Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 40

[p. 111]

Plaatsbeschrijving van Oisterwijk met kroniek van de jaren 1566-1609,
Medegedeeld door M. Pinkhof.

Onder de schrijvers, die zich in den loop der eeuwen met de geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden hebben bezig gehouden, neemt Johannes Baptista Gramaye een belangrijke plaats in. Deze merkwaardige geleerde werd omstreeks 1580 te Antwerpen geboren. Hij studeerde te Leuven en verwierf in 1600, na een vierjarige studie, den titel van Licentiaat in de rechten. Eenige jaren later werd hij benoemd tot hoogleeraar in de rhetorica en de rechtswetenschap aan de hoogeschool te Leuven. Hij was een uitstekend latinist en schreef bovendien eenige tooneelstukken met een politiek-religieuse strekking. Ongeveer in 1608 werd hij door Aartshertog Albertus benoemd tot diens persoonlijken geschiedschrijver en sinds dien wijdde hij zijn leven geheel aan de geschiedkunde. Allereerst verzamelde hij gegevens voor een geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden. Hij stelde er prijs op persoonlijk de archieven te doorzoeken en reisde in die jaren het geheele land door. De Aartshertog verzocht den verschillenden autoriteiten Gramaye behulpzaam te zijn, hetgeen echter niet overal het gewenschte resultaat had, omdat men hem vaak als een dwarskijker van de regeering beschouwde. In de jaren 1609 en 1610 zagen reeds verscheidene latijnsche werken en werkjes van Gramaye het licht.

In het volgende decennium begaf hij zich naar Spanje, waar hij in opdracht van Philips IV een geschiedenis

[p. 112]

van dat land en later ook van Marokko zou samenstellen. Hij reisde weer onvermoeid het land door. Op een van zijn tochten werd hij echter door Noord-Afrikaansche zeeroovers gevangen genomen en moest toen met hen langen tijd door verschillende gedeelten van Noord-Afrika trekken. Hiervan maakte hij gebruik, om in die landen een schat van gegevens te verzamelen. O.a. publiceerde hij later een geschrift over de met den Bijbel in verband staande manuscripten, die hij in Marokko, Algiers en Tunis in zijn gevangenschap had leeren kennen. Albertus kocht hem vrij, hij keerde terug in zijn vaderland, doch na eenige jaren ging hij weer op reis en wel naar Oost-Duitschland, waar hij Silezië en Moravië doorzocht. Hij werd nu door den bisschop van Olmütz, Franz von Dietrichstein, aangesteld als rector van een beroemd gymnasium. Paus Urbanus VIII verleende hem in dien tijd den titel van Aartsbisschop van Upsala. In 1635 begaf hij zich op weg naar Antwerpen om familiezaken te regelen, doch onderweg werd hij ziek en overleed hij te Lübeck.

Meer bijzonderheden omtrent het leven van dezen historicus zijn te vinden in de Biographie Nationale, publiée par l' Académie Royale des Sciences, des Lettres et des Beaux Arts de Belgique, Bruxelles 1884-1885, p. 179, waaraan het bovenstaande ontleend is¹⁾.

Voor ons, Noord-Nederlanders, is het werk van Gramaye ook van belang, doordat in zijn tijd de tegenwoordige provincie Noord-Brabant tot de Zuidelijke Nederlanden behoorde en zijn onderzoek zich dus ook over deze provincie heeft uitgestrekt.

In het begin van de 18^de eeuw zijn de verschillende werken van Gramaye, die op de Zuidelijke Nederlanden betrekking hebben, gezamenlijk op nieuw uitgegeven, onder den gemeenschappelijken titel: ‘Antiquitates Belgicae J.B. Gramaye, emendatiores atque auctiores antiquitatibus

1) Minder uitvoerig bij v.d. Aa, Biographisch Woordenboek, blz. 359. Ook de hieronder te noemen 18de eeuwsche uitgave van Gramaye's werken bevat een (latijnsche) levensbeschrijving.

[p. 113]

Bredanis, nunc primum editis’. Dit werk bestaat uit eenige foliodeelen, waarvan voor ons in het bijzonder belangrijk is: Joan. Bapt. Gramaye, Antiquitates illustrissimi ducatus Brabantiae, uitgegeven te Leuven en Brussel in 1708.

Ook dit deel is weer een verzameling van afzonderlijke werkjes, die in 1609 en 1610 ieder voor zich gepubliceerd zijn. In de folio-uitgave van 1708 zijn ze nog van een afzonderlijke pagineering voorzien.

Tot de verschillende deelen, waarin Gramaye het hertogdom Brabant bij zijn geschiedkundigen arbeid verdeelde, behoort ook dat deel van de tegenwoordige provincie Noord-Brabant, dat nog altijd bekend staat onder den naam van de Meierij van Den Bosch. Het boek, dat hij aan deze streek wijdde, gaf hij den naam, die, naar men meende, de Romeinen voor een gedeelte van dit land gebruikten, nl. Taxandria. Het verscheen in 1610 bij Rutger van Velp te Brussel en is opgedragen aan ‘de Aartshertogen’ Albertus en Isabella. De titel luidt: J.B. Grammaye, Taxandria, in qua Antiquitates & decora Regionum 5, Coloniarum 6, Ducatuum 3, Comitatuum 7, Baronatuum 5, Episcopatuum 4, Initia, incrementa, Privileyia, ornamenta Oppidorum 10, Municipiorum 50, Castellorum 50, Dominiorum Pagorumque 150, Fundationes, Monumenta, Vires et res notatu dignae Abbatiarum 5, Collegiatarum 9, Coenobiorum 63, Hospitalium 50,

ex archivis singulorum locorum ipsiusque authoris peregrinatione collectae.

Cum Indice triplici rerum, personarum & locorum.

Zooals ik reeds bij de levensbeschrijving van Gramaye vermeldde en ook hier weer uit het slot van den titel blijkt, heeft Gramaye zich persoonlijk veel moeite getroost om zijn gegevens te verzamelen. Het was hem echter ondoenlijk alle archieven zelf te doorzoeken en zoodoende heeft hij, vooral wat kleinere plaatsen betreft, gebruik makende van den aanbevelingsbrief van ‘de Aartshertogen’, den autoriteiten verzocht hem in te lichten omtrent de geschiedenis van hun dorp.

In den zomer van 1916 trof ik in het archief van de gemeente Oisterwijk een handschrift aan, waarvan ik bij

[p. 114]

betere bestudeering bemerkte, dat het een afschrift was van een der nog niet uitgegeven bronnen van Gramaye's Taxandria. Daardoor ben ik er toe gekomen het bewuste stuk, dat ik reeds voor mij zelf gecopiëerd had, aan een nader onderzoek te onderwerpen¹⁾.

Het handschrift is een copie van het duplicaat van het geschrift, dat in 1609 aan Gramaye op diens verzoek is toegezonden. De copie is van omstreeks het jaar 1800 en waarschijnlijk van de hand van Willem Messier, destijds gezworen klerk der secretarie van Oisterwijk. Deze heeft in het algemeen de oorspronkelijke spelling gevolgd, doch het aantal afwijkingen is groot. Ook zijn getallen steeds met Arabische cijfers geschreven, hetgeen in het origineel wel niet het geval zal zijn geweest. Wat den vorm betreft heeft deze copie dus weinig waarde; de inhoud echter is ruim voldoende nauwkeurig, om van de in het stuk voorkomende gegevens gebruik te kunnen maken.

Omtrent den schrijver L.v.d. Hoevel, die van 1591-1617 secretaris van de vrijheid Oisterwijk was, moet naar de uitvoerige mededeeling van Mr. Smit hierachter verwezen worden.

Het stuk bevat feitelijk twee afzonderlijke gedeelten. Het begint nl. met een historische plaatsbeschrijving van de ‘vrijheid’ Oisterwijk en deze beschrijving wordt gevolgd door een kroniek van de jaren 1566-1609, welke kroniek moet verklaren hoe het komt, dat van de in het eerste gedeelte verhaalde grootheid zoo weinig is overgebleven.

1) Bij de uitgave van den tekst heb ik mij aan de door het bestuur van het Historisch Genootschap vastgestelde regels gehouden. Bij het historisch onderzoek ondervond ik veel steun van Mr. W.P.J.A. Smit, Rijksarchivaris in Noord-Brabant, wien ik hier voor zijn vriendelijke hulp hartelijk dank zeg. Mr. Smit heeft omtrent vele in het handschrift behandelde punten uitvoerige gegevens verzameld in aanteekeningen, die hierachter zijn afgedrukt.
Ook breng ik gaarne een woord van dank aan 'den heer J.C. de Keijzer, burgemeester van Oisterwijk, die welwillend het maken van een afschrift toestond en aan den heer M.G. Canters, secretaris dier gemeente, die mij verschillende inlichtingen verstrekte.

[p. 115]

De historische waarde der beide deelen is zoo zeer verschillend, dat zij afzonderlijk besproken moeten worden.

Het eerste gedeelte dus bevat een historische plaatsbeschrijving van wat wij thans noemen: het dorp Oisterwijk, doch wat vroeger heette: de vrijheid Oisterwijk. Een ‘vrijheid’ was een plaats, die, hoewel met geen vesten of wallen besloten, nochtans de rechten en voordeelen van de steden genoot.¹⁾

Oisterwijk was de hoofdplaats van het gelijknamige ‘kwartier’ van de meierij van 's-Hertogenbosch. De drie andere kwartieren, wier volgorde niet vast staat, waren: Kempenland, Peelland en Maasland. Voor verdere bijzonderheden omtrent de indeeling der Meierij verwijs ik naar Dr. A.A. Beekman, Inleiding op Kaart 12 van den Geschiedkundigen Atlas van Nederland (de Republiek in 1795).

Het handschrift houdt zich slechts bezig met Oisterwijk zelf en volstaat, wat het kwartier betreft, met de opsomming van de 26 dorpen. De beschrijving omvat de bezienswaardigheden van de plaats, de liefdadige instellingen, studiebeurzen, kasteelen, privilegiën en noemt ten slotte eenige beroemde mannen, die uit Oisterwijk afkomstig zijn.

In zijn werk Taxandria behandelt Gramaye eerst de Meierij in het algemeen en dan de vier kwartieren in het bijzonder. Zijn beschrijving van Oisterwijk is geheel ontleend aan ons handschrift: er staat slechts één naam meer in, daarentegen zijn verschillende bijzonderheden weggelaten. Het spreekt vanzelf, dat ik bij het indentificeeren van namen in het eerste gedeelte van het handschrift in de eerste plaats van Gramaye's Taxandria heb gebruik gemaakt. In de tweede plaats van: Een nieuwe ende vermeerderde Beschrijvinge van de Meijerije van 's Hertogen-Bossche ...... door Jacob van Oudenhoven, te 's-Hertogenbosch uitgegeven in 1670.

Wat Van Oudenhoven omtrent Oisterwijk schrijft staat

1) J.v. Oudenhoven, Een nieuwe ende vermeerderde Beschrijvinge van de Meijerije van 's Hertogen-Bossche. 's-Hertogenbosch 1670; blz. 80.

[p. 116]

in dezelfde verhouding tot Gramaye's werk, als dit laatste tot ons handschrift: Van Oudenhoven volgt Gramaye op den voet, doch is wat minder uitvoerig. Hij vermeldt intusschen telkens, dat hij Gramaye (v.O. schrijft altijd Grammaye) citeert, en bovendien heeft hij enkele bijzonderheden aan andere bronnen ontleend.

Het eerste gedeelte van het handschrift is historisch van waarde, omdat het de bron is, waaruit verschillende schrijvers, direct of indirect, geput hebben, zooals door Mr. Smit hierachter in bijzonderheden wordt nagegaan.

Terwijl wij dus de gegevens, die in het eerste gedeelte bevat zijn, in de litteratuur terug kunnen vinden, zullen wij zien, dat van het tweede gedeelte aanvankelijk geen gebruik is gemaakt - zelfs niet door Gramaye; want deze heeft er slechts een kort latijnsch gedicht aan gewijd. Ik heb den indruk gekregen, dat de schrijver van het handschrift meer heeft gegeven dan feitelijk door Gramaye bedoeld is, dat nl. voor dezen de historische plaatsbeschrijving voldoende ware geweest. Bij de beschrijving van andere plaatsen uit de Meierij in het boek Taxandria komt ook geen geschiedenis van na 1566 voor.

Doordat Gramaye ongeveer niet van deze kroniek rept, vinden wij er bij Van Oudenhoven ook niets van terug. Het handschrift en vervolgens de copie er van zijn dan ook waarschijnlijk ongestoord op het archief der gemeente Oisterwijk blijven liggen tot in dezen tijd. Zijn bestaan was ook onbekend aan den 18^de eeuwschen Mr. J.H. van Heurn die in 1776 een Historie der Stad en Meijerije van 's Hertogenbosch uitgaf. Hoewel deze schrijver tot zeer kleine bijzonderheden afdaalt, die hij veelal aan in het archief in Den Bosch aanwezige papieren ontleent, ontbreken in zijn werk allerlei bijzonderheden, die hij zeker vermeld zou hebben, wanneer dit handschrift hem, of den door hem geciteerden geschiedschrijvers, bekend zou zijn geweest.

Eerst in de tweede helft der 19^de eeuw heeft Schutjes het thans uitgegeven handschrift ingezien.

De stijl, waarin het eerste gedeelte, de plaatsbeschrijving, geschreven is, is die van een warme aanbeveling, zooals

[p. 117]

die tegenwoordig door een vereeniging tot bevordering van het vreemdelingenverkeer of door een kamer van koophandel zou worden opgesteld. Het tweede deel daarentegen is een doorloopende jammerklacht, die duidelijk weergeeft, hoe ellendig de bewoners van het platteland er gedurende den oorlog aan toe waren. Intusschen is de stijl niet eentonig en hier en daar gekruid met sarcastische opmerkingen. De kroniek eindigt met een bede voor het bestendig worden van den voorloopigen vrede van 1609.

Bij het bewerken van de kroniek 1566-1609 heb ik mij voornamelijk ten doel gesteld de troepenbewegingen, die den hoofdinhoud vormen, in verband te brengen met de krijgsbedrijven gedurende die jaren en in de tweede plaats mijn aandacht gewijd aan de personen, die als bevelhebbers der troepen genoemd worden. Ik heb dit doel slechts gedeeltelijk bereikt, o.a. doordat vele der troepenverplaatsingen een zeer locaal karakter droegen en doordat het mij onmogelijk was de namen van vele lagere commandanten te indentificeeren.

Voor het eerste gedeelte heb ik, behalve van de beide uitgaven van Taxandria en van het reeds genoemde werk van Van Oudenhoven, gebruik gemaakt van Hedendaagsche Historie of Tegenwoordige Staat van alle Volkeren, deel XII, en van Kaart 12 van den Geschiedkundigen Atlas van Nederland en de inleiding daarop door Dr. A.A. Beekman.

Bij het tweede gedeelte heb ik de volgende werken geraadpleegd:

1. Pieter Bor's Geschiedenis der Nederlandsche Oorlogen.

Hierbij heb ik in de eerste plaats de in het handschrift voorkomende data in verband met gebeurtenissen in hun onmiddellijke tijdsomgeving trachten te brengen en vervolgens heb ik onder de bij belegeringen, enz. opgesomde bevelhebbers gezocht naar namen, die in het handschrift voorkomen.

