningen op nr. 26 van de collectie Inventarissen Algemeen Rijksarchief.

2) Zie hiervóór blz. 192.

[p. 198]

Pour respondre aulx faictz et raisons comprinses en la demande du procureur général de sa Majesté¹⁾, demandeur, contre et à la charge de Jaecques van den Eynden, advocat des estatz de Hollande, deffendeur, dict icelluy défendeur soubz toute imploration du noble office de son Excellence et protestation accoustumée ceque sensuyt.

I. Premier dict le défendeur que combien le procureur général par sa demande et conclusion tout²⁾ à noter le défendeur d'avoir commis aulcuns excès par lesquelz il auroit faict aulcun deservice à sa Majesté et à la républicque, il espère par ceste responce facillement faire apparoistre, que ledict procureur est sinistrement informé et que le tout procède de quelques malveillans et calumpniateurs.

II. D'aultant que le deffendeur ayt en premier lieu depuis sa naissance tousiours avecq sa famille (faict) profession et inviolablement observé lancienne et catholicque religion et en tout ses actions et charges sest gouverné sans aulcune reproche, comme se pourra cognoistre par la preuve quil offre de faire tant de ceulx, qui pourront donner vray tesmoignaige de sa coustume, vie et conduict, comme de ceulx qui ont esté servy de ses actions et receu le fruict de ses services³⁾.

1) Uitgesproken 21 Juni 1568. Vgl. hiervóór blz. 191.

2) Tend(?)

3) Zie hiervóór blz. 192.

Et quant aulx trois premiers poinctz de ladicte demande, faisans mention de la requeste de par les estatz généraulx présenté à sa Majesté en la ville de Gandt au mois daougst lan LIX où ledict défendeur seroit aussy esté présent⁴⁾.

III. Respondt le deffendeur et soustient navoir esté

4) Vgl. de hiervóór blz. 191, aangchaalde plaats uit Bor.

[p. 199]

audict Gandt sans le sceu et mandement exprès de ses maistres ceulx de la loy de Delft, lesquelz ayants entendu le partement de sa Majesté et que sa dicte Majesté avoit faict convoquer les estatz non seulement dudict pays d'Hollande, ains de tous les aultres pays de pardecha, ne voulloient faillir de se conformer à la volunté de sa Majesté et de envoyer aussy vers ladicte ville de Gandt le défendeur leur député pour avecq les députés des aultres membres dudict pays d'Hollande entendre ceque y se traicteroit, luy enio(i)ngnant que avecq les aultres députez de Hollande en toutes choses il se conformeroit à ceque les estatz généraulx feroyent.

IV. En quoy obéissant à ses maistres sest aussy trouvé le défendeur en ladicte assemblé, où il na sceu délaisser avecq les aultres députez d'Hollande ses collègues entendre à la proposition et présentation de la requeste des estatz généraulx pour descharger le pays de la gendarmerie estrangère pour les raisons plus amplement déduictes en ladicte requeste, n'entendant ny le défendeur, ny aulcuns des aultres députez ses collègues, que icelle requisition pourroit estre reputée desservice de sa Majesté comme icelle mesme layant receu bén(i)gnement et raisonnable.

V. Et estant ledict deffendeur à Delft a faict son rapport à ses maistres les bourgemaistres de ladicte ville de Delft comme faict semblablement ladvocat des estatz du pays, lesquelz ont advoyé le faict et advys des estatz généraulx a Gandt sur ladicte requeste.

VI. Dont à juste raison faict icy à insérer que le procurenr général est mal fondé de maintenant imputer au défendeur pour culpe ceque a esté proposé à sa Majesté non tant seulement par les nobles et tous députez d'Hollande, mais aussy par les estatz généraulx de tous les aultres pays et que sa Majesté lors ayt trouvé avecq lesdicts estatz convenable au bien publicque.

VII. Affirmant ledict deffendeur ne scavoir d'aulcune practicque du prince d'Orenges on aultre ligne quelconque.

[p. 200]

VIII. Et comme tous les articles subséquentz ne sont en effect que résolutions et choses déterminez par les estatz d'Hollande ses maistres au service desquelz le défendeur sest addonné depuis, soustient nestre obligé de respondre pour icelles mesmes, que luy nayt aulcune voix, opinion on advis ès assemblées desdicts estatz, mais est un simple ministre pour dresser èsdictes assemblées les propositions sur les dificultez qui se offrent journellement pour les affaires du pays aulx estatz ses maistres et régistrer les résolutions diceulx sans y adiouster ou dimineur chose quelconque.

IX. Dont appert aussy clerement le tort qua ledict procureur général de voloir culper ou noter le défendeur daulcune faulte ou malversation, nayant icelluy défendeur aulcun moyen daltérer ou changer ce que est déterminé par lesdicts estatz ses maistres, nestant sa charge aultre que soigneusement et fidèlement observer ceque par eulx est conceu ou arresté, à quoy ledict défendeur sest en tous endroictz accommodé à son possible pour satisfaire à ses dicts maistres les estatz dont ilz en donneroient bon tesmoignage.

