Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 30

[p. 198]

Twaalf onuitgegeven oorkonden uit de 12^e eeuw,
Medegedeeld door wijlen Mr. C. Pijnacker Hordijk.

Reeds zes jaren is het geleden, dat ik aan Mr. C. Pijnacker Hordijk signaleerde de oorkonde van graaf Dirk VI van Holland, die hierachter voorkomt onder n^o 3. Het stuk, uitgegaan van een der oudste Hollandsche graven, van wien slechts ééne enkele oorkonde (van 1156) bekend is, scheen mij eene curiositeit, die wel de aandacht zou trekken van den geleerde, die van onze vroege middeleeuwen zeker wel de beste kenner is geweest. Ik vergiste mij niet: aanstonds toonde hij zich geneigd, het stuk in het licht te geven; eerlang verdiepte hij zich ook in de verschillende problemen, die de onbekende tekst aan de hand deed, vooral aan een geest als den zijne, die de behandelde periode goed kende en de litteratuur daarover geheel beheerschte. Den held der oorkonde, Fastraad Scheerbaard, had hij spoedig teruggevonden in eene oorkonde der abdij van Postel; maar het terrein der schenking gaf hem moeilijkheid, en toen hij ook deze was te boven gekomen, gaf de datum der oorkonde, reeds op zich zelf niet zonder

[p. 199]

bezwaar, hem weder aanleiding tot nieuwe onderzoekingen, vooral in verband met de Annales Egmundani, die daarmede in strijd schenen. Aanvankelijk dacht hij zelfs aan onechtheid; doch zoover ik kan nagaan, is deze twijfel door hernieuwd onderzoek overwonnen.

Intusschen werd de uitgaaf van het stuk steeds verschoven. En eerlang kwam er nieuwe reden tot uitstel. Mr. P.H. werd zijdelings betrokken in Dr. Brom's uitgaaf van de Regesten der oorkonden betreffende het sticht Utrecht tot 1301, en hij ontdekte daarin al spoedig verscheidene oorkonden uit de 12^e eeuw, die nog onuitgegeven waren en die dus stellig, niet minder dan de oorkonde van den Hollandschen graaf, eene uitgaaf verdienden. Hij zette zich met ijver aan de uitvoering van dit meer uitgebreide werkplan, en in November 1905 kon hij mij zijn cahier met afschriften der uit te geven oorkonden toezenden, om ze nog eens met de origineelen te vergelijken; zijn onderzoek over de oorkonde van graaf Dirk VI was toen geheel afgeloopen, dat over de andere stukken in vollen gang. Het cahier bevatte alle hierachter uitgegeven afschriften, behalve n^o. 1 en 2 en het supplement. Intusschen bleef er nog altijd wat te onderzoeken (o.a. baarde de in 1174 vermelde comes Wilhelmus de Pule hem zorgen, die, zoover mij bekend werd, niet opgelost zijn) en onderwijl kwam er op nieuw verandering in den inhoud der collectie. Het bleek Mr. P.H., dat n^o. 7 reeds uitgegeven was (hetgeen echter, daar in die uitgaaf de aanhef ontbreekt, een herdruk niet overbodig schijnt te maken¹⁾). Daarentegen bleek hem ook,

1) Eene andere oorkonde van 1188 (Brom N^o. 522) verviel echter later inderdaad, daar het Mr. P.H. bleek, dat zij reeds uitgegeven is bij Van den Bergh, I N^o. 129.