2. Pieter Bor, Gelegentheyt van 's Hertogen-Bosch ('s-Gravenhage 1630).

Dit boek is voornamelijk gewijd aan belegeringen van de stad, inzonderheid aan die van 1629. De historisch

[p. 118]

belangrijke feiten uit dit werk zijn alle door Van Heurn overgenomen, zoodat ik dit boek van Bor niet afzonderlijk citeer.

3. Jacob van Oudenhoven, Silva-Ducis aucta et renata, of een nieuwe ende gantsch vermeerderde Beschrijvinge van de Stadt van 's Hertogen-Bossche.

Het verscheen in 1670 te 's-Hertogenbosch, tegelijk met het reeds genoemde werk van dezen schrijver, bevat verschillende episoden uit de geschiedenis van den oorlog en is zoodoende voor mijn doel bruikbaar geweest.

4. Emanuël van Meteren, Historie van de oorlogen en geschiedenissen der Nederlanderen... enz.

Ik gebruikte voor de jaren 1601-1609 deel VIII tot X van een 8^o uitgave van omstreeks 1760, op dezelfde wijze als ik Bor raadpleegde (Bor gaat niet verder dan het jaar 1600).

5. Mr. J.H. van Heurn, Historie der Stad en Meijerije van 's Hertogenbosch, in 4 deelen te Utrecht uitgegeven in 1776.

Van dit boek heb ik voornamelijk het tweede deel (1555-1648) gebruikt; zooals ik reeds boven aangaf is het werk niet geheel volledig.

6. Dr. C.R. Hermans, Verzameling van Kronijken, Charters en Oorkonden betrekkelijk de Stad en Meijerije 's Hertogenbosch, Eerste deel, 's-Hertogenbosch 1848.

In deze verzameling komt voor de kroniek van Albertus Cuperinus, die ongeveer tot 1585 vervolgd is en die veel bruikbaars bevat. Aan een in dezelfde verzameling voorkomende in het Latijn geschreven kroniek van de jaren 1577-1581, door Mr. Heyman Voicht uit Oud-Heusden, heb ik slechts weinig ontleend.

7. R.A. van Zuijlen, Inventaris der archieven der stad 's Hertogenbosch, Stadsrekening van 1399-1800. ('s Hertogenbosch 1863-1866).

In dit werk vond ik vooral veel persoonsnamen terug.

Voorts kon ik nog eenige vrij belangrijke vragen oplossen met behulp van het reeds genoemde Latijnsche gedicht in Taxandria, waarbij Gramaye eenige data in margine liet drukken.

Tenslotte noem ik nog het Biographisch Woordenboek van v.d. Aa, dat omtrent een aantal personeninlich tingen verschafte.

[p. 119]

Nog even wil ik terugkomen op Gramaye's boek en wel in het bijzonder op den vorm van zijn verhaal. De afdeeling, die het kwartier van Oisterwijk behandelt, is getiteld: Oosterwicum dialogus, en begint aldus (blz. 130):

‘In het jaar 1609, den dag na den dag die aan Bartholomeus gewijd is, legde ik, na uit Brabants derde hoofdstad [Antwerpen] vertrokken te zijn en op de vierde ['s-Hertogenbosch] afgaande, den grooten afstand met snelle paarden af. Wij hadden Beek [Hilvarenbeek] reeds achter den rug en juist Tilburg verlaten, toen Moraeus, mijn makker zoowel op mijn reizen als bij mijn werk, zeide: “Waar gaan wij heen?” “Waarheen?” antwoordde ik, “naar 's Hertogenbosch, of, wanneer het niet meer overdag te bereiken is.... en de nacht ons dwingt, zullen wij [onderweg] één nacht overblijven.”’ [Waarop Moraeus ongeveer zegt: ‘Ik vrees noch den nacht, noch de nachtelijke bedrijven der moordenaars’.]

‘De avond waarschuwt ons naar onderdak en nachtleger te zoeken. Ondertusschen zien wij wagens en karren, lastdieren en menschen, onder hun last zuchtende, in groepen aankomen en we zien ze gaan naar hetgeen de oever van een rivier schijnt te zijn. (Ze noemen die de Ader of kleine Aa)’. Dan zegt [citeert] Moraeus: “Wat moet deze wedloop naar de rivier, wat zoeken die menschen?”’

‘“Winst zoeken zij,” herneem ik, “en ze gaan niet naar de rivier, maar naar de markt van Oisterwijk, dat daar tegenover ons ligt en dat, naar ik meen, geschikt is om er den avond en den nacht door te brengen. En, opdat de scheidende dag niet zal vertrekken zonder dat we iets geleerd hebben, zal ik Uw oogen den tegenwoordigen toestand van deze zeer edele gemeente, en Uw ooren haar vroegeren toestand te kennen geven.

Zij is het hoofd van 26 plaatsen....”’

[Nu volgt een beschrijving, die, zooals vermeld, ongeveer letterlijk met het eerste gedeelte van ons handschrift overeenkomt, doch alleen wat beknopter is. Van tijd tot tijd vindt men iets als: ‘Ziet gij daar dit huis? Dat is ....’ en dan gaat de opsomming van liefdadige instellingen enz. weer verder - het is alleen maar om den

[p. 120]

dialoogvorm er in te houden. Ten slotte zijn alle onderwerpen afgehandeld en de reizigers stappen af bij een logement.]

‘Maar Moraeus gaf zich nog geen rust; hij zeide: ‘Nu gij, waarde Grammayus, mij tot nu toe hebt versteld doen staan door belangwekkende mededeelingen, laat ik u niet gaan zoo gij niet toestaat, dat ik u nog enkele dingen vraag. Gij hebt mij gezegd, dat Oisterwijk het hoofd is van 26 dorpen, gij hebt mij van allerlei voortreffelijke dingen verhaald, - maar van dat alles heeft zelfs niet de schaduw mijn oogen bereikt. Kom dus, en vertel eerst van die dorpen en verklaar vervolgens hoe het de bloem van zijn majesteit verloren heeft - aan mij, die er anders geen vertrouwen in zal hebben’.

[Grammayus antwoordt:] ‘“Even gaarne als ik het eerste zal doen, even ongaarne doe ik het tweede - want “wat helpt mij het gedenken der smarten?” - maar, om uw zoo dringender wensch niet te kort te doen: ziehier een vers, dat den grooten tegenspoed der Oisterwijkers beschrijft. Lees het door, terwijl ik mijn dorst lesch”’. Waarop hij in een 28-regelig latijnsch gedicht een zeer beknopt uittreksel geeft van het tweede gedeelte van ons handschrift: de kroniek. Hij somt hierin de verwoestingen en plunderingen op, die Oisterwijk voor het bestand ondergaan heeft. Opvallend is, dat de eenige plunderaars, die hij met name noemt (Holstein en Hohenlo) tot de ‘geuzen’ behoorden.

Na dit gedicht volgt een beschrijving van de dorpen van het kwartier van Oisterwijk, met als inleiding: ‘Evenals Tilburg dat wij heden passeerden, zoo is ook Boxtel waar wij morgen zullen komen....’ en dan is de gesprekvorm niet meer noodig.

Ik stel mij voor, dat het bovenstaande verhaal bijna geheel fantaisie is en dat Gramaye bij het schrijven van zijn boek het uit Oisterwijk ontvangen handschrift voor zich had, daaruit de historische plaatsbeschrijving overnam, vervolgens de kroniek in het gedicht weergaf en het handschrift ter zijde legde om met dat van Boxtel te beginnen.

Wanneer men hem echter onvoorwaardelijk vertrouwt,

[p. 121]

zou de gang van zaken aldus zijn: De overheid van Oisterwijk ontvangt een schrijven, om ten behoeve van Gramaye een plaatsbeschrijving samen te stellen. Aan dit verzoek wordt voldaan en op den 1^en Aug. 1609 wordt de kroniek afgesloten en aan Gramaye gezonden. Op den 25^en Aug. d.a.v. rijdt hij met zijn vriend Moraeus van Antwerpen naar Den Bosch, juist op den dag van één van Oisterwijk's jaarmarkten en ziet dan kans zijn pas opgedane wijsheid te luchten.

Ik voel echter meer voor de eerste verklaring en vind dan gelegenheid de geestige wijze van inkleeding van een anders zoo droge opsomming te bewonderen¹⁾.

M.P.

1) Mr. Smit wijst mij er op, dat, voor zoover uit de stadsrekeningen van Den Bosch is na te gaan, Gramaye's bezoek aan die stad in begin Juni 1609 viel.

Deductie en declaratie ende beschreijvingen van den staat, conditie en geleegendigheijt der vreijheijt Oisterwijk, mitsgaders van eenige van de memerabelste en notabelste actiën en colamitatiën, gedeurende dezen voorleeden oorlogen binnen dezen vreijheijt geschiedt ende de ingezeetenen derselve overcomen, omme, agtervolgende beveele van henne hoogheeden²⁾, aan de eerwaerde heeren en mannen Jan van Grameij, licentiaat in beijde de regten, overgegeven te worden in conformitijd van brieven van zijn ed. tot dien fine uijtgezonden in den jaeren 1609.

In den eersten is te weeten, dat het plattenland en de meijereij der stadt 's Bosch^a) eerteijds verdeelt is in vier

2) Henne hoogheden. Hiermee worden bedoeld de Aartshertogen Albertus en Isabella.

a) 's Bosch: deze schrijfwijze zal wel van den copiist afkomstig zijn.

[p. 122]

quartieren¹⁾, daer of het eerste quartier genaempt is Peellandt en is daer af het hooft in Oiden Roden, het tweede Kempeland en is daer van de hooft Oerle, de derde Maasland en is daervan het hooft Osch, (het) vierde quartier Oisterwijk en is daer van het hooft de vreijheijt Oisterwijk.

Item in het quartier van Oisterwijk zijn 26 dorpen en welken elk apardt op de beeden staan, namentlijk: Oisterwijk de vreijheijt, Haren, Udenhoudt, Berkel, Hukelom, Enschodt, Vugt, Cromvoirdt, Helvoird, Gestel^a), St. Michielsgestel, Esch, Boxtel, Tilborg, Goirle, Venloon²⁾, Waalwijk, Druenen, Gansooijen, Gestel bij Oisterwijk³⁾, Hilvarenbeek, Riel, Diezen, Westerbeerze, Hoogmierde, Lage Mierde, Hulzel.

Item⁴⁾ in de voorz. vreijheijt is een procgie kerk van St. Peter Apostel seer groot en verheeven, zijnde daar in 20 altaren welgedoteert en costelijk versierd, en plagten aldaer te resideeren 15 of 16 priester genaamt Altaeristen oft Bennefitiaaten.

In deezen kerk was een schoon orgel en oxaal staande op 6 pilaaren van marber, een schoon orlogie met een voorslag van zeven klokjens.

De groote klock is zwaer tussen de 5 ende zesduijzent ponden, de 2^e van drie duijzent en de andere naar advinandt.

1) Voor de ligging van het kwartier van Oisterwijk en de daarin liggende dorpen, raadplege men Beekman, blz. 12 en 17; Tegenw. staat XII, blz. 59-74.

a) Deze naam Gestel dient geschrapt, want in het kwartier van Oisterwijk komt geen ander Gestel voor als St.-Michielsgestel en Gestel bij Oisterwijk (= Moergestel); bovendien bevat deze opsomming 27 namen voor 26 dorpen.

2) Venloon heet tegenwoordig Loon-op-Zand.

3) Gestel bij Oisterwijk, thans Moergestel.

4) Het gedeelte bij Van Oudenhoven, dat met de nu volgende beschrijving van het dorp Oisterwijk overeenkomt, is te vinden op blz. 68-70 van zijn boek.

[p. 123]

Den prelaat van St. Gheertruij tot Loiven steld in dezen kerken eenen pastoir en trekt den prelaat de geheele tiende die jaarlijks uytbrengen tussen de vier en vijfhonder mudden rogge, behalven ontrent vijftien mudden die de pastoir daeraf is trekkende, en is onder de prochgie gehoorende Oosterwijk de vreijheijt, Udenhout, Berkel en Huijkelom en plagten te zamen uijt te brengen tussen de 8 en 9 duijsent comunicanten, behalven Haeren en Enschodt die onder de juredictiën van de voorz. vreijheijt zijn resorteerende, maer niet onder de procghie en hebben ider een procghie apaert, beijde gehoorende onder Tongerlo.

Binnen de vreijheijt staat een vrouwen clooster van den derden regel van St. Franciskus daer een schoon rivier doorloopt. Nog een maagdenhuijs van elf oft twaalf geestelijken geadtmortiseerde¹⁾ maagden van den fondatie weijlen heer Nicolaes van Esch^a), van Oosterwijk gebooren en eerteijds pastoir tot Diest en staen dezen maagden onder de gehoorsaamheijt van den pastoir van Oisterwijk. Nog een mannen gasthuys, ook geadtmortiseerd weezende, van vijf oude mannen en een matte²⁾ van fondatien van Mr. Jan Geijz.^b) in dato 1481; en nog van drie mannen gefondeerd tot Haaren bij Mr. Andries Sgrooters^c) (presb)yter ende getranslateerd tot Oisterwijk de q sensu episcob Leoviensis^d). Nog een vrouwenhuijs van vier armen vrouwen.

1) Met geadmortiseerd zal waarschijnlijk bedoeld worden: onder geestelijk bewind, dus in de doode hand, gebracht.

a) Gram. schrijft: Nicolaus Esschius (blz. 133).

2) Uit hetgeen Gram. omtrent deze stichting schrijft, nl.: ‘Item Gerontocomium decrepitorum quinque ab ancilla communi fovendorum, opibus Ioannis Ghissen anno 1481 ceptum....’ volgt, dat matte hier vervangen moet worden door marte = maerte = dienstbode.

b) Bij Gram.: Ioannes Ghissen (blz. 133).

c) Dit moet zijn: Mr. Andries Sgrooten (zie: Mr. J.N.G. Sassen, Inventaris der Archieven van de stad 's Hertogenbosch, B, blz. 263.)

d) Men leze hiervoor: de consensu episcopi Leodiensis.

[p. 124]

Een gasthuijs voor de armen pasanten gent: Het Rabouts gasthuijs. Nog een gasthuijs voor de zieken van de plage Gods oft de pest. Een H. Geesthuijs wel gefondeert ende gedoteert.

Een zegelhuijs daer men wollen lakene op is zeegelende, daertoe ook eenigen renten sijn gefondeert voor de armen van den wullenambagt.

Binnen de vreijheijt zijn verscheijde fondatie van kleijnen beurzen voor jonge scholieren ten Bosch oft elders buijten ter schoolen gaande; en eerst twee beurzen van den fondatie van Mr. Jan Geijsz. in der dato als voor, ider van 18 guldens.

Nog drie beursen bij heer Wouter Doremans^a) p(res)b(yte)r gefondeert, elk van 20 gld. van den dato 1533.

Nog twee beurzen elk van 20 gulden oft daer ontrent, van fondatie van heer en Mr. Andries Emmen^b) p(res)b(yte)r van dato.....

Nog twee beurzen in den reijken fratershuijs tot 's Bosch, alwaer dezelve twee borzieren den vreijen kost hebben, van den fondatie heeren Jans van Orkel^c) p(res)b(yte)r, tot Oisterwijk geboren, van dato 1533.

Nog drie borzen elk van 40 gulden oft daer ontrent van den fondatie heer Mathias Walsch^d) p(res)b(yte)r in den jaeren 1601.