Et quant à ceque touche le faict de lassemblée des estatz mentionné au IIII^e, V^e et VI^e articles.

X. Respondt le défendeur que lesdicts estatz ses maistres à lentré de son service et acceptation dicelluy luy ont commandé expressément et donné plain povoir pour dépescher lettres et missives servantes aux assemblez voluntaires pour adviser sur toutes dificultez et occurrences touchant le service du pays¹⁾ et ce non obstant pour sa plus grande décharge na jamais entendu le défendeur à faire aulcune insinuation à ses maistres pour s'assembler sans préallablement et sommierement en advertir aulcuns diceulx estatz résidens au lieu de la Haye²⁾.

1) Res. Staten van Holland, 17 Juni 1561 (zie hier vóór blz. 188).

2) Vgl. de instructie van Van der Goes en zijn opvolger, waar dit voorschrift is vastgesteld (Res. Staten van Holland, 26 April 1555, 10 November 1560).

[p. 201]

XI. Et quant à ceque le demandeur allègue audict IIII^e article que le défendeur debvoit pour la dépesche des susdictes lettres et missives laisser convenir le greffier d'Hollande respondt que en cela eult faict le défendeur contre son serment et commandement exprès des estatz ses maistres comme dict est, pour ceque entre sesdicts maistres devant que le deffendeur vint en office estant sur ce meu débat à cause du payement et récompense de la payne, que ledict greffier avoit prins pour la dépesche d'aulcune desdictes lettres, fust résolu et déclairé point estre l'office dudict greffier mais de leur advocat et recepveur du pays¹⁾ combien que ledict greffier avoit par tolérance et permission de ladvocat défunct, ayant en cecy espargné sa paine, aulcunefois escript et dépesché semblables lettres.

XII. Quy est entièrement contraire que pose icy le demandeur que le défendeur auroit attempter chose semblable de son authorité privée à mander et convoquer les estatz d'Hollande de sorte que le tout, que dict est, bien considérant concerne tant seulement le collège des estatz ausquelz le défendeur remet le débat et défension de leur droict et de leur résolutions sur ce prinses, que ilz maintiennent à eulx compéter, a luy estant assez que ledict collège tant notables des estatz maintenoit tel droict par privilège ou possession leur compéter et que ledict défendeur fust commandé expressément en leur nom faire lesdictes dépesches pour les assemblées particulières et voluntaires.

XIII. De tant plus que le commencement de son office il a tousiours aussy faict et continné ouvertement sans aulcune contradiction de personnes et mesmes au sceu et bon gré de sa Majesté et de son Alteze, qui plusieurs fois ont escript et faict addresscher leur lettres ausdicts estatz voluntairement assemblés, approuvant de faire semblables convocations.

1) Zie voor dit en de volgende artikelen hiervóór blz. 188.

[p. 202]

XIIII. Combien que long temps après ceulx du Conseil d'Hollande ont commenché à mouvoir quelque difficulté par devant sadicte Alteze, non obstant le prétendu de ceulx dudict Conceil aye esté faicte aulcune interdiction ou deffence au contraire mais bien particulièrement a esté enjoinct audict deffendeur par ses maistres de continuer la despesche desdictes lettres pour lesdicts assemblées comme il appert par lacte du XXVI^e de Septembre LXV.

XV. Et touchant la nomination dung gentilhomme pour estre du collège des nobles et pour tel estre mandé et la contradiction du président mentionné au VI^e article ne a ledict deffendeur oncques ouy ny entendu dudict président aulcune querelle touchant ce poinct là, mais a depuis bien entendu par relation du recepveur Coebel que ledict président luy auroit meu ceste dificulté et que sur ce il luy auroit remonstré que ledict collège de nobles avoit tousiours usé de semblable nomination pour ceulx qui estoient trespasséz, maintenant ladicte nomination leur compéter¹⁾.

XVI. Et aussy bien entendu que ledicts nobles ont depuis donné charge audict Coebel pour remonstrer et communiquer cestuy diférent audict prince d'Orenges comme estant de leur collège aux estatz et aussy gouverneur de par sa Majesté dudict pays, mais ne touche ce poinct aulcunement le défendeur, ains à ceulx dudict collège des nobles à qui appertient de respondre.

XVII. Et quant à ceque le demandeur au dernier poinct dudict V^e article dict que le défendeur auroit prins pour les nobles telz que bon luy auroit semblé en délaissant les bons et catholicques, apperrera au besoing quil na fally de tout temps et à toutes telles particulières et voluntaires assemblées rescripre tous les nobles que on estoit acoustumé de mander sans en délaisser person(n)e, ores quilz ne comparent trestons(?) voires communément le moindre nombre diceulx se y trouve.

1) Zie hiervóór blz. 187.