[p. 200]

dat de thans onder n^o. 1 en 2 uitgegeven oorkonden door Brom ten onrechte als uitgegeven waren opgegeven, daar ze vroeger alleen vermeld waren, zoodat hunne opneming in dit verband noodzakelijk werd; aanstonds werden dus afschriften aangevraagd en, met eenige aanteekeningen voorzien, bij het cahier gelegd. Ook de als supplement afgedrukte oorkonde, door Brom gissenderwijze op omstreeks 1120 geplaatst, werd op zijn verzoek afgeschreven; maar steeds meer werd hij toch overtuigd, dat deze oorkonde veel jonger was dan de 12^e eeuw en dus niet in dit verband behoorde. Ondertusschen werden weder plannen voor nieuwe, omvangrijker uitgaven opgevat en met ijver ondernomen; de uitgaaf van het twaalftal oorkonden, waarvoor reeds zooveel werk verricht was, geraaktc dus ten slotte op den achtergrond.

Zóó stonden de zaken, toen in den nazomer de studie van de middeleeuwsche geschiedenis van Nederland een onherstelbare slag trof door het plotseling overlijden van hem, in wiens hoofd alles, wat op onze oudste geschiedenis betrekking heeft, sedert jaren lag opgetast en wachtte op eene gewenschte bewerking. Zoodra ik van de ramp vernam, spoedde ik mij naar Haarlem, om te trachten uit de schipbreuk te redden wat nog te redden was. Ik was zoo gelukkig om (naast andere bijna voltooide stukken) ook het mij welbekende cahier terug te vinden, waarbij ik weldra van verschillende zijden de daarbij behoorende aanteekeningen kon voegen. De nagelaten bloedverwanten van den overledene wilden mij op mijn voorstel wel vereeren met de opdracht, om, ter eere zijner nagedachtenis en ten bate der Nederlandsche geschiedenis, de uitgaaf daarvan te voltooien; echter met het beding, dat gezorgd zou worden, dat niets op zijnen naam zou worden uit-

[p. 201]

gegeven, wat zijn welbekende angstvallige zorg en zijne groote grondigheid zouden misprijzen. Ik heb die opdracht gaarne aangenomen; ook het voorbehoud kwam geheel overeen met mijne voorstelling van hetgeen ik meende, dat de overledene zelf zou hebben gewenscht. De uitvoering leverde trouwens weinig bezwaren: het werk aan de voorgenomen uitgaaf scheen inderdaad verricht te zijn, en ik had niets anders te doen dan bij zijne afschriften (waarbij hij zelf de variae lectiones nog had aangeteekend) de aanteekeningen te voegen, die hij zelf volgens zijne kladjes daarbij gevoegd zou hebben. Het is mogelijk, dat hij zelf aan zijne uitgaaf hier en daar nog iets naders zou hebben toegevoegd; maar ik heb het mij ten plicht gemaakt, om niet te trachten dergelijke mogelijke leemten zelf aan te vullen. Zoo is deze uitgaaf geheel zijn werk, als gewoonlijk getuigend van zijne uitgebreide kennis en zijne ijverige studie. Ik hoop niet, dat ik bij het overbrengen zijner aanteekeningen onjuistheden heb neergeschreven, die zijne groote nauwgezetheid zou gewraakt hebben; mocht dit echter tegen mijne bedoeling het geval zijn, dan moge de lezer bedenken, dat wel is waar de verdiensten dezer kleine uitgaaf geheel zijn van Mr. Pijnacker Hordijk, maar dat eventueele gebreken daarin niet mogen komen voor rekening van den geleerde, die door zijn ontijdigen dood verhinderd is, zijn werk geheel te voltooien. Indien ik bij de uitgaaf in bijzonderheden niet geslaagd ben, dan zal men dit gewis verontschuldigen met de goede bedoeling, die mij aandreef om dit werk der pieteit te ondernemen.

S. MULLER Fz.

[p. 202]

I.
Bisschop Burchard schenkt de kerk van Herenkem aan de thesaurie der nieuw gestichte kerk van St. Marie, vrij van uitkeeringen, behalve van het servitium voor den proost. 1101¹⁾.

In nomine Domini Jhesu Christi et in nomine pie matris eius.