Nog een beurse van 30 guldens in Porce¹⁾ tot Looven.

a) Bij Gram.: Valterus Doren (blz. 134).

b) Bij Gram.: Andreas Emen (blz. 134).

c) Bij Gram. (blz. 134): Ioannes van Unkel; bij Van Oudenhoven (blz. 70): Jan van Urkel, terwijl de naam volgens Jhr. Mr. A. van der Does de Willebois (Studiebeurzen, blz. 251): Jan van Oeckel was.

d) Gram. schrijft foutief: Mathaeus Wais, welke naam in de latere uitgave (1708) om onverklaarbare reden is veranderd in Walschaert. Van Oudenhoven copieerde Wais (blz. 70), terwijl de juiste naan Matheus Wals (Walsch) is (Studiebeurzen, blz. 39).

1) In de op blz. 113 genoemde uitgave van 1708 vind ik op blz. 22 van de aan Leuven gewijde afdeeling ‘Lovianum’, bij de beschrijving van de inrichtingen van onderwijs, de volgende passage (uit het Latijn vertaald):
‘Een ander gymnasium, het eerst bestuurd door den in wetenschap en heilige zaken beroemden man Henricus de Loe, ontleent zijn naam daaraan, dat Johannes Widoe zijn huis, dat aan de straat van den stadsbestuurder aan de overzijde van [de herberg?] het Bosch Zwijn [Porcus silvestris] gelegen was, aan het gebruik van de scholen overliet. Dit gymnasium, vulgo: Porcus genoemd, dateerde van 1430’.

[p. 125]

Item in dezen vreijheijt is een schoon cassije oft steenweg ende staat aan de West eijnde van de cassije de voors. prochgiekerk¹⁾ met de pastoirie en de clooster en aan de Oist eijnde een raathuijs oft stadthuijs met een capel van Onze Lieve Vrouw van mirakel, genaemd Onze Lieve Vrouw aan de Lind eyndt.

Agter de voors. capel staat een schoonen lindenboome - uijtgebreijdt weesende in de ronten van 14 roeden en is dezen boom met drie rondeelen van stellagien ondervaeren en ondersteund en beneeden met zitbankiens - daer men de merkt onder houdt van botter, vlees, eijeren ende dier geleijken.

Dezen vreijheijt is een schoon en welgeleegen plaats ende een soeten leugts²⁾, daer de gemeijne pasagie door loopt van Antwerpen op den Bosch en aldaer ook transeerd de baane van Mastrigt op Holland³⁾.

Aan de Noorde zeijde van de vreijheijt legt allen het teulland oft akkerland en aan de Zuijd seijden de waaijen of beemden met een schoone en claeren rivier genaamt de Kleine Aa⁴⁾, ende strekt doen(?) beneffens de hoven en de heuijzen.

1) Tegenwoordig staat de groote en fraaie R.K. kerk van Oisterwijk (gebouwd 1895-1896 door Dr. P. Cuypers) ook aan het westeinde van het dorp, terwijl het gemeentehuis (gebouwd 1899-1900) zich, evenals eertijds, aan het oosteinde bevindt. Ook staat daar een groote lindeboom, wiens takken door latwerk gestut worden. Meer bijzonderheden vindt men in de aanteekeningen van Mr. Smit.

2) Soeten leugt, beteekent waarschijnlijk wat wij zouden noemen: gezonde omgeving.

3) Tegenwoordig ligt Oisterwijk niet meer aan de hoofdwegen van Noord-Brabant. (Zie ook noot 4 op blz. 134.)

4) Nog altijd is de toestand zoo. De strook van ‘weiden en beemden’ wordt zuidwaarts begrensd door de streek met de bekende Oisterwijksche vennen. Het teelland (= bouwland) begint direct benoorden het dorp, over den spoorweg.
De kleine Aa (bij Gram. Alpha minor!) ontstaat beneden Oisterwijk uit de vereeniging van de Voorste en de Benedenste Stroom.

[p. 126]

Op de rivier leggen twee casteelen daer dezelve rivier om loopt. De eene genaempt Deurendaal^a) toebehoorende de heere erfgen: van Brendenroode en wordt nu bewoond bij heer Hendreijk de la Riviere, heere tot Isseren¹⁾ als getroud hebbende vrouwe Adriana van Bredenrode - (dochte)re heere Rijnolds van Bredenrode - en andere genaamt Weijnanberge^b), eertijds j(on)c(ker) Robberts van Veen en nu jonc(ker) Johan de Bever toebehoorende.

Wat neder ligt een schoon goet genaamt Ter Borgte, weesende een groote hoeven met een watermolen en veelen beemden en broeken daer in, leggende rontom in het moeras een grooten berg genaamt de Hoogen Borgt daer eerteijds, soo het scheijnt, een casteel op gestaan heeft, geleijk ook bleijkt bij een ander hoogten daer het scheijnd het neerhoff is geweest; en zijn deze goederen als nu toebehoorende heere Corstian Lourens Ravensteijns^c).

In de regten straat staan 12 steenen putten tot gemeen gerief om water uijt te haalen.

Den gemeenen segel dezer vreijheijt is een borgte met zeven pouwvederen boven daer op.²⁾

a) Bij Gram. staat: Durae vallis, en in margine: Duerendael.

1) Isseren is een landgoed bij Valkenburg in Zuid-Limburg.

b) Gram. noemt het: Latis-mons (in margine staat: Wyenberch) en schrijft: Ioannes Robrechts van Veen en Ioannes de Bevere.

c) Gram. schrijft: Christianus Laurentius Ravesteynius.

2) Op een in het archief te Oisterwijk aanwezige landkaart uit de 18de eeuw komt het wapen der vrijheid nog als een burcht met 7 pauwveeren voor. Het tegenwoordige wapen der gemeente, vastgesteld door den Hoogen Raad van Adel op 16 Juli 1812, mist echter de pauwveeren en bestaat alleen uit een burcht. (Zie ook de aanteekeningen van Mr. Smit.)

[p. 127]

Dezen vreijheijt heeft veelen en verscheijde prevelegien als volgt. In den eersten heeft hertog Hend.¹⁾ van Latreijk, van Braband &(cet.) in den jaeren 1230 die van Oosterwijk verleent al zulken vreiheeden als hij die van den Bosch hadden verleent, behalven dat zij niet vreije soude (zijn) in het af en opvaeren van de waateren genaemt den Reijn; en welken prevelegien vrouwe Johanna²⁾ in den jaeren 1402 en de anderen naer volgende hertogen en hertoginnen tot heden toe geconfirmeert en geratifiseerd hebben. Hertog Jan³⁾ heeft in den jaeren 1354^a) verleent twee jaermerkten de een genaemt Meijmerkt en de ander genaemt de Couwmerkt⁴⁾ en een weekmerkt. De Meijmerkt werd gehouden den tweeden dag Meij en de Couwmerkt postide^b) Simon & Judas⁵⁾ ende elken maer(k)t heeft vreijheijt van agt dagen en de weekmerkt werd gehouden op den Woensdag. Binnen deeze vreijheijt is nog een jaermerkt, die gehouden werdt postide Bartolomeus^c)6) maer en heeft men het prevelegie ten dezer tijd daer af niet connen becoomen. Hertog Philips⁷⁾ heeft in den jaeren 1434 die voorz. twee eerste markten en de weekmerkt geconfirmeerd ende daer toe geoctrooijeerd om de rivier van Oosterwijk op 's Bosse te mogen doen weijen, diepen en rigten op dat de coopmannen met hennen scheepen gevoeglijk ter merkt soude connen comen.

1) Hendrik I (1190-1235).

2) Johanna en Wenceslaus (1356-1406).

3) Jan III (1312-1356).

a) Dit jaartal is door Gram. verkeerdelijk als 1454 afgedrukt en deze fout is door Van Oudenhoven (blz. 69) overgenomen en ook in de latere uitgave van Gramaye's werken (1708) blijven staan.

4) Couwmerkt = koeienmarkt.

b) Postide moet zijn: profesto.

5) Dus op 29 October.

c) Dit moet luiden: postidie Bartholomei.

6) Dus op 25 Augustus.

7) Philips II (1430-1467), dien wij ‘den goede’ noemen.

[p. 128]

Hertog Jan¹⁾ heeft in het jaer 1292 die van Oisterwijk verleent, henne acsijnsen op weijnen en bieren te mogen opstellen, hoogen en leegen ten behoeven van de vreijheijt, ende welken bij anderen hertogen en hertoginnen ook is geconfirmeerd en ook gecontinueerd en nu onlangs bij vonnisse ende appt in den Raden van Braband geconfirmeerd ende geratifiseerd en is den principaalen afcoop daervan gedaan aan onsen genadigen heer den coning Philipus²⁾ op den 1^e dag Junij anno 1505.

Johanna, hertoginne van Lutzenborg, van Lotring, van Braband &(cet.) heeft 1387 onder andere geoctrooijeert, dat niemand, wie hij zij, binnen de voorz. vreijheijt soude coomen woonen of hij zal eerst porter worden en daar voer betaalen twee oude schilden: de eene helft tot behoef van de hertoginne en de ander helft tot behoef van den vreijheijt; ook niet ten oorlog te mogen trekken, dan als de stad van den Bosch met haere ambagten ten oorlog trekken sal en egeen beeden of schattinge te geven, dan als de stad van den Bosch beede oft schattinge geeve sal en dan altoos te geven naer haer gelande en vermogen.

Keijser Carel den V heeft den 9 Julij 1541 geconsenteerd de galgen en geregten te mogen stellen op de Creijten Heijden ontrent het radt.

In den jaeren 1540 is alhier justiti gedaen, als zij eenen, genaempt Jan den Bogt, onthalst en aldaer op de Kreijten Heije op een radt gesteld - die bij schepenen van Oisterwijk is gecondemneert en verweezen geweest.

Hertog Jan³⁾ heeft 1300 op St. Barberen dag die van Oisterwijk geconfereerd ende vergonnen seekeren gemeijnten⁴⁾; ende hertog Philips heeft 1430 de brieven van hertog Jan geconfirmeerd ende of noot waer hen de selven gemeijnte van nieuws geconfirmeerd.

1) Jan I (1268-1294).

2) Philips III (1493-1506), dien wij ‘den schoone’ noemen.

3) Jan II (1294-1312).

4) Gemeynte = gemeenschappelijk grondbezit van een plaats.

[p. 129]

In den jaeren 1390 is een paaling¹⁾ gedaen tussen de gemeente van Oisterwijk en Oirschodt.

In den jaeren 1563 is nog een paaling gedaen tussen die van Oisterwijk en die van Boxtel.

In den jaeren 1550 hebben die van Oosterwijk drie vonnissen geobtineerd tegen dien van Gestel: de eene in materie van redentie, de anderen in materie van appelatien en 't derde in materie van mentenu; en zijn die van Gestel in allen dezelven processen gecomdemneerd met de costen.

Hertog Antonius²⁾ heeft 1414 het wullen ambagt gepreveligeert.

De vreijheijt heeft meer anderen octrooijen en prevelegiën soo aprobatien, confirmatien, octrooijen van de gemeenten te mogen vercoopen ende andersins - te lang om allen alhier te verhaalen.

Uijt deezen vreijheijt zijn gesprooten veelen en geleerde mannen, soo geestelijken als weerreldlijken - ook te lang om de namen van dien te verhaalen. Nogtans heeft men niet connen gelaaten eenigen te noemen, die bij memorie van menschen ende ook seer cords alnog geleeft hebben³⁾.

1) Paaling = het vaststellen der grenzen en het daarna plaatsen van grenspalen.

2) Anthonis (1406-1415).

3) Het gedeelte bij Gram., dat hierop betrekking heeft, luidt als volgt:
‘Ne miremur tam celebres doctrina Viros hinc prodiisse, hos imprimis paucos e multis. I.S. Groters laudatissimum Tongerleti Archimandritam, Wilhelmum Lombaerts ab Enkevoirt Archidiaconum Leodicensem, Hubertum Decstraten Priorem Corsenduncanum, ab Iconoclastis Antwerpiae demersum, Ioannem Monen Medicum Cameraci Canonicum, Nicolaum de Betz Theol. in Austria, Wilhelmum van Veen Consiliarium Brabantiae & alios’.
Vergelijken we de twee teksten, dan zien we dat bij Gram. ontbreekt: de kardinaal Hinkevoort, terwijt hij nog noemt Nicolaus de Betz, die in ons handschrift niet voorkomt.
Bovenstaand citaat uit Gram. is een geschikt voorbeeld van de wijze waarop hij van het handschrift gebruik heeft gemaakt. Hij noemt wel ongeveer alle namen, doch laat vele bijzonderheden weg.

[p. 130]

De eerw. heer prelaat Sgroters tot Tongerlo, die de abdeij seer verbeeterd en veelen memorabelen edeficatiën en structeuren gemaakt heeft.

Heer en Mr. Willem Lombards van Hinkevoort in zijn leven ards diaken tot Luijk te Lamberts.

Den eerw. heer den cardinaal Hinkevoort te Roomen.

Heer Hubert Deckstraaten, prioor tot Corstendonk bij Turenhoud ende is in den jaeren 1566 tot Antwerpen bij de geenen die de kerken aldaer geschonden hadden en de beelden on stukken geslaegen hadden in het water de Ruy gestooten en verdronken.

De Heer en Mr. Johan Moonen medicijn doctor en naderhand canonnik te Camrijk.

De Heer Mr. Willem van Veen, raat en ordinaris in den Raden van Braband te Brussel.

Dezen vreijheijt werd geregeerd bij een schout, seven schepen(en) (en) twee borgemeesters. De schout werd gesteld bij toon(?) de rol¹⁾ van hunne hoogheiden en de schepenen dienen over ander jaer; en worden altemet eenigen gecontinueert en eenigen verandert.

Binnen deezen vreijheijt is een treffelijke borgereij en sijn aldaer vier schuttereijen: de drie met den kreuijsboog en de vierde met den handboog.

Het meestendeel der ingeseetenen zijn hen geneerende met drappereijen van wullen lakenen, die aldaer zoo gefloreerd heeft, dat de cooplieden van Oosterwijk voor dato van oorlogen met 700 lakens teffens en te zamen naer Holland ter markt zijn gevaeren²⁾.

Maer alzoo zeederdt de oorloogen zijn opgestaen, soo is de vreijheijt geheel verbrandt, verblaakt en bedorven,

1) Fr: à tour de rôle = om beurten.

2) Vergelijk hiermede wat Van Heurn (I, 23) schrijft:
‘Het bestaan der Inwoners in de Meijerije is voornaamlijk de landbouw. Vele generen zich met schapen te fokken, en te weiden, waartoe de heiden en broekvelden gelegenheid geven. Dit is de oorzaak van het aanleggen der lakenweverijen, die als nog te Tilburg, Oisterwijk, en elders zijn’.

[p. 131]

de ingeseetenen verloopen, de neering vergaan: niet alleen door dien de selven vreijheijt onder egeene vasalen oft smalle Heeren is staande¹⁾ dan alleen onder weijlen zijn M^t. ende nu henne hoogheeden²⁾ - en alsoo in loco egeen defenseurs als anderen dorpen gehad hebben - maer ook, door dien de weder parteije van weijlen zijne M^t. de voorz. vreijheijt alsoo te meer heeft belast, bezwaerd, geexamineerd (?) ende overvallen; ende hoewel de coninklijke offisieren en capiteijnen het selven wel hadden beloven te respecteeren er is nogtans sulkx niet geschiedt. Maer hebben alleen pas gehouden als de voors. wederparteije, uijtgenoomen moorden en branden. Maer alsoo allen het selven soo meenigvuldigh en soo dicwils gebeurd is, soo heeft men de particullierieteijten van dien meestendeel gepreteneerd en alleenlijk gesteld eenigen grooten togten en leegeren binnen de voors. vreijheijt gelogeerd hebbende en anderen memorabelen acten en calamitatien aldaer geschied, behalven meer anderen daer af geen notiti is gehouden.