[p. 203]

Quant à ce que le défendeur auroit assisté ausdicts estatz ses maistres en ladicte question vers le prince leur gouverneur pour luy faire entendre leur droict dont le demandeur réfère au dernier du VI^e, VII^e, VIII^e et IX^me articles.

XVIII. Le défendeur ne sest pour ce faict particulier trouvé en présence dudict S.^r prince, mais est vray que y estant avecq le députez des estatz ses maistres pour aultres affaires du pays, ledict prince de son mouvement propre a lévé la mesme dificulté demandant sur quel pied et fondement telles convocations se faisoient par ladvocat et recepveur du pays, déclarant que mal voluntiers il vouldroit soffrir que aulcunes nouvelletés se feissent durant le temps de son gouvernement¹⁾.

XIX. Sur quoy a esté respondu par lesdicts députez et le défendeur conformément à ceque par avant avoit esté résolu par les estatz d'Hollande sur le mesme diférent qui estoient advertez que le Conseil avoit dépesché lettres sur le mesme diférent audict S.^r prince²⁾.

XX. Sy doncques comme [il] est plus que notoire en cest endroict le défendeur a suyvy la commission et charge de ses maistres ne scay entendre ceque veult dire le procureur général reprenant ledict défendeur de se avoir volu ingérer à persuader et colluder sur ce diférent avecq ledict S.^r prince. Premièr(em)ent par ceque ledict défendeur pour ceque ledict procureur général pose ne povoir recepvoir aulcun proffyt, mais bien grandes faceries et despens de quoy il se eult bien voluntier déporté sil

1) De landsadvocaat was begin November 1564 door de Staten naar Brussel gezonden wegens de verpachting van de tollen (vgl. Res. Staten van Holland, 7 November 1564); bij dit onderhoud met den prins is de vraag van de beschrijving der dagvaarten ter sprake gebracht door den prins.

2) Dit antwoord moet later en wel 13 October 1565 gegeven zijn, nadat de zaak in December 1564 en September 1565 in de Staten besproken was, en de beide brieven van het Hof van Holland van 14 Juli en 3 October 1565 aan den stadhouder geschreven waren.

[p. 204]

neust esté lexprès commandement de ses maistres ceque le deffendeur doibt icy mettre en advenant, affin que le procureur général considère de plus près cequel touche les résolutions de ses maistres et ceque est propre a son estat et office.

XXI. Secondement à cause que ledict S.^r prince comme gouverneur dudict pays tenoit le party et la querelle de ceulx du Conseil contre les estatz, dont appert évidemment que le défendeur ne peult avoir eu entendement ou collusion avecq ledict seigneur prince.

XXII. Considère aussy que ledict deffendeur avecq les députez na point tant seulement faict rapport de sa charge et ceste résolution des estatz audict S.^r prince, mais aussy à ceulx du Conseil de sa Majesté et mesmement à monsieur le président, nayant aussy failly de faire tousiours bon à leur rapport du tout à ses maistres et collège des estatz en les assemblées accoustumées.

XXIII. Et ne trouvera jamais que aulcunes chief villes ayent esté de contraire advis mais bien si le défendeur a bonne mémoire luy souvient que ceulx de Dordrecht à la première résolution disoient navoir souvenance de lusance desdicts estatz quant au passé, lesquelz toutefois mesmes ont depuis faict offre daulcuns extraicts des prévilèges servans à ladicte résolution des estatz et [s'est] monstrer consentant au mesme advis et cons[er]vat[ion dudictdroi]ct des estatz se sont monstrez avecq les aultres on l[èur] différent sest traicté et démène tant devers ledict S.^r prince que ledict président¹⁾.

XXIIII. Et aussy a merveille quon reproche icy au défendeur quil auroit par charge de ses maistres et selon leur instruction pouriecté et redigé par escript la responce pour les estatz comme les raisons comprinses ès lettres missives desdicts du conseil d'Hollande audict prince se

1) Zie hiervóór blz. 194.

[p. 205]

portans en ladicte querelle iceulx du conseil pour partie formale et ayantz èsdicts leurs lettres débatu le droict des estatz.

XXV. Veu que cela luy estoit commandé par lesdicts estatz ses maistres comme appert par lacte du XVII^e de novembre audict an 1565 et ce pour furnir et satisfaire à lordonnance de son Altese laquelle avoit par ledict S.^r prince faict dire et ordonné aulx députez desdicts estatz lors estans à Bruxelles de respondre aux raisons dudict Conseil affinque oys ambedeulx les partyes et ce diférent estant instruyt il pourroit estre terminé que de raison selon ladicte acte du XXIII^e doctobre dudict an LXV.

XXVI. La relation dudict S.^r prince deceque dessus et que sadicte Alteze en cest endroict avoit ordonné par luy faict de bouche ausdicts députez est fidellement reprins en lacte dudict XXIII^e doctobre en la forme mesme que ledict prince leur avoit déclairé auquel lesdicts députez et luy advocat estoient tenuz donner foy et crédence................

(Archief van de Staten van Holland vóór 1572.)