(Notum sit²⁾) universis fidelibus presentibus et futuris, quod ego Burchardus, Dei misericordia Trajectensis episcopus, ecclesiam de Herenkem dedi beate Marie ad custodiam ecclesie novi operis, quam predecessor meus felicis memorie Conrardus episcopus fundaverat. Ut autem commodior sit custodi ipsa ecclesia et per hoc gracior sanctis elemosina mea, dimisi eam a circatu, ab oblatis, ab omni denique reditu liberam, excepto servicio prepositi quod ipse custos persolvet.

Quod ut ratum maneat, jussi per hanc cartulam memorie commendari et eam meo sigillo signari.

Actum est hoc anno ab incarnacione Domini M^o. C^o. primo, indictione nona, sub Henrico imperatore, Henrico filio ejus rege, sub testimonio Christi et ecclesie.

Qui hoc infringere temptaverit, iram Summi pontificis incurrat, nee Matrem ejus propiciam inveniat.

(Naar het Liber pilosus van St. Marie fol. CCXXI.)

1) Volgens Brom's Regestenlijst zou deze oorkonde reeds uitgegeven zijn in: Dodt's Archief, I p. 38; dit is echter niet zoo: ze wordt daar alleen vermeld.

2) Deze onmisbare woorden ontbreken in het handschrift.

[p. 203]

II.
Bisschop Godebold bevestigt de schenking van den hof voor den burg Trecht aan het nieuw gestichte kapittel van St. Marie door bisschop Burchard, alsmede de verleening van het daarop gebouwde huis in erftins aan Hezelo. 1116¹⁾.

In nomine sancte et individue Trinitatis.

Notum sit fidelibus Christi, quod domnus Burchardus episcopus curtim ante castellum²⁾ cum censu ad se pertinente, scilicet tribus denariis singulis annis, dedit beate Marie ad novum opus, interventu Johannis sacerdotis post decani³⁾, cui concessit ordinare reditum domus ad elemosinam secundum voluntatem suam. Ille fratribus in anniversario suo tres uncias constituit, quatuor uncias ad lumen altaris ad sanctas virgines, sedecim denarios inter presbiteros in ceram⁴⁾, duos mansionario, duos servanti dormitorium. Domum ipsam accepit Hezelo de manu fratrum et custodis in capitolio hereditario jure ad

1) Volgens Brom's Regestenlijst zou deze oorkonde reeds uitgegeven zijn in: Dodt's Archief. I p. 9; dit is echter niet zoo: ze wordt daar alleen vermeld.

2) Bedoeld wordt zonder twijfel de hof voor den burg Trecht, waarover het kapittel van St. Marie in 1196 eene overeenkomst sloot met de stad Utrecht (Regesten stad Utrecht. N^o. 9), waarbij het huis en de daarbij behoorende grond verdeeld wordt tusschen het kapittel en de stad (denkelijk krachtens het van Hezelo verkregen recht). De hof vormde later de tinsheerlijkheid van den Omloop van St. Marie.

3) De deken van St. Marie Johannes is van elders niet bekend, zijn voorganger, de eerste deken van het kapittel Herman, wordt vermeld in 1108.

4) De woorden ‘in ceram’ zijn onzeker. Er staat ‘I ceram’; de afschriften lezen meestal: sceram.

[p. 204]

hunc censum et reditum, quia ei servierat et domum edificaverat.

Hanc traditionem et elemosinam ego Godeboldus, Dei gratia Traiectensis episcopus, laudavi, et ut ratum habeatur, presens scriptum¹⁾ sigillo meo et auctoritate roboravi.

Facta est hec confirmatio anno Dominice incarnationis M^oC^oXVI^o, indictione VIIII, sub apostolatu domni Pascalis pape, regnante Heinrico V^o, anno regni ejus XI^o, imperii V^o, anno episcopatus domni episcopi G(odeboldi) II^o2).

Hi testes qui adfuerunt:

Clerici: Heremannus prepositus, Ruodolfus prepositus, Meingodus archidiaconus, Theodericus capellanus episcopi, Everherdus, Adelwinus, Thibaldus scolasticus, Otto custos, Elgerus, Franco.