In den eersten, dat in den jaren 1566 eenigen moetwiligen rontom in de steeden kerken, cloosteren, outaaren, bilderen en andersints gescheijnd en on stukken geslaagen hadden en het land geheel in beroerten was, zoo heeft den graven van Meegen ten diensten van zijne M^t. geligt en aangenoomen tien vendelen knegten³⁾ om allen verdere disordere voor te coomen en te wederstaen (en) is op den eersten dag in de vasten 1567 met zijn geheel regiment en eenigen ruijteren tot Oosterwijk gecoomen en aldaer 3 dagen gelogeerd hebben(de) is opgetrokken

1) De vrijheid stond direct onder den hertog van Brabant, in tegenstelling met de vele plaatsen, die een bijzonderen landheer hadden.

2) Wijlen Philips II en nu H.H. Albertus en Isabella.

3) Hieromtrent schrijft v.H. (II 33): De Graaf van Megen, die, als reeds gemeld, tien vaandelen voetknegten geworven had, kwam daar mede in de maand February, dezes jaars te Vugt, met het voornemen om de stad te belegeren.... (II 34): De Graaf van Megen lag omtrent veertien dagen voor de stad .... (Zie ook v. Zuijlen blz. 881).

[p. 132]

naer 's Bosch, meijnende - soo men verstonde - daer binnen te comen.

Cortt daer naer hebben eenigen moetwilligen en kerkscheijnders, uijt de voors. stad gecoomen, in de voors. vreijheijt gehaald seekere lange leeren¹⁾, harnas en stormhoeden, zijn voor genade in de vreijheijt gelaaten ende waren de voorz. moetwilligen ook in de kerk gecoomen, hen gelaatende ook te willen slaan en scheijnden, maar is hen bij de wethouderen ende ingesetenen zulken remonstrantie en gelaat getoond, dat zij de kerk ongeschonden hebben gelaaten.

Op den 1 Meij 1567 is den graven van Schouwenberg²⁾ binnen de voorz. vreijheijt gecoomen met vier vendelen Hoogduijtzen knegten.

In het selven jaer is den graaf van Lodron aldaar ook gecoomen met 4 vendelen.³⁾

Op den 24 October 1567 zijn binnen de voorz. vreijheijt bij ongeluk ende in viere aan de Noordzeijde van de Kerkstraat afgebrand 64 huijzen⁴⁾.

1) Lange leeren = lange ladders.

2) v.H. (II 40): ‘Op den eersten May deezes jaars, zond de Landvoogdes, vier vendelen Duitsche voetknegten, ieder drie honderd en vijftig man sterk, onder den oversten Bernard van Schouwberch, binnen de stad ['s-Hertogenbosch]’.
Bij v.d.Aa (17, blz. 475) vind ik aangeteekend, dat Willem I bij den slag van Heiligerlee gebruik maakte van de Hoogduitsche troepen van den graaf (Joost II) van Schouwenburg, die later het beheer over Groningen en Friesland kreeg. Blijkbaar is de hier genoemde Bernard van Schouwenburg, die in dienst van de landvoogdes stond, een ander.

3) De graaf Jeronimo van Lodron had ook Duitsche soldaten en was, zooals uit deze plaats blijkt, reeds in 1567 in de Meierij.

4) Deze brand wordt ook vermeld in het:
Protocol der schepenbank van Oisterwijk. 1566 en 1567. (Titelblad.): ‘Opten xiiii^en October anno 1567 soe sijn binnen dese vryheyt by inviere met boeckweytcoeck te backen in de Kerckstrate ende Hoochstraten affgebrant liiii huysen behalven schueren, stallen ende achterhuysen, ende is het Manhuys oyck mede affgebrant ende waerinne eene van de mannen oyck mede verbrant was, midts hy noch yet daerut meynden te halen ende viel hem eenen balck op sijn lijff. Godt hebbe die siele. Ende was desen brant gecomen doer een meysken met ennige gebuermeyskens, die in absentie van moedere koeck backten ende de moeder hen subitelijck........., liepen mette heete panne onder een bedde etc.’
De datum 14 October, hier opgegeven, schijnt de juiste te zijn, want Gramaye, die dezen brand in zijn meergenoemd historisch gedicht in Taxandria (blz. 136) heeft opgenomen, liet daar in margine bijdrukken: a. 1567. 64 edes. 14 Octo. Het getal der verbrande huizen is blijkbaar in de oorspronkelijke kroniek van 1609 door v.d. Hoevel ook 64 genoemd, terwijl het protocol 54 vermeldt.

[p. 133]

1567 de Spanjaers in het land gecoomen zijnde, is er een grooten troep tot Oosterwijk gelogeerd, die met meer anderen in den Bosch waaren getrokken¹⁾.

In den jaeren 1568 is don Cesar en meer anderen met vier benden Albanosen en elf voetknegten in de voorz. vreijheijt gelogeerd geweest.

Op den 2 Jannuarij 1568²⁾ zijn in de voorz. vreijheijt gelogeerd geweest tien vendelen Spanjaarden van het resiment van Lombardeijen (;) als³⁾ de coninginne te Nimweegen was, soo is Don Gonsalo de Bracamonta met zijn consorten in de vreijheijt gelogeerd.

In den jaeren 1569 is het cohier van 100 penn^s binnen de vreijheijt gemaakt.

In den jaeren 1570 en 1571 zijn in de voorz. vreijheijt

1) Deze groote troep, die met meer anderen in 's-Hertogenbosch kwam, behoorde tot de 8 vendelen Spanjaarden, die onder bevel stonden van don Gonseles de Braccamonte en die op 3 November 1567 de Duitschers van Schouwenberg kwamen aflossen (v.H. II 44). De Braccamonte werd op zijn beurt weer op 30 April 1568 afgelost door de 4 vendelen Duitschers onder Lodron (v.H. II 46).

2) 2 Jan. 1569 (n.s.)

3) Vermoedelijk begint met het woord ‘als’ een nieuwe zin, doch zelfs in dat geval staat deze gebeurtenis in het geheel niet op haar plaats, want de koningin (Anna, dochter van keizer Maximiliaan II, die als vierde gemalin van Philips II op reis naar Spanje was en op haar tocht door de Zuidelijke Nederlanden vanaf Nijmegen door Alva vergezeld werd) kwam op 19 Augustus 1570 te 's-Hertogenbosch uit Nijmegen aan. (Zie de uitvoerige beschrijving van haar bezoek bij v.H. II. 57 - en de posten van de stadsrekeningen, die hierop betrekking hebben, bij Van Zuijlen blz. 828-840.)

[p. 134]

gelogeerd verscheijden troepens soo Spaanzen, Duijtzen, Albanos, don Raphael Morigire (?) De Laare¹⁾ ende anderen.

Op St. Franciscus dag²⁾ als ook op alderheijligendag avond beijde 1572 hebben de reuijters van den hartog van Holsteijn³⁾, telken reijzen in getallen meer als 600 reuijters en 200 waagens, de geheelen vreijheijt uijtgerooft; niet alleen van haver, gerst, rog en anderen graanen, maer ook van allen meubelen, potten, ceetels, kleeren, leijnden en wullen.

Op alderheijligendag zijn eenigen van voorz. reuijters van de huijslieden dezer vreijheijt geslaagen en men heeft hen van doen voorts geresisteerd; en de vreijheijt van Oosterwijk was de eersten forten en residentien, alwaar de ander dorpen afgeleegen te hulp quaamen; en sijn de voorz. ruijters cortt daer naer vertrokken naar Duijtsland.

Op den 8 Novemb. 1573⁴⁾ is den hartog van Alba, comende uijt Hollandt, door deezen vreijheijt gereijten en gepasseerd naer Breussel en is binnen deezen vreijheijt

1) Bij Bor (XXI, 41) vind ik onder de ondercommandanten van Parma bij de belegering van Nuis in 1586 o.a. Johan Manriques de Lara. Mogelijkerwijze beteekent hier ‘Morigire De Laare’ Manriques de Lara, doch het volkomen gemis aan komma's verhindert uit te maken hoeveel namen hier staan.

2) 4 October.

3) In de kroniek van Cuperinus (Hermans 309) vind ik: ‘In dit jaer [1572] opten XV^en September, is die hartoghe van Holst met XV^c peerden om den Bosch comen leggen......’
Deze hertog plunderde de omgeving tot 9 November, zooals bij Cuperinus te vinden is. Dit klopt goed met wat hier staat, want ze vertrokken kort na Allerheiligen (1 Nov.) naar Duitschland. (Zie ook Van Zuijlen 856-872.) In Gramaye's gedicht in Taxandria wordt deze plundering van ‘Holsteinius’ genoemd.

4) ‘Ende opten vii^en dach van Novembri a^o voors. [1573] quam duck dAlve weder binnen den Bossche en sanderen daegs ontrent seven uren vertrock hij weder omme daer vuyt naer Bruessel’. [Herm. 310.]
Hieruit blijkt wel, dat Oisterwijk toen aan den hoofdweg lag.

[p. 135]

met waapen, schutters en trommelen heerlijk ingehaald.

In het selven jaer is deezen vreijheijt geheel omwatert en omgraaven om ten diensten van zijn M^t de geuzen¹⁾ te keeren.

1573; Op den 4 Februarij hebben de geuzen van St. Geertruijdenberg in groot getal te voet en te paerd deezen vreijheijt verhaast en overvallen²⁾: eerst doot geslaagen en vermoord hebbende vijftien herde mannen³⁾ daer onder begreepen was eenen priester die zij neus, ooren en zijn kreuijn afges(n)eeden hadden en eenen borgemeester; ook was hier bij een kind van 8 jaeren, het welk beneffens zijn vader ook vermoord lag - daer naer de geheelen vreijheijt gespoiljeerd en uitgerooft en daer naer afgebrandt 150 huijzen behalven scheuren en en stallingen; samen ook het geheel clooster alsoo niet meer als een kleijn poortien bleef staan.

1) In onze kroniek wordt tot het einde toe van geuzen gesproken, wanneer de staatsche troepen bedoeld worden; weer een bewijs voor de aanhankelijkheid van de Meierij (en van v.d. Hoevel) aan den eigenlijken landheer Philips.

2) In een minuut-attestatie, door v.d. Hoevel als notaris in 1611 opgemaakt, wordt deze plundering, m.i. verkeerdelijk, op 1576 gesteld, terwijl zij volgens deze kroniek en ook volgens Gramaye's gedicht in Taxandria (blz. 137) (an. 1573 4 Febr.) in 1573 (1574 n.s.) plaats had, hetgeen ook geheel overeenkomt met het feit, dat de ‘geuzen’ in het najaar van 1573 Geertuidenberg hadden bemachtigd en vandaar uit plundertochten ondernamen.
De bewuste plaats in de minuut-attestatie luidt:
..... ende besondere dat in de Jaere LXXVI nade oude styl de soldaten en ruyteren.... de wederparthye van wylen syne M^at binnen de voors. Vryheyt affgebrant hebben wel over de hondert vijftich huysen met noch de vrouwen Klooster en daerenboven veertig of vijftig naeburen daeronder een priester was en eene borgemeester dootgeslagen, en noch veertig of vijftig naegeburen gevanckelijk mede geleyt daeronder oyck een priester was die sy binnen Sinte Gertruidenberge aende galgen hebben gehangen sulkx dat de doot gevolght is, ende dan der gevangen sy groot ransion gestelt,.....

3) Herdè mannen. In het Middel- en Oud-Nederlandsch Woordenboek van A.G. Oudemans Sr. vind ik, dat herde man ‘herder’ beteekent en dat met ‘herder’ geestelijke kan worden bedoeld.

[p. 136]

Ten selven teijden hebben de voors. geuzen nog gevangelijk mede geleijt 16 mans - daer onder begreepen was een priester oud ontrent 70 jaeren, als weesende den outzen van het geheel coor - ende gevangenen groot rantsioen geeijst hebbende - immers meer dan zij costen geven, - met grooten feurie deselve gevangenen onder de galge geleijt en hen elk een strop aan den hals en den priester met de strop aan de galg gehangen ten aanzien van de anderen gevangenen om hen alzoo groot rantsioen af te dwingen - God het het soo bevoolen.

Daer naer zijn wegen zijn M^t binnen de voorz. vreijheijt in gernesoen geleijt 200 Spaanse reuijters en 400 Wallons tot defensie van de overgebleeven heusen en nabeuren¹⁾, maar is de vreijheijt daer door nog meer bedorven.

In den jaren 1574 niet tegenstaande de vreijheijt was afgebrand, soo is de leggingen van soldaaten en reuijteren soo groot gevallen, dat de oncosten daer af wel bedraagen 14000 guldens.

In den jaeren 1575 hebben in de voorz. vreijheijt gelogeerd geweest verscheijde grooten convooije daer over commandeerde capteijn Juliano en anderen; ende is in het selven jaer den Brabandschen steijl van schreijven gereformeerd oft verbeeterd²⁾.

1576 heeft capt. Fitslar en anderen Duijtsen en Walse knegten in grooten mengten alhier geloopen.

Nadien in dezen tijd eenen peijs met die van Holland en Zeeland was gemaakt en dat de gernesoenen van zijn M^t meestendeel waeren vertrokken, soo zijn de soldaaten van Holland 1577 in de meijerij gecoomen³⁾, gaande en trekkende van het eene dorp tot aan 't anderen en hebben

1) Naburen = ingezetenen.

2) De ordonnantie van Requesens van 16 Juni 1575, waarbij de oude stijl van den Hove kwam te vervallen en het begin van het jaar 1576 op 1 Januari werd gesteld is te 's-Hertogenbosch eerst afgekondigd in December 1575 (Cup. bij Herm. 314).

3) Zie ook bij Bor X, 236.
Uit v. Zuijlen (o.a. 954 en 957) blijkt, dat onder meer de Graaf van Hohenlo op 24 Oct. 1577 en op 5 Febr. 1578 in Den Bosch was.

[p. 137]

deezen vreijheijt veel meer gelast en geschadt en geschooren als¹⁾ van te vooren geresisteerd hadden en wilden niet eeten, oft zij wouden eerst geld onder hennen teljoren heeben.

1578 regt voor den ogst is den graaf van Bossie²⁾ - als doen staads weesende - met zijn leger binnen deezen vreijheijt gecoomen, sterk weesende 14 van de Hoogduijtze vaanen zwaerte reuijters, 11 vaane Hoogduijtze voetknegten en een regiment Francoizen en Engelzen, welk leger meer als de eene helft van de graane op den velden en akkeren afgemeijt, vervoerd en vernieldt hadden.

In het selven jaer ontrent alderhijligen is in deezen vreijheijt gelogeerd het regiment van collenel Steekberk(?)³⁾.

In de jaren 1579 ontrent Bamis⁴⁾ is tot Oosterwijk

1) Met ‘als’ wordt waarschijnlijk bedoeld: ‘omdat die van de vrijheid’.

2) Cup. (Herm. 327): ‘Opten viij^en dach der mandt van Junius int selve iaer [1578] is de grave van Bossu binnen den Bossche gecomen, als veltheer van de staten’. Hermans voegt er bij, dat deze alinea in een ander afschrift van de kroniek ontbreekt.
De Graaf van Bossu was na den slag op de Zuiderzee (Oct. 1573) drie jaar de gevangene der geuzen geweest en vanaf 1577 een tijd lang in dienst van de Staten. Hij stierf te Antwerpen reeds op 21 Dec. 1578. (Zie ook v.d. Aa. 81, blz. 610.)

3) De naam van dezen kolonel was bijna niet te lezen. Mogelijk wordt hier bedoeld de kapitein Jonker Hendrik van Steenborch, die in 1579 en 1580 met zijn soldaten het fort te Megen bezette. (Zie bij Van Zuijlen op blz. 968, 1008, 1012, 1015, 1020.)

4) Den 25^sten Sept. had de Graaf van Hohenlo de overheid van Den Bosch aangeraden een staatsche bezetting in te nemen om tegen Parma beveiligd te zijn. (Parma's leger had zich nl. na de hardhandige inneming van Maastricht (op 28 Juni) naar het Geldersche land, ten O. van de Maas, begeven. In September echter trok het in de richting van Den Bosch, en had reden daar een goede ontvangst te verwachten, omdat het grootste gedeelte der Protestantsche bevolking die stad na een burgertwist in Juli verlaten had.) Men antwoordde den Graaf van Hohenlo, dat men van geen der partijen een bezetting wenschte. Ongeveer een week later (omtrent Bamis = St. Bavo's dag = 1 Oct. passeerde het Oisterwijk) arriveerde het spaansche leger te Vucht. 's-Hertogenbosch weigerde een bezetting, doch voorzag de troepen te Vucht van victualiën. Hierop stelde Hohenlo den Staten voor de vijanden te verdrijven door de rivierdijken door te steken. Dit voorstel werd goedgekeurd en de Spanjaarden, die zich naar de Langstraat hadden begeven, trokken terug naar het Zuiden.
v.H. (II 127) schrijft, dat ze eerst naar Heusden trokken (in de Langstraat) en vandaar naar Breda. Daar Breda toen staatsch was, zal wel de bedoeling zijn geweest: in de richting van Breda. Dat ze Maastricht als einddoel hadden was niet te verwonderen, omdat die stad na de inneming een van Parma's steunpunten was.

[p. 138]

gelogeerd een leger van Spaanjaars, Waalen, Italiaanen ende een grooten reuijtereije tot servies van de stadt van 's Bosch gecoomen sijnde; en nadien het selven leger in de Lange Straat was geweest en aldaer mits het groot water niets costen uijtregten, is het selven leger te rug getoogen en wederom gemarcheerd naer Maastregt, bleijvende alleenlijk in de Meijerije het regiment van collenal Houtepen¹⁾ met sekere reuijtereije.

Op den 29 Desemb. 1579²⁾ zoo hebben die geuzen van Breda een vendelen des voors. collenel - binnen de vreijheijt leggende - opgeslaagen, den venderik gevangen en het vendele meden genoomen en hebben die

1) Claude de Barlaymont, Heer van Haultepenne, Aghies, Rermpt, enz., wiens naam in deze kroniek phonetisch Houtepen wordt geschreven, was de jongste zoon van den bekenden Graaf van Barlaymont. Hij was een belangrijk bevelhebber onder Parma en speelde een groote rol in de krijgsbedrijven tot 1587, toen hij, zooals ook in deze kroniek verhaald wordt, tegen Hohenlo bij 's-Hertogenbosch sneuvelde. Uit de wijze, waarop hij in verschillende Brabantsche kronieken genoemd wordt, blijkt, dat hij in groot aanzien stond. Zie verder v.d.Aa, 21, blz. 136.

2) Ook na het onderwater zetten van de omgeving weigerde 's-Hertogenbosch elke bezetting, waarop Hohenlo van verdere actie afzag. Korten tijd daarna verzoende Den Bosch zich geheel met den koning. Tot degenen, die op 20 Dec. 1579 den eed van trouw in die stad aflegden behoorde ambtshalve ook Haultepenne (v.H. II 130). Blijkbaar lag hij toen met zijn troepen in den omtrek der stad en bevond een der vendelen zich te Oisterwijk. Dit werd op den 29^sten December door de Staatschen uit Breda overvallen.

[p. 139]

geuzen de voors. vreijheijt uijtgerooft en eenige nabeuren gevankelijk meden geleijdt en groot randtsioen afgenoomen alles nogtans tot hen onschuld, als den ingeseetenen leet genoeg weesende, dat de voors. vendelen volk tot hender belastingh aldaer gelogeerd was.

Op den 4 Jann. 1580¹⁾ - de voors. heer collenel zijn geheel regiment bijeen getoogen hebbende - is (hij) binnen de voors. vreijheijt comen logeeren met 4 companie paerden, (heeft hij) de vreijheijt geheel onschanst en (is) aldaer gebleeven den tijt van 8 weeken tot groot bedervenissen van de voors. vreijheijt - mits middelertijd allen het wassende houdt was vernield en daer en boven wel 150 heuijzen gerenuweerd, afgebrooken en verbrand - en is daer naer vertrokken naer Eijnthoven.

En alsoo eenigen van voors. soldaaten dier tijd op buijt waeren gegaan naer Tilborg bij den Couwenberg²⁾ ende van geuzen aldaer 3 soldaten doot geslaagen hadden, soo zijn des anderen dags wederom andere soldaaten uijtgegaan en hebben ontrent den Couwenberg wederom drie huijsleuijden gehaald en tot Oosterwijk gebragt, ten heuijze van den provoost, en aldaer ten soldervenster uijtgestooten en seer jaamerlijk in de spiece laten vallen en alsoo martelaers Gods - soo niet gettweijffeld werd - daer af gemaakt.

Op den 27 Meij 1581 soo hebben seekeren geuzen reuijteren van Breda alhier een convooij van den Bosch geslaagen, het welk gecoomen was om graanen te haalen.

Op den 5 Junij is den collenel Houtepenne met zijn regiment en 4 compagenie reuijteren wederom binnen deeze vreijheijt comen logeeren en is wederom opgetoogen den 8 Junij naer Eijnthoven.

1) Zes dagen later legerde Haultepenne zich te Oisterwijk, klaarblijkelijk om nieuwe strooptochten van de geuzen te keer te kunnen gaan. Uit Van Zuijlen (991) blijkt o.a., dat Haultepenne op 9 Febr. 1580 persoonlijk te Oisterwijk vertoefde.

2) Kouwenberg of Kouwenburg is een gehucht van Tilburg op 1½ uur afstand van deze plaats aan den weg naar Loon-op-Zand gelegen.

[p. 140]

Op den 9 Junij is Monsr. de la Garde¹⁾ met een leger - over de 7000 man te voed en te paerd sterk weesende - binnen deeze vreijheijt gecoomen en hebben niet alleen de nabeuren grootelijkx uijtgeteerd, geschad en geplondert, maer daer en boven ook de groote kerk geheel gescheynd²⁾, als hebbende allen de beelderen, outhaaren, taafelen en andersints in stukken geslaagen; ja, niet een sitte³⁾ ofte casten over eijnt gelaaten; de orgel verdestrueert en daer en boven ook wel voor 10 duijsent guldens goet - soo ornamenten, juweelen, mitaalen candelaers, engel potten⁴⁾, loit en anderen dier geleijken matriaalen als ook gevlugten⁵⁾ goederen - en daer meden opgetrokken naer Tuerenhoudt.

Daer naer is de heere van Houtepenne wederom terug gecoomen na Hilvarenbeek en heeft op den 28 (Juni) 1581 de stad Breda ingenoomen⁶⁾.

1) Zoodra Haultepenne naar het Z.O. was getrokken, werd hij gevolgd door den staatschen De la Guarde, die poogde 's-Hertogenbosch te nemen en daartoe in het Z. steunpunten wilde hebben (v.H. II, 136). Hij trok vanuit Oisterwijk in de richting van Turnhout en nam de kasteelen van Tilburg en van Baerle (tegenwoordig Baerle-Nassau en Baerle-Hertog). De la Guarde was een bekend bevelhebber der Staatschen, die bij het ontzetten van Alkmaar en Leiden een groote rol speelde en in 1575 o.a. Schoonhoven en Oudewater trachtte te ontzetten. Hij stierf in begin 1583 op weg naar Eindhoven. (Zie v.d. Aa 7, blz. 41.)

2) De hier beschreven plundering wordt in Gramaye's gedicht in Taxandria (blz. 137) aangehaald.

3) Sitte = zetel (stoel).

4) Engelpotten = hengselpotten?

5) Gevlugt = in veiligheid gebracht.

6) Terwijl De la Guarde dus in het Zuiden bezig was, trok Haultepenne, die (volgens v.H. II 136) slechts met een schijnbeweging naar Eindhoven was gegaan, snel door de Meierij naar het Westen en verraste op 28 Juni Breda, waardoor het plan van De la Guarde mislukte. (Uitvoerig bij Bor XVI, blz. 33.)
Haultepenne werd bijgestaan door Maarten Schenk, (die, blijkens Van Zuijlen, blz. 1014, op 26 Juni, dus twee dagen voor de inneming van Breda, te 's-Hertogenbosch vertoefde). Deze ‘overste’ ging later naar de staatsche partij over en bewees Maurits belangrijke diensten.
Vanuit Breda nam Haultepenne Heusden en Geertruidenberg in de Langstraat.

[p. 141]

Op den 16 Julij 1581 (is) Georgio Rinaldino tot Oosterwijk gelogeerd met ontrent 500 soldaaten, die hen niet alleen costelijk deeden destrooijeeren^a), maer hen ook geld deden geven onder protex^b) van daervoor buspoeder te moeten coopen en het welk geschieden bij kennis van den cappiteijn.

Op den 28 October zijn alhier gepasseerd 6 vaane Italiaanse ruijters comende van Breda¹⁾.

Op den 26 Junij 1582²⁾ heeft den graaf van Hogenloo³⁾ dezen vreijheijt met zijn reuijters uijtgeroofd voor zeker fouragie die hij op den quartier⁴⁾ was pretendeerenden.

Op den 27 Augustus⁵⁾ is den graaven van Mansveld

a) Waarschijnlijk schrijffout voor: defroyeeren.

b) Protex, moet zijn: pretex.

1) Breda is spaansch gebleven tot de bekende inneming met het turfschip in 1590. In 1579 had Oisterwijk last van geuzenruiters uit Breda (zie noot 2 op blz. 138); nu in 1581 waren het Italianen, terwijl in onze kroniek na 1590 weer herhaaldelijk van geuzenruiters van Breda wordt gewag gemaakt.

2) In den zomer van 1582 nam Hohenlo verscheidene kleine plaatsen in Brabant, o.a. het stadje Megen (v.H. II, 145).

3) Omtrent Philips, graaf van Hohenlo (1550-1606), die als krijgsman naast Maurits een belangrijker plaats inneemt dan hem meestal wordt toegekend en die veel met den naijver van Maurits te kampen heeft gehad, raadplege men v.d. Aa (8^II, blz. 967) en Van Lennep (Novellen I, blz. 120. Emilia van Nassau).

4) Het kwartier van Oisterwijk.

5) De troepenbewegingen in de tweede helft van 1582 stonden gedeeltelijk in verband met het beleg van Lochem. (Zie Bor XVII, 32.) Einde Juli had Verdugo het beleg voor het stadje geslagen en in Augustus hadden Willem Lodewijk en Hohenlo het tweemaal van levensmiddelen voorzien. Daarom schreef Verdugo Parma om hulp en werden Mansveld (de oude graaf Pieter Ernst, 1517-1604, zie v.d. Aa 12¹, blz. 150) en Haultepenne, die in Brabant lagen, naar Lochem gezonden. Uit deze plaats in de kroniek blijkt, dat het leger den 30^sten Aug. weer uit Oisterwijk optrok. Ik vermoed, dat Haultepenne op dien datum met het leger naar het N.O. toog, terwijl Mansveld nog in Brabant bleef om verschillende zaken af te handelen. (Zie v.H. II 143, met een citaat uit een brief, dien Mansveld op 30 Aug. aan het bestuur van 's-Hertogenbosch schreef.) Misschien doelen hierop de woorden: ‘en syn daer van gescheijden’.
Den 22^sten Septemher werd Lochem door Hohenlo ontzet. ‘Mansvelt en de Haultepenne toghen wederom naer Brabant,’ zegt Bor.

[p. 142]

en de heer van Houtepenne - met een leger ontrent Heemmerd¹⁾ bij de Maase geweest hebbende - alhier bij het selven leger gecoomen en gebleeven 3 dagen en sijn daer van gescheijden.

Op den 7 October²⁾ is de collenel del Monte³⁾ met sijn regiment alhier gepasseerd ende getrokken binnen Breda in gerrenezoen.

Op den 11 October 1582 is het regiment van den collenel Houtepenne door Oosterwijk gepasseerd comende uijt Breda.

1583 is den calandier gereformeerd⁴⁾ als zijnde in

1) Neder-Hemert bij Heusden.

2) Haultepenne was sedert het verrassen van Breda (Juni 1581) gouverneur van die stad. In Augustus 1582 had Lier zich aan hem overgegeven, op den 27^sten dier maand kwam hij van Neder-Hemert te Oisterwijk aan, den 30^sten vertrok hij naar Lochem, na 22 September begaf hij zich weer naar Breda en den 10^den October ongeveer verliet hij die stad weer en trok op den 11^den langs Oisterwijk naar het Oosten. Dit is wel een goed voorbeeld van het reizen en trekken, dat de legers toen soms moesten doen.
Blijkbaar kwam Del Monte, die den 7^den Oct. door Oisterwijk naar het Westen trok, Haultepenne aflossen.

3) Waarschijnlijk is dit Camillo del Monte, die in de stadsrekeningen van Den Bosch (Van Zuijlen, blz. 1020) maistro del campo der Italianen genoemd wordt. Zijn verblijf te Breda wordt bevestigd door de mededeeling (v.Z. blz. 1025), dat op 4 Januari 1583 een bode naar Camillo del Monte te Breda werd gezonden.

4) Zie Bor XVII 33, 34. Hoewel de Staten-Generaal bepaald hadden, dat December 1582 slechts 21 dagen zou tellen, heeft de tijdsvereffening in Brabant eerst in Februari 1583 plaats gehad.

[p. 143]

Februarij 10 dagen geomitteert ende overgeslaagen om te recupeeren de verloopenen menuten^a).

Op den 24 Februarij¹⁾ is de commagenie van Conte de Nicolao²⁾ alhier en van de geuzen - mits egeen wagt - geslaagen.

Op den 26 Februarij en 4 Merd heeft den graaven van Mansveld dezen vreijheijt, telkens reijzen wel met 400 reuijters, doen uitvoeren, omdat de voorz. compagenie aldaer geslaagen was; alles tot onschuld van de vreijheijt.

In het selven jaer is de capteijn Lespine³⁾, capteijn Johan en de Borsa Aierbo(?) met seekeren Itaaliaanze soldaaten op den casteelen tot Oosterwijk gelogeerd, die den ingeseetenen allen daagen waren beroovende van henne eetware en hen leter(?).