Laici: Jalo scultetus, Gislebertus, Meintetus tel(onearius), Lofridus Knif, Theodericus, Gerardus filius(?) sculteti³⁾, Herimannus filius Anfridi, Gerardus frater ipsius, Reinelmus, Walo, Hubertus, Remigius, Geldolfus⁴⁾, Lutbertus.

(Naar het oorspronkelijke charter in het kapittelarchief van St. Marie⁵⁾.)

1) De woorden ‘et ut ratum..... scriptum’, in de vouw geschreven, zijn zeer onduidelijk en gedeeltelijk uit de afschriften aangevuld.

2) De oorkonde moet opgemaakt zijn tusschen 6 Januari en 15 April 1116: immers de annus regni XI van Hendrik V begint 6 Januari 1116, terwijl zijn annus imperii V begint 15 April 1115.

3) De laatste vier, nagenoeg onleesbare namen zijn gedeeltelijk aangevuld met behulp van het afschrift in het 16e eeuwsche register Litterae thesaurarie etc. (M. 5) fol. 295 vs.

4) De eerste twee letters zijn onduidelijk.

5) Het oorspronkelijke charter, door Brom niet vermeld, is echter aanwezig.

[p. 205]

III.
a. Graaf Dirk VI van Holland oorkondt, dat de edelman Fastrad Scherebard en zijne gemalin Sophia bij hunne inkleeding te Oostbroek aan de abdij verschillende goederen hebben vermaakt, en verklaart de hem opgedragen voogdij der abdij nooit in leen te zullen geven. 1125.

In nomine sancte et individue Trinitatis.

Nos Theodricus comes Hollandie notum facimus successure posteritati, quod quidam nobiles Fastrad Scherebard¹⁾ et uxor ejus Sophia, filia videlicet comitis de Gulike, virtute sancti Spiritus accensi seculo abrenunciantes et in melius vitam commutantes, quemdam locum, qui²⁾ Nova Bethleem vel Oestbruch est nuncupatus, sub regulari disciplina mutato habitu ad conversandum elegerunt et possessiones suas seu predia, in terminis subternotatis jacentia - a Markemunde usque Overste Mere, ab Overste

1) Fastraad Scheerbaard, die zich volgens de gewoonte van zijn tijd (ik herinner aan zijn jongeren tijdgenoot, den Utrechtschen graaf Willlem den Scheele) hier huiselijk noemt bij zijn bijnaam, heette eigenlijk Fastradus de Wtwicht, - vlg. Leroy (Not. Marchion. S. Rom. Imp. p. 437) thans Wtwijck in het land van Altena. Hij wordt in eene oorkonde van 1173 vermeld als weldoener der abdij van Postel onder het zegel van den eersten abt van Oostbroek, waar hij monnik werd (Miraeus, Opera diplomatica. I p. 709. - Id. Not. eccl. Belgii. p. 433. - Foppens, Hist. episcop. Sylvaeducensis. p. 235. - Oudhed. v. 's-Hertogenbosch. p. 495). Wichmans (Brab. Mariana. p. 418) verhaalt, dat hij de stichter dezer abdij zou geweest zijn in 1140, hetgeen echter strijdt met het feit, dat hij volgens deze oorkonde in 1125 reeds monnik zou zijn geweest te Oostbroek.

2) In plaats van ‘qui’ heeft het handschrift ‘in’.

[p. 206]

Mere¹⁾ usque Halreberge, (a Halreberge²⁾) usque Durlichtervene³⁾ - cum capella, in proprio fundo in predictis terminis sita⁴⁾, cum villis, censu, litonibus⁵⁾, decimis tam majoribus quam minoribus justiciis, pratis, pascuis, campis cultis et incultis, silvis, piscariis, tractibus aquarum, mobilibus et immobilibus, acquisitis et acquirendis, quas⁶⁾ libere possederunt, eidem ecclesie, in honore sancte Marie Dei genitricis et sancti Laurencii preciosi martyris Christi fundate⁷⁾ in perpetuum possidendas tradiderunt.