Hoewel 1584 geen leegeren of grooten troepen binnen

a) De lezing verloopenen menuten lijkt mij den voorkeur te verdienen boven de ook mogelijke: vercoopen en menuten.

1) In de eerste dagen van Januari 1583 was Eindhoven door de Staatschen genomen (in het najaar van 1581 was het ook korten tijd staatsch geweest). Helmond evenzoo. In het begin van Februari zond Parma Mansveld en Haultepenne, om Eindhoven te belegeren en de plaatsen in den omtrek goed te bezetten. De hier bedoelde compagnie zal ook wel tot de wachtposten van Mansveld hebben behoord. Zoowel tijdens als na het beleg van Eindhoven (dat op 25 April werd overgegeven) had de Meierij veel te lijden van plundertochten der Staatschen (v.H. II 148 v.v.); maar Oisterwijk had minstens zooveel van de Spanjaarden te verduren, al was dat dan ‘alles tot onschuld van de vreijheijt’. In Juli 1583 werden Vucht en Boxtel en andere plaatsen ten N.O. van Oisterwijk gebrandschat door de Staatschen, doch deze werden ten slotte door Haultepenne verdreven.

2) Mogelijk is deze naam Conte de Nicolao in verband te brengen met hetgeen bij Van Zuijlen (kosten van wijngelagen, blz. 1064) voorkomt:
Kap. Arrigon, Luitenant van de compagnie lanciers van den Graaf Nicolaie Cecis.

3) Kapitein Lespine (Lespijn) lag reeds op 30 Dec. 1582 met eenige troepen vanwege de stad Den Bosch te Oisterwijk (v.Z. 1025).

[p. 144]

deezen vreijheijt hebben geleegen, nogtans is (zij) met cleijn parteijen¹⁾, die soo dick en meenigmaal sijn gecoomen, soo belast geweest, dat deezen vreijheijt soo veel heeft geleeden als in ander jaeren voor en naer.

Ende alzoo zijn Ex^ce de prince van Parma de stad van Antwerpen beleegerd hadden²⁾, soo is cap^t Alonze de Mondragon op deezen vreijheijt geassegeneerd zijn onderhout te haalen, beginnende den 25 November 1584 en eijndigt den 1 September 1585, daer of de bettaaling van wegens der voors. vreijheijt gedaan - behalven eenigh hooij en strooij in specie geleeverdt - beloop(t) over de 9000 guldens, behalven dat mits die van de vreijheijt de voors. bettaaling soo promtelijk niet costen gedoen, soo (heeft) die voors. cap^t zijn compagenie ende 4 of 5 anderen compagenien als Contoras³⁾, de la Moerlije, Balte, Moloij en anderen tot ses distincten reijzen gezonden tot Oosterwijk - in executien meede brengende hennen soetelaers met wijn, schoon broot en anderen delicaaten speijzen - en alsoo telkemaal drie oft 4 dagen gelogeerd tot dat men hen contantement deeden.

Op St. Nicolaasdag 1586 zijn tot Oosterwijk gelogeert

1) v.H.H. 153: ‘Op 1 Januari 1584 werden 8 Staatsche soldaten op het kasteel “de Nemelaar” bij Oisterwijk gevangen genomen’.

2) Tijdens het beleg van Antwerpen had Parma in Brabant reserves, die tevens tot dekking dienden. De in deze alinea bedoelde compagnieën zullen wel tot deze reserves behoord hebben. Den naam van kapitein Alonzo de Mondragon ontmoette ik bij Bor op twee plaatsen, nl. bij het beleg van Dourlans onder Fuentes (XXXII 30) en bij het ruitergevecht van Turnhout in 1597 (XXXIV 6).
Dat het hebben van een dekking voor Parma noodzakelijk was, blijkt wel uit het feit, dat Hohenlo in Januari 1585 langs de Langstraat (Herm. 394; Van Zuylen 1046) op Den Bosch afkwam en op 19 Jan. (v.H. II 157) deze stad trachtte in te nemen. Een gedeelte van zijn mannen was reeds binnen de poorten, doch zij werden verdreven door Haultepenne, die in de stad lag. (Uit de stadsrekening blijkt onder meer (v.Z. 1050) dat Haultepenne op 11 Jan. te 's-Hertogenbosch vertoefde.)

3) Bij den veldtocht in Frankrijk in 1592 en 1593 was Contreras commissaris-generaal van de ruiterij. Misschien was dat dezelfde.

[p. 145]

vijften vendelen Spaanjaars notantor de geenen die tot Empel op den dijk van de Maase van de geuzen - mits het groot water - bedrempt waeren en godsgenadig met een vorst van 24 ueren mirakeleuselijk ontset en verlost¹⁾.

In het selven jaer het George de Basto²⁾ met verscheijden companien reuijteren binnen deezen vreijheijt gelogeerd.

Op St. Marien Magdeleenendag soo hebben die geuzen uijt Heusden gecoomen³⁾ in grooten mengten te voet en

1) Hier heeft de schrijver zich ongetwijfeld vergist, want het hier verhaalde had een jaar vroeger plaats, nl. in December 1585. Dat we niet met een schrijffout te doen hebben, blijkt uit het feit, dat de volgende punten uit de kroniek ‘in het selven jaer’ gebeurd moesten zijn; doch die staan wel op hun plaats, want zij gebeurden werkelijk in 1586.
Het gaat hier om een inval van Graaf Karel van Mansveld in de Bommelerwaard met een groot leger in einde November 1585. De Graaf van Hohenlo bracht dit leger in een zeer gevaarlijke positie door het land onder water te zetten en Hohenlo zou het geheele leger in handen hebben gekregen, als niet een plotseling opgekomen vorst de Hollandsche schepen tot een snellen aftocht had gedwongen. De Spanjaarden verkeerden reeds in een ellendigen toestand, doch werden, toen het weer ging dooien, door de bewoners van Den Bosch gered.
Dit voorval behandelt Bor in het XX^e boek, folio 87, en Van Heurn op blz. 163-165.
Toevalligerwijze viel ook in begin December 1586, dus precies een jaar later, plotseling een strenge vorst in. Bor (XXI 78) verhaalt, hoe de Friesche Stadhouder toen op 7 December door den ijsgang genoodzaakt werd van een landing af te zien. Misschien heeft bij den schrijver van de kroniek deze herhaling van de vorst tot een vergissing aanleiding gegeven.

2) Deze George de Basto trok met Karel van Mansveld in Febr. 1593 naar Frankrijk als Luitenant van den Veldmaarschalk-Generaal. Onder de personen, wien door de stad Den Bosch in het boekjaar 1586-1587 wijn vereerd werd, komt Georgio di Basta voor als commissaris-generaal der ruiterij (v.Z. 1064).

3) Van dezen plundertocht der Staatschen schrijft v.H. (II 171, 172) onder meer:
‘Terwijl Parma de stad Nuis belegerde, wilden de Staatschen eenen inval in de Meijerije ondernemen..... De Bevelhebber van het Huis te Boxtel, schreef op den agttienden July, aan die van 's Hertogenbosch: “Dat te Heusden en bij Geertruidenberg, veel volk verzameld was: het gerugt liep alom dat het 's Hertogenbosch gelden zoude”..... De Staatschen vergenoegden zig alleen, met de dorpen Tilburg, Goirle, Hilvarenbeek, en Riel, in de Meijerije gelegen, uit te plunderen, en al het vee naar Holland te drijven; doch zij brandden geene huizen af’.
Een blik op de kaart doet zien, dat Oisterwijk op den weg van Heusden naar Hilvarenbeek ligt; dus is het niet te verwonderen, dat het ook geplunderd werd. Het drijven van het vee naar Holland beteekent niet zoo veel als men zich wellicht zou voorstellen. Het N.W.-lijkste gedeelte van Noord-Brabant behoorde toen tot het Graafschap Holland, b.v. Heusden en Geertruidenberg.
Men lette op de data van 18 Juli (brief van Boxtel) en Maria Magdalenadag (22 Juli).

[p. 146]

te paerd door order van den oversten van IJselsteijn - soo men verstond - geheel Oosterwijk uijtgeplondert, het welk firieuselijk te werk ging, dat een igelijk, weg connende coomen, ging loopen en hadden veelen vrouwen de cleeren uijt geschooten en van hen leijve gesmeeden en een meijsken van 13 jaeren moedernaakt gemaakt en soo op de straat laten loopen.

1587 is den graven van Hogenlo met een leger naer de Peel en Kempelandt getrokken¹⁾ en (heeft) aldaer,

1) Wat hier omtrent het jaar 1587 verhaald wordt, staat in verband met Parma's belegering van Sluis (door Bor behandeld in het einde van zijn XXII^ste en het begin van zijn XXIII^ste boek). In Juni begon de Graaf van Hohenlo een veldtocht in de Meierij, om, zooals v.H. (II 175) zegt: ‘Parma van Sluis af te trekken’. Het gevolg bleef ook niet uit, want Parma zond den Heer van Haultepenne met niet minder dan 42 vendelen voetvolk en 25 cornetten ruiterij naar de Meierij. (In ons handschrift wordt dan ook gesproken van ‘veel volkx’.)
Omtrent den tocht van Hohenlo ontleen ik het volgende aan v.H. (l.c.):
‘Den 24^sten Juni kwamen de Staatschen vanuit de Langstraat voor het kasteel van Loon op Zand, hetwelk zij na eenige dagen in handen kregen. Vervolgens veinsde Graaf van Hohenloe 's Hertogenbosch te zullen aangrijpen. Doch plunderde en brandde eerst verscheidene dorpen af: daarna belegerde hij de Schans te Engelen [benoorden Den Bosch], en leide eenen schipbrug over de Maaze. Parma had dit naauwlijks verstaan, of hij zond den Heere van Haultepenne, met twee en veertig vaandelen voetknegten en vijf en twintig vaanen ruiters, af, die zig eerst te Boxtel legerden en daarna naar Vlijmen trokken. Toen vielen zij op het leger van Hohenloe, om hem het beleg, der Schans te Engelen, te doen opslaan, doch te vergeefs. Haultepenne werd afgeslagen, en zelfs zodanig gewond, dat hij op den veertienden July binnen 's Hertogebosch overleed. Hohenloe bemagtigde, daar op de Schans, en deed dezelve slegten’. [De Staatschen bouwden daar onmiddellijk een nieuwe sterke schans, het bekende Crèvecoeur.]
Er is alle reden om aan te nemen, dat de volgorde, die v.H. aangeeft, niet geheel juist is en dat de in ons handschrift geopperde meening, nl. dat Hohenlo pas naar de Maas trok toen hij door Haultepenne achtervolgd werd, de juiste is. Om dit te bewijzen moet ik eerst vermelden, dat de afschrijver van ons handschrift zich vergist heeft door te schrijven 11 Juni, want dat moet zijn 11 Juli:
1^o. Omdat op 11 Juni het beleg van Sluis nauwelijks begonnen was en Hohenlo eerst op 24 Juni op zijn heenreis naar de Kempen voor Loon-op-Zand kwam.
2^o. Omdat in Gramaye's Taxandria bij het meermalen genoemde gedicht (blz. 137) in margine gedrukt staat: an. 1587 11 Julii. Blijkbaar stond het dus in het aan Gramaye gezonden exemplaar goed.
We zien dus, dat de krijgsbedrijven aan de Maas zich in twee dagen afspeelden (zie ook Bor XXXIII 6).
11 Juli: 's morgens trekt Hohenlo uit Oisterwijk naar het Noorden.
13 Juli: Haultepenne trekt langs Vlijmen naar Engelen en wordt aldaar van zijn paard geschoten, vervolgens naar Den Bosch gebracht en overlijdt daar.
Intusschen gelukte het Hohenlo niet Den Bosch in te nemen en Parma belangrijke afbreuk te doen, want Sluis werd op 5 Augustus ingenomen.

[p. 147]

om de stadt van den Bosch te benouwen, veelen dorpen afgebrand ende verstaande, dat de heer Houtelpenne met veel volkx was afgecoomen, is den voors. Hoogenlo te rug getrokken en door Oosterwijk gemarscerd en eensdeels aldaer neergeslaagen en 's morgens den 11 Junij opgetrokken, hebbende de vreijheijt uijtgeroofd ende daer naer allen de heuijzen te samen ook - 't welk meest te beschreijen is - de proeghiekerk en den thoorn

[p. 148]

afgebrand, alsoo er in de Regten Straat maar 22 huijzen bleeven staan¹⁾.

Ende alsoo den collenel Houltepenne met zijn leger den leger van de geuzen vervolgt had tot de Maas toe, is den selven aldaar met een groot canon geschooten, daar af den selven gestorven is; en is het voors. leger des heere van Houltepenne als doen getrokken naer Boxtel, van waer de soldaaten - mits den deuren tijd²⁾ - met grooten mengten te Oosterwijk zijn gecoomen, die de ingeseetenen niet alleen beroofd hebben van hunnen eetwaren, maar van alle hetgeenen sij uijt den brandt geconserveerd hadden; en zijn de nabeuren alzoo voorts en ten eenmaal verloopen.

In den jaeren 1588³⁾ - mits de reuwienen van de

1) Zonder twijfel is de beroemde kerk van Oisterwijk den 11^den Juli 1587 afgebrand. Behalve hier in de kroniek vinden we dien datum:
1^o. in Gramaye's gedicht in Taxandria (blz. 137) (an. 1587. 11 Julii).
2^o. in de in noot 2 op blz. 135 besproken minuut-attestatie van v.d. Hoevel. De tekst daarvan gaat nl. na het einde van het vorige citaat direct verder:
..... Ende dat daernaer gelijcke ruyteren en soldaten van neerrant opten xi July xv^c seven taghentich dieselve vryheyt voirts te gronde hebben affgebrant tsamen oyck (twelck meest te beclagen te bescreyen is) de parochiale en moederlijcke kercke inder selve vryheyt alsoe datter maer tweentwintig huysen inde rechte Strate en syn blyven staen....
Desondanks leest men in latere geschiedboeken steeds, dat de Oisterwijksche kerk in 1583 verbrand is, bv. bij Van Oudenhoven (blz. 70) en in Tegenw. Staat (XII, blz. 60). Deze fout is afkomstig van Wichmans (Brabantia Mariana, 1632), die trouwens door v.O. geciteerd wordt. Schutjes, die het thans uitgegeven handschrift raadpleegde, was de eerste, die de fout hersteld heeft.

2) Den duren tijd, waarvan hier gesproken wordt, vind ik ook door v.H. en Bor vermeld: Er was toen feitelijk hongersnood (v.H. II 174).

3) In 1588 nam Parma Geertruidenberg door verraad, zoodat we in de daaropvolgende vijf jaren ‘de geuzen van Geertruidenberg’ zullen missen.

[p. 149]

voorleeden jaeren - is de geheelen vreijheijt desolaat gebleeven, uijtgenoomen eenigen in hoeken en hoolen scheuijlenden die niet vreij en sijn gebleeven maar zijn dickwiels van hennen beesten berooft en gespoiljeerd, die sij telken reijzen op haar eijgen borsen hebben moeten lossen.

In den jaeren 1589 heeft wederom wat order bestaan te stellen, dan, alzoo den graaven van Mansveldt in de Langstraat was gecoomen met een groot leger¹⁾, is voors. vreijheijt als doen met verscheijden troup convooijen, ten minsten wel 2000 man sterk weesende, - op Antwerpen reijdende om amonutie van oorlog te haalen ende gehaald hebbende op het leger te brengen - overvallen, uijtgeteerd en uijtgerooft geweest.

In 1590 - hoe wel de vreijheijt in voorgaande jaeren seer gedestruweerd was - is (zij) wederom op haer oude groote contrabutie gesteld; en zijn in het selven jaer de officieren van quartieren ende anderen gevangen, daer op den auditeur Michgelman informatie hadde genoomen²⁾.

In 1591 sijn alhier gepasseerd 6 compagenie reuijteren van de narants(?).

1) In den zomer van 1589 belegerde Mansveld nl. Heusden, doch tevergeefs.

2) Wat hier bedoeld wordt, kan worden duidelijk gemaakt door het volgende citaat uit v.H. (II 191):
‘..... Dit bragt te weeg, dat Mr. Paulus Mechelmans, naar de Meijerije gezonden werd, om daar omtrent, onderzoek te doen. Hij bevond, dat de Schouten, en anderen, die eenig bewind in handen hadden, de arme Ingezetenen der Meijerije, dan om deeze, dan om geene redenen, geld afknevelden. Parma gelastte hem, alle bewijzen daarvan, aan den Fiskaal van Brabant over te geven, om dezelven in regten te betrekken. Veele werden gevangen gezet. Doch de Ingezetenen kregen egter niets van hun geld te rug, en het leed nog eenige jaaren, eer de zaak der Licenten op de uitgaande goederen, afgedaan werd’.
Den Auditeur Mechelman werd in Den Bosch in het boekjaar 1591-1592 wijn geschonken. (v.Z. 1091.)

[p. 150]

1592 en zijn egeen legeren oft grooten troepen binnen deezen vreijheijt gelogeerd geweest, maar veelen kleijnen en ontallelijken troepen te lang om te verhaalen.

1593 zijn de geuzen voor Gheertruijdenberg gecoomen en het leger van sijn maajesteijt is gecoomen om de stad te ontsetten¹⁾, van welken twee legers dezen vreijheijt - als vooraangeleegen - grootelijkx is beschaadigt bij plondering en uijtroovingh, behalven de legerwagens, pioniers en andersints het geenen men heeft moeten leveren.

1594 is het geuzen leger alhier gepasseerd als sij Mastrigt meenden in te neemen²⁾ en hebben in de straaten staande en passeerende gepeijsterd en alsoo aan elken huijsen naerder gesprooken.

Op den 28 Desember sijn alhier gelogeerd 5 compagenie geuze reuijters van Neemweegen met seeker voetvolk, bij hen hebbende veelen gevangenen soo reuijters als soldaaten van den Bosch die sij te Rooij geslaagen hadden³⁾.

1) Van 26 Maart tot 25 Juni 1593 belegerde Maurits Geertruidenberg. De oude Mansveld, die na Parma's dood Landvoogd was geworden, trachtte de stad te ontzetten, doch dit gelukte hem niet.

2) Meermalen poogde Maurits Maastricht te veroveren, o.a. in 1592 en ook nu weer in 1594. (Zie Bor: XXIX 10, en XXXI 5, 6.)

3) Deze plaats is van belang in verband met hetgeen v.H. op blz. 217 vermeldt:
‘In het laatst van December waren eenige Ruiters uit Nieuwmegen getrokken, welken na dat zij de voorsteden van Roermond geplunderd hadden, in de Meijerije vielen. Niet verre van St. Oedenroode [in ons handschrift Rooij genoemd], ontmoetten zij den Heere van Cocquelle, Bevelhebber van 's Hertogenbosch, nevens den Procureur Generaal des Konings, die naar Brussel reisden. Deeze werden begeleid. door een vaane Ruiteren, en honderd mannen te voet. Terstond werd men handgemeen. Veele voetknegten der laatsten werden ter neder gemaakt, en hunnen Hopman gevangen genomen. Cocquelle vlugtte op een Slot aldaar, het welk terstond door de Staatschen berend, en ingenomen werd, waar door zij eenige Ruiteren gevangen namen en alle de paarden, en pakkadie van Cocquelle, buit maakten. Doch deeze, nevens den Prokureur Generaal, op een toren van het slot geweken dien zij, zonder grof geschut, niet konden bemagtigen, trokken zij af, en begaven zig naar Heusden [blijkbaar langs Oisterwijk]’.
Dit feit had volgens Bor echter plaats in December 1595; dus onze kroniekschrijver heeft zich ook hier een jaar vergist.
Uit de stadsrekeningen van Den Bosch (v. Zuijlen, blz. 1108) blijkt, dat tusschen 3 en 11 Januari 1596 boden werden uitgezonden om naar de te St.-Oedenrode verslagen soldaten te informeeren.

[p. 151]

Op den 24 Jannrij 1595 soo sijn de gemuijtineerden Italiaanen van Zighem¹⁾ met den geheelen schaderon binnen dezen vreijheijt gecoomen en gebleeven zes dagen tot groote bederfenis van deezen vreijheijt.

Op den 23 24 en 25 Julij²⁾ zijn binnen deezen vreijheijt in executie comen logeeren ten lasten van het geheel quartier van Oosterwijk de vijfhondert reuijters te paerde van de voors. gemeuijtineerden en heeft den command^en generaal ordonntien gegeven op de geheelen quartier tot bettaaling van costen, maar die van het quartier hebben hen hier tegens te boven geopponeerd.

Op den 4 Februarij heeft capteijn Salasar³⁾ - als doen tot Theurenhoudt leggende - geexecuteerd voor seker raisoen ende voeragie, die hij pretendeerde bij don Louis de Visalle⁴⁾ op de vreijheijt geassegeneerd te sijn en de welken assegenatie voor elken soo exorbitant beliep, dat - soo verren het beleg van het casteel van Hoij niet voort en hadden gecoomen, alwaer de reuijters

1) In het najaar van 1594 waren Italiaansche troepen van den Landvoogd aan het muiten geslagen, omdat zij niet betaald waren en de Spanjaarden wel. Zij maakten zich meester van het Belgische stadje Sichem ot Sichene en ondernamen van daar uit plundertochten, vooral in het zuiden, doch werden later door spaansche troepen naar het noorden gedreven, de Meierij in (v.H. II 209).

2) Chronologisch staat dit feit niet op zijn plaats, maar vermoedelijk is hier meteen alles aangaande de muiters van Sichem afgehandeld.

3) Capteijn Salasar was vermoedelijk Don Juan de Salazar, die, zooals Bor vermeldt, na een muiterij in 1591 tot kapitein werd benoemd.

4) Don Louis de Visalle moet luiden: Don Louis de Velasco, die zich o.a. op 20 Januari 1595 als generaal te Turnhout bevond. (v.Z. 1103).

[p. 152]

naer toe mosten trekken - deezen vreijheijt van nieuws souden hebben moeten verloopen¹⁾.

Op St. Martensdag²⁾ zijn alhier gelogeerd wel 600 ruijters wariant(?), daer over commandeerden den ritmeester Roisier³⁾.

Op den 9 Jann^rij 1596 sijn alhier gelogeerd 400 geuzen reuijters van Bergen op den Zoom van de compagenie van du Bois, Donk en anderen⁴⁾, dewelken niet alleen hen en henne paerden wel deden defroijeeren, maer

1) M.a.w. Oisterwijk ontkwam aan een plundering, doordat de ruiters plotseling moesten wegtrekken om bij de belegering van Hoey in België te helpen.

2) St.-Martensdag is 11 November.

3) Roisier (bij Bor Rijsoor) behoorde tot de dappere ritmeesters, die Maurits steeds met hun ruiterij bijstonden. Bij Bor trof ik zijn naam o.m. aan bij den tocht naar Maastricht in 1592, bij Geertruidenberg in 1593, Coevorden in 1594 en bij het ruitergevecht van Turnhout in 1597. (v.d. Aa noemt hem niet.)
Omtrent de andere ritmeesters, die in deze kroniek ter sprake komen, het volgende:
Warnar du Bois vergezelde Maurits in 1590 en daarna komt zijn naam bij Bor bijna elk jaar voor, o.a. bij Turnhout in 1597. In Oct. 1603 was hij president van den krijgsraad, toen een noodlottig schot voor 's-Hertogenbosch den bekenden Van den Tempel gedood had (v. Meteren, VIII 293). Hij sneuvelde in 1607. (Zie ook v.d. Aa 2ⁱⁱ, blz. 780.)
Ook Donck nam aan het gevecht van Turnhout deel (v.d. Aa 4, 244). Zeer verdienstelijk maakten zich de broeders Paulus en Marcelis Bax. Paulus was vanaf 1586 gouverneur van Bergen-op-Zoom en trad bij den ruitertocht door Brabant in 1590 als commandant op (Bor XXVIII 14). Marcelis had vooral succes bij Turnhout en in het gevecht van Mulhem in Oct. 1605 was hij een der hoofdpersonen. (Zie verder v.d. Aa 2ⁱ, 197.)
Ten slotte is ritmeester Wageman te vermelden, die door Bor (XXXIV 8) bij Turnhout genoemd wordt.

4) Bor schrijft (XXXIII, 9):
‘Ontrent deze tijdt waren de Ruyters van beijde de Baxen, van Du Boys ende Donck uijt Bergen op den Zoom getogen, die voor Maestricht het Veerschip namen....’. Dit was in Januari 1596.
Zie ook de vorige aanteekening.

[p. 153]

deeden hen ook geld geven, alsoo dat sij 500 gulden uijtgeschadt hadden.

Te Vastenavond 1596 hebben eenigen jongen knegten onder Oosterwijk woonende en hen gelaaten(de) soldaaten te weezen in den nagt tot Heuijklom¹⁾ aangevad 3 geuzen reuijters van Bergen op Soom; dan hebben hen ten lesten wederom onbeschaadigt laaten gaan. En deselven, te Bergen comende en aan den goveneur Bax²⁾ raport gedaan hebbende, is het selven seer quaalijk en hoog opgenoomen en heeft die voors. goveneur zijn geheele reuijtereij tot drie reijzen toe in de vreijheijt gezonden en allen moetwilligheijt bedreeven, sulx, dat men den voors. vreijheijt benoodigt is geweest met hem te accordeeren ende groote somma te gelooven soo aan den goveneur als aan de reuijters, alsoo dat dit vasten avond spel de vreijheijt wel gecost heeft de sommen van 5000 guldens.

In den jaeren 1597 in den nagt - weesende s nags voor Boxtel kermis - is te Vugt (in) een buscade gecoomen eenen grooten hoop geuzen van Breda, meijnende smorgens - soo men verstond - te slaan de reuijters van den Bosch en anderen die tot Boxtel voor H. Bloet bedevaert souden gaan³⁾, en het selven falueerende^a), is het selven

1) Heukelom ligt tusschen Oisterwijk en Tilburg.

2) Zie noot 3 op blz. 152.

3) Bor geeft in boek XXXIV, 26 een uitvoerig verhaal van een hinderlaag bij Den Bosch in Mei 1597. Dit verhaal doet hij ook in zijn Beschrijving van 's-Hertogenbosch (blz. 60) en zoodoende is het door Van Heurn overgenomen (II 221). In het kort komt het hier op neer:
De Heer van Merwe (een van de ritmeesters van Breda) wilde de ruiters van Den Bosch in een hinderlaag lokken. De andere ritmeesters waren het met het plan niet eens en toen de ritmeester Louis Laurens uit Geertruidenberg op 4 Mei volgens afspraak met Van Merwe zich naar Boxtel begaf, bleek hem daar, dat er slechts weinig ruiters uit Breda gekomen waren, alleen die van Van Merwe zelf. Op 5 Mei 's morgens vroeg reden ze van Boxtel naar Vugt, doch vielen zelf in een hinderlaag van de Bossche ruiters, en leden groote verliezen, doordat ze zoo gering in aantal waren.
Deze voorstelling klopt niet goed met het in onze kroniek vermelde, dus het is mogelijk, dat verschillende feiten bedoeld zijn, hetgeen ik niet kan nagaan, omdat in de kroniek als datum slechts Boxtel-kermis staat. Toch acht ik het meest waarschijnlijk, dat wij wel met hetzelfde feit te doen hebben, maar dat Bor de zaak eenzijdig, nl. van het Bossche standpunt bezien heeft. In dat geval is de heer Van Merwe met te weinig ruiters er op uitgegaan. Wel werd hij gevolgd door een grootere troepenmacht, die ook voor een gedeelte uit voetvolk bestond, doch deze zag na de nederlaag van den heer van Merwe van verdere actie af en komt zoodoende in het verhaal van de Bossche ruiters niet voor.

a) Dit moet zijn: ‘falieerende’ en beteekent dan ‘missende’, dus de hinderlaag mislukte.

[p. 154]

buscaden opgetrokken en tot Oosterwijk gelogeerd, wel sterk weesende 1200 man te voet en 200 te paerd daerover commandeerende was captn Marquetten¹⁾.

Op den 26 Julij 1598 sijn tot Oosterwijk gelogeerd wel 400 reuijters van Bergen op Soom, daer over commandeerden du Bois en anderen, ende hebben 3 reuijters van het vasten avond spel voornoemt nog naerder contantement willen hebben of dreijgde allen keeren met gelijken troup te comen en, om het welk te verhoeden, men genootsaakt (was) met hen nog naerder te accordeeren en te voldoen.

In het eersten van Meij 1599 is des conings leger in

1) Deze Marquette was waarschijnlijk dezelfde, die zich op 8 Mei 1600 bij het fort St.-Andries bevond, toen dit in Maurits' handen viel (Bor XXXVII 14) en die in 1604 als laatste commandant Ostende moest overgeven (nadat hij bij een uitval een been had verloren). Hij bleef steeds aan Maurits' zijde. Na het bestand werd hij luitenant-generaal der cavalerie. Hij stierf in 1625. Zijn vader was commandant van Yperen, toen dat in 1583 door Parma genomen werd, en van 1584-1586 gouverneur van Bergen-op-Zoom. Dit laatste vermeldende schrijft Bor (XX, 71), dat deze gouverneur de vader was van den ‘tegenwoordigen’ Heer Marquette. (Zie ook v.d. Aa 8ⁱ, 232.)

[p. 155]

Bommelderwaard¹⁾ en waer van de vreijheijt gespoljeerd en belast is geweest(;) Mijn heeren Moriensaerd, secretaris van zijn Maj^t (is) op den 19 Meij desselfs jaers met een groot convooij door Oosterwijk gepasseerd naer Antwerpen om provisie van geld en andersints.

In Junie sijn alhier gepasseerd 33 compagenie geuzen reuijters, comende van ontrent Eijnthoven, alwaer sij een convooij, van Antwerpen gecoomen weesende met geld, meijnende te slaan maar was gefaljeerd.

Op den 9 Merd²⁾ zijn alhier gelogeert 4 compagnieⁿ reuijters van Breda, daer over commandeerde eenen cornet en ritm^r Risoir.

Op den 15 November 1600 sijn alhier gelogeerd 9 compagenie reuijters, soo van Bergen als Breda³⁾.

In April 1601 als den hoog schoudt gevangen waer, sijn alhier gepasseerd en gelogeerd eerst 3 compagenie van de geuzen; daer naer in den nagt de compagenie uijt den Bosch met infanterie, meijnende de geuzen te slaan; daer naer 4 comp^gn van Bergen; alles in 1½ dag⁴⁾.