Ad hujus igitur facti testimonium corroborandum Ludolphus, ejusdem loci abbas primus⁸⁾, cum conventu fratrum suorum, et predictus Fastradus, propinquus noster et speciali dilectione familiaris, harum possessionum solemnem donationem sigilli nostri impressione muniri pecierunt et nos in advocatum harum possessionum elegerunt.

Nos vero ob remunerationem eterne vite imposterum utilitati predictorum fratrum consulentes, jurejurando firmavimus, quod nulli homines, neque nos neque successores nostri, eam⁹⁾ in feodum traderemus, nullas omnino exactiones in homines eorum faceremus, set pro remedio anime nostre et omnium

1) Het handschrift heeft ‘Overste Overmere’ in plaats van ‘Mere’.

2) Deze herhaling (overeenkomende met N^o. 3b) wordt door den zin gevorderd.

3) Zie over deze plaatsbepalingen hierna ad 3b, waar dezelfde grenzen vollediger zijn opgegeven.

4) Het handschrift heeft ‘sitam’.

5) Het handschrift heeft ‘liconibus’.

6) Het handschrift heeft ‘quia’ in plaats van ‘quas’.

7) In het handschrift ‘fundatam’.

8) Herhaaldelijk vermeld tusschen 1113 en 1133.

9) Nam. de advocatia.

[p. 207]

sucessorum eam in defensione et tuitione nostra fideliter haberemus.

Ut autem hec rata et inconvulsa per succedentia successorum nostrorum tempora permaneant, sigilli nostri impressione signavimus, subternotatis idoneis testibus:

Walterus abbas Egmundanus¹⁾, Henricus sancti Pauli in Trajecto²⁾. Meingotus major in Trajecto prepositus³⁾, Hermannus ad sanctum Johannem prepositus⁴⁾.

Layci: Theodricus Weneger⁵⁾, Riquinus de Malberga⁶⁾, Godefridus de Rein⁷⁾, Ghiselbertus et alii quamplures.

Acta sunt hec Trajecti anno incarnationis dominice M^oC^oXXV^o, regnante Henrico Romanorum imperatore, anno regni ejus XXVII, imperii vero XII^o, indictione decima, feliciter⁸⁾.

(Naar een afschrift in het HS. coll. Booth C. 26 fol. 130. Rijksarchief in Utrecht.)

1) De Annales Egmundani (p. 33) stellen zijn optreden eerst in 1130.

2) Nl. abbas. Abt Henric wordt herhaaldelijk vermeld tusschen 1133 en 1147; vgl. ook Lindeborn, Hist. episcop. Daventr. p. 434. In 1118 wordt als abt nog genoemd Wibrand.

3) Overleden 23 Augustus 1131.

4) Vermeld in 1125 en 1131.

5) Vermeld in 1129.

6) Herhaaldelijk vermeld tusschen 1093 en 1133.

7) Herhaaldelijk vermeld tusschen 1105 en 1145 (Godefr. de Riena, Rene, Reni, Rienen, Riene).

8) De dateering heeft bezwaren. Het jaar 1125 komt inderdaad overeen met het 27e regeeringsjaar van keizer Hendrik V, dat begon 6 Januari 1125, terwijl de keizer 23 Mei 1125 overleed. Zijn 12e regeeringsjaar begon echter met 13 April 1122 (in plaats van XII te lezen XV?), en het indictie-cijfer was in 1125 niet X maar III De datum kan wegens het overlijden van den keizer niet later gesteld worden; doch hij strijdt met het bericht der Annales Egmundani over het optreden van abt Wouter eerst in 1130, terwijl graaf Dirk door dezelfde bron (p. 30) in 1121 nog wordt aangeduid als ‘filius pusillus’ van graaf Floris, en zijne moeder nog in 1127 voor hem optreedt, hetgeen zijne minderjarigheid op dat tijdstip waarschijnlijk maakt (Galbert de Bruges, Hist. du meurtre de Charles le Bon. p. 56).

[p. 208]

b. Aanteekening over de bovengenoemde oorkonde. 1125.

Dat hebbe ic verstaen van luden van der Niewer Vaerd, die soude ic wel doen spreken, hadde yeghes¹⁾ te doene, dat si hoirden haren vader zegghen, dat si enen brief zaghen, aldus sprekende van ouden tiden:

‘Ic Fastraet Skerebaerd ende miin wiif Zophie hebben ghewandelt onse leven ende siin gevallen in een beter, wairbi dat wi ghegheven hebben in aelmosse den cloister van Oesbroeke al dat leecht binnen desen palen, dat es van der Opperster mere²⁾ ten Hoghen Alderberghe, van den Hoghen Alderberghe op Dorlechten³⁾-venne, van der Dorlechten-venne op Hoemairleede toten Botervleete⁴⁾. Ende omme

1) Aldus in E L. 24; in E L. 6: ‘ics’.

2) Leroy (Not. marchion. p. 489) vermeldt ‘duos lacus, quorum unus dicitur Middelmeer.’

3) In E.L. 24 staat hier ‘der lechten’; doch onmiddellijk daarna volgt de goede lezing. Doerlicht wordt in 1342 en 1345 vermeld: Regesta Hannonensia. p. 284, 298.

4) Aldus in E L. 6; in E L. 24: ‘Boterbleete’. - Over het hier omschreven terrein worden wij nader ingelicht door eene limietscheiding van Breda en Bergen op Zoom d.d. 1290 (bij Van Goor, Beschr. v. Breda. p. 428). ‘Die eerste pael zal zijn 't huys, daer die besiecte man in woont buyten Halsteren, op Diericx huys gaende van den Dijcke; ende van Diericx huys van den Dijcke tot Doerlicht ende van Doerlicht totten Hogesten Halderberge, ende van den Hoghesten Halderberge toten paele, die staet tot den Oversten maere, ende van daer ten uytersten huyse te Sprundele, dat Hermans is tes Falkeners, ende van daer opten Puesberge toten eygen van Akeren, ende alsoe neder ter Schelt toe gaende, dat den here van Breda toegehorich was. Dat es all mijns heer Geraerd van Wesemalen, heere van Bergen, uytgenomen den moer, die leeght boven Calfsdonck van Doerlicht toten wege, die gaet tot Sprundel-waer daeroff; van des moere so es die helft, dat es te verstane die noortzyde, die es mijns heren Geraerts heere van Bergen, ende dander helft van desen moer suydewaerts, die es tsheeren van Breda.’ Eene paalscheiding van het goed Doerlecht, gedaan door schepenen van Wouw op 2 Februari 1342 (Arch. van de comm. van sequestr. der goederen van den markies van Bergen op Zoom, in het Algemeen rijksarchief) zegt geheel hetzelfde: ‘Dit siin die poenten, die here Jan van Valkenborch, here van Butghibach ende van Berghen op den Zoem, ghedaen heeft ane die vier ende twintich hoeven moers ende een halve metter overmaten, gheleghen in Dorlecht. In den iersten soe dede heer Jan voernoemt verghaderen te Woude in die zale vijftich personen ende meer, scepenen, mannen ende die ouders van den outsten van den lande van Woude, diewelke alle bezonderen hande op heilighen gheleit ghesworen hebben, dat dat goet van Dorlecht voernoemt gheleghen es binnen desen paelsteden, die hierna volghende siin, dats te wetene van der hofstat, daer die Lazersman placht te wonen, op tnortende van Halsteren palende op Diederics hofstat van den Dike, van Diederics hofstat palende op Dorlechtter-venne van Dorlecht