Op alderheijlijgendag 1601 zijn den leger van den geuzen voor den Bosch getrokken en hebben de stad beleegerd⁵⁾ en des ander dags heeft het selven legers

1) Vanaf 4 Mei 1599 kwamen er telkens meer spaansche troepen in de Bommelerwaard om Bommel te belegeren (Bor XXXVI 31 v.v.; v.H. II 229). Het beleg duurde van 15 Mei tot 13 Juni en werd toen door de Spanjaarden opgebroken. Dezen begonnen toen de schans St.-Andries te bouwen. Bij Bor (XXXVI 14) vind ik aangeteekend, dat Louys le Vasseur, Heere van Moriensaert, Secretaris van State, zich bij het spaansche leger bevond.
De zinsbouw is in deze alinea zeer bedorven. (Zie ook bij Van Zuijlen op blz. 1116 en 1117.)

2) Ik kan niet uitmaken in welk jaar dit was; vermoedelijk in 1600.

3) Maurits' ruiterij had als voornaamste garnizoensplaatsen Breda en Bergen-op-Zoom.

4) Hoewel hier o.a. wordt gesproken van een compagnie uit 's-Hertogenbosch, vind ik noch bij Van Heurn noch bij Bor van het hier medegedeelde eenig analogon.

5) Het gaat hier om de eerste mislukte belegering van 's-Hertogenbosch door Maurits, van 1 tot 27 November 1601. Voornamelijk door de strenge vorst werd Maurits genoodzaakt het beleg op te breken. (v.H II 253 v.v.; v.M. VIII 64 v.v.)

[p. 156]

volk in groote mengten tot Oosterwijk gecoomen rooven wel weetende dat men nog geen souvegaerden hadden, ende souvegaerden hebbende, heeft men nog veel moeten leijden gelijk ider wel merken mag.

Op den 14 Febr. 1602 sijn hier gelogeerd 4 compagenie reuijters van Bergen op Zoom enden der 24 Meij nog 5 comp^g van Breda.

In Augustus sijn alhier gelogeerd 10 compagenie van Bergen en van Breda, hen gelaatende of zij den gemeuijtineerden tot Weerd¹⁾ willen slaan, maer sijn smorgens te rug getrokken en gescheijden er is alsoo te bespeuren maer een trek te sijn de vreijheijt te bederven.

Op den 27 Junij 1603 zijn de gemeuijtineerden van Hoogstraaten²⁾ met den geheelen schaderom binnen deezen

1) In Juli 1601 arriveerden ten behoeve van den Aartshertog ongeveer 8000 man versche troepen. Er was toen echter geen geld meer aanwezig om de oude troepen te betalen, hetgeen tot gevolg had, dat deze in verschillende garnizoenen begonnen te muiten, o.a. te Weert (v.M. VIII 40). Deze muiters plunderden het land en poogden zelfs Antwerpen te plunderen (te zamen met de bezetting van Hulst en van het kasteel van Antwerpen) in Maart 1602 (v.M. VIII 106). In Augustus 1602 was Maurits bezig Grave te belegeren. Hij nam het op 19 September (v.M. VIII 175).

2) Evenals de muiters van 1594 zich van een versterkte plaats (Sichem) hadden meester gemaakt, vereenigden de muitende troepen zich nu ook weer, en wel in Hoogstraten.
De muiters van Hoogstraten zijn een tijd lang Maurits' bondgenooten geweest. In Juni 1603 hadden zij op hun rooftochten het kasteel van Boxtel ingenomen (vóór den 20^sten; v.H. II 261, 262). Hierop slaan de laatste woorden van deze alinea.
In het kort komen de gebeurtenissen van dezen zomer op het volgende neer (v.M. VIII 285 v.v.):
Op 26 Juli sloeg een zeer groot spaansch leger het beleg voor het kasteel van Hoogstraten, waarin zich 800 der muiters bevonden, terwijl de overige in Noord-Brabant waren.
De muiters maakten een verdrag met Maurits, waarop deze den 9^den Aug. voor Hoogstraten verscheen, hetgeen tengevolge had, dat het spaansche leger wegtrok zonder gevochten te hebben. Van Hoogstraten trok Maurits naar Den Bosch, voor welke stad hij den 19^den aankwam. Het spaansche leger volgde hem. De muiters, die in Boxtel lagen, werden verplaatst naar Cromvoirt en later naar Vlijmen (v.H. II 265). Bij de nu volgende belegering van 's-Hertogenbosch werd Maurits feitelijk op zijn beurt door spaansche troepen belegerd. Tijdens het beleg kwam de Aartshertog Albrecht zelf ook nog voor Den Bosch. Veel krijgsbedrijven hadden niet plaats en den 5^den November eerst trok Maurits in alle stilte van de stad weg, naar het N.W. (naar Hemert), terwijl de Aartshertog den 6^den in tegengestelde richting aftrok, naar het Z.O., en den 7^den in Helmond aankwam. Beide legers betrokken toen hun winterkwartieren. Zoo eindigde deze eigenaardige tweede belegering van 's-Hertogenbosch.
Op 1 November sloot Maurits te Vucht een verdrag met de muiters, waarbij deze de stad Grave in handen kregen, in ruil voor Hoogstraten, dat door Maurits bezet werd. In Mei 1604 zijn de muiters weer tot de partij des Aartshertogs overgegaan (v.M. VIII 354).

[p. 157]

vreijheijt en dinkbank¹⁾ gevallen en aldaer gebleeven ten tijden van 7 dagen, sterk weesende 1100 reuijters en 1600 te voet, behalven den traan^a), en hebben de ingeseetenen dezer vreijheijt te gelijk moeten onderhouden, sonder dat imand van de Meijerij of quartier hen behulpig is geweest, hoe wel sij van te vooren die van Boxtel geassisteerd hadden.

In Augustus hebben de geuzen door assistentie van de gemeuijtineerden de stad van den Bosch wederom beleegerd²⁾ van welken leger dezen vreijheijt' - als voor aan geleegen - tot verscheijden teijden is berooft uijtgeteerd en geschadt.

Op den lesten dag September zijn in de vreijheijt ontrent de grooten linden door een pest-schropster³⁾ bij

1) Te Oisterwijk zetelde een college voor burgerlijke rechtspraak.

a) traan = trein.

2) Zie noot 2 op blz. 156.

3) Blijkbaar was de in de volgende alinea te behandelen pestepidemie reeds in September begonnen.
Zooals ik in het artikel ‘Pestepidemieën te Gorinchem’ door Dr. M.A. van Andel (Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 57 (1913) II blz. 1844) vind, was een pestscrobster een ziekenoppasseres. Een Utrechtsche ordonnantie van 1655 gelastte o.a. aan haar, die in huizen, waar de pest heerscht ‘als Schrobsters of Bewaersters dienen ofte converseren, 't sij of sij 't selve doen buyten ofte binnen dese Stadt’ de vergaderingen van het volk te vermijden.

[p. 158]

versuijmenissen van quaade toesigt afgebrand 10 schoonen heuijzen, behalven de agterheuijzen scheuren en stallingen.

In het selven jaar is de pest tot Oosterwijk gecoomen¹⁾ en aldaer den geheelen winter bleijven leggen ende is in den somer 1604 soo jaamerlijk ende dangereuselijk ende schroomelijk gepasseerd en voortgegaan, dat die van de stad van den Bosch ende meestendeel van de omleggende dorpen geinterdiseert en op grooten peenen verbooden hadden, dat niemant eenigen nabeuren van Oosterwijk - alwaart dat sij ook gezont en niet besmet waeren - en souden mogen logeeren, sulkx, dat de resteerende nabeuren in de velden, weijden en heijden hebben moeten onthouden, uijtgenoomen dat eenigen bij den geheugten van Oosterwijk zijn ontfermt en ontfangen geweest; en sijn als doen binnen de voorz. vreijheijt over de 400 persoonen gestorfen geweest en souden wel altemaal gestorfen hebben, hadden sij hen niet gescheijden en van den anderen geloopen; want de lugt alsoo gevelsd(?) was, dat allen degeenen, die binnen de vreijheijt waeren gebleeven en niet gevlugt, al waren gestorfen oft besmet geweest en dat de voogelen over de vreijheijt vliegende het vier ontfangen en ter aarden vielen; alsoo

1) Deze interessante beschrijving van een pest-epidemie geeft een goed beeld van de wijze, waarop men toen reeds trachtte, door isolatie een verdere uitbreiding te voorkomen. Eigenaardig is de voorstelling, dat de ziekte in de lucht zat, waardoor ook de vogels besmet werden en ter aarde vielen. In de jaren 1602-1604 schijnt West-Europa zeer door de pest bezocht te zijn. In den zomer van 1602 woedde de ziekte te Amsterdam, in 1603 van Maart tot December te Londen (v.M. VIII 296) en in de tweede helft van 1603 te 's-Hertogenbosch (v.H. II 283). Dit laatste zal wel hebben samengehangen met de pest te Oisterwijk.

[p. 159]

dat de gevlugten - in sonderlingen de wethouderen en eenigen van de gequalifiseerden - in 22 weeken in de voorz. vreijheijt niet hebben dorfen woonen of verkeeren.

Op den 12 Meij 1605 zijn alhier gepasseerd 12 comp. reuijters daer over commandeerde graaf Hend. van Nassouw, comende uijt Vriesland¹⁾.

In Augustus 1605 is alhier een dag en nagt gelogeerd geweest het regiment van Mijn heer Malaise - met den convooij guijzen en treijn daer toe behoorende sterk weesende, behalven vrouwen en kinderen, over de 1500 persoonen en behalven eenigen reuijteren uijt den Bosch daerbij weesende - welk regiment van Orschot was gecoomen tot op Oosterwijk en van Oosterwijk was getrokken tot op Vugt bij den Bosch²⁾ en alsoo bij naar 2 uren crom omgetoogen; goede scheijn geevende dat dit regiment door recomandatie als andersints, gelijk meer anderen, dezen vreijheijt niet heeft begeeren over te slaan.

In den jaeren 1606 zijn in deezen vreijheijt egeen sonderlingen grooten troepen geweest dan wel cleijnen met 10, 20, 30, 40, 50 en meer(;) om proligiteijt³⁾ te schouwen^a) en wordt bij deezen daer aff geleijk oft in

1) In Mei 1605 deed Maurits een aanslag op Antwerpen (v.M. VIII 537; v.H. II, 285), welke aanslag echter door Spinola's optreden mislukte. Op 15 Mei vereenigde Maurits zijn troepen te Bergen op Zoom. Hiermee klopt uitstekend, dat Graaf Hendrik van Nassau op den 12^den vanuit Friesland door Oisterwijk trok.
In het einde der maand Mei verscheen plotseling een Spaansch leger in de Rijnstreek. In allerijl zond Maurits toen een deel van zijn troepen, onder de Graven Ernst en Hendrik van Nassau, vanuit Vlaanderen naar Rijnberk (v.M. IX 6).

2) Uit de stadsrekeningen van 's-Hertogenbosch (Van Zuijlen blz. 1161-1163) blijkt, dat het regiment van den kolonel Malaise op 18 Aug. 1605 te Vucht aankwam, waar het onder meer in een klooster werd ondergebracht. Wat het hier medegedeelde betreft: een blik op de kaart doet zien, dat de weg Oirschot - Boxtel - Vucht - Den Bosch vrijwel rechtuit loopt en dat die over Oisterwijk een omweg is. De mededeeling aan het einde van de alinea is kostelijk!

3) Fr. prolixité = uitvoerigheid.

a) schouwen = schuwen.

[p. 160]

voorgaande jaeren geen declaratien en particulirisatien gedaan.

In Junie 1607 zijn alhier gepasseerd tien comp. geuzen reuijters daer over commandeerden ritm^r Wageman¹⁾ en anderen en aan de quartierm^r van de welken, voor uijt comende, de wethouders dezer vreijheijt ten lasten van de dinkbanke²⁾ hebben moeten belooven en betaalen 32 hoet haver oft dreijgde neer te slaan³⁾ en dat sij in sulken gevallen soo maaken souden, dat die van de vreijheijt hen niet souden bedanken.

Op den lesten Augst. 1608 zijn alhier gecoomen 7 of 800 soldaaten uijt de stadt van den Bosch hen onthoudende op den ker(k)hof en ontrent in de heuijzen aldaer en sijde het selven een buscaden te weesen; dan^a) - soo het scheijnt - gepractiseerd om de vreijheijt te belasten, want met een buscaden in een open vlek kan niet veel uijtgeregt worden⁴⁾.

En dit al boven en behalven soo veel en ontalligen logeering en uijtteering van minderen en cleijn troepen chreijgsvolk als van 10, 20, 40, 100, een en twee compagenie, min en meer tambor, trompetters, gevangenen, weijleuijden⁵⁾, van de gevineusen(?) guijden ende spions, opligtingen van recruten, soo van nieuwen als ook van verloopenen soldaaten als Engelsen, Schott en Iren en diergelijken.

Ook boven en behalven de maandelijken contributien, schattingen, vijftigste en 100 pen^s, inposten, schougelden, victalie, ammonitie van oorloog, rasoens en recruten van

1) Zie noot 3 op blz. 152.

2) Ten laste van de bewoners van het rechtsgebied van de dingbank

3) Met ‘neerslaan’ wordt hier bedoeld, dat zij anders zich in Oisterwijk zouden legeren en dan zou het dorp er van lusten.

a) lees: doch.

4) Omtrent dit voorval kan ik nergens, ook niet in de door mij geraadpleegde Bossche geschiedbronnen, iets vinden.

5) weijleuijden = jagers.

[p. 161]

reuijteren en soldaaten, heijrwagen, lemoen paerden, dragonspaerden, leeveringen van pionieren, hoorden, langhuijzen, schanskorven, roseering, onderhouding en opbouwinge van forten, steeden en sterkten en al wat daer aan kleeft - en daer en boven ook boven de ongenaadigen en onscheuldigen contrabeutie, exactien en beschattingen van verscheijden meuijtinatien van reuijteren en soldaaten en knegten, die soo indiscreetelijk tirannelijk gehandelt hebben, dat men wel scheuldigh is Godt almagtigh te bidden ons en een igelijk voortaan voor gelijken belastingen en swaarigheeden te behoeden.

Op den vijfden dag Maij 1609 soo is de trefves ende bestand, tussen zijn konninglijken majesteijt en hunne hoogheeden ten eenre en de ginnureerden(?) provintien als Holland, Zeeland & c ter anderen zijden, gemaakt en binnen dezen vreijheijt voor den raathuijzen aldaer gepubliseerd en s avonds met vier en branden van pecktonnen, schieten met roers en bussen - naer seker conditie deser vreijheijt - gesolmeneseerd en dat men eerst behoorden te seggen voor noen sacrefisien en aanhooringe van solmineelen missen en begankenissen van ginderaalen prosessie, Godt almagtig gedankt en gelooft, dien een iegelijk scheuldigh is te bidden, dat zijnen goddelijken majesteijt gelieven allen versteende herten te vermorven en te verligten, opdat dit tegenwoordigh bestand en treffes mag strekken tot een eeuwigh en vast verbond en peijs, soo tot rust en tranquiliteijt van onzen genaadigen heeren den Princen, welvaeren van den landen en saaligheijt van onsen armen zielen.

Dezen aldus gecolligeerd, geconcipieerd ende geraamt zijnde, is geslooten op den 1^e dag van Augustus anno 1609.

Nederwaerts stond: ter ordonnantie van de heeren wethouderen der vreijheijt van Oosterwijk

en was ondergetteekent

L.v. (d.) Hoevel 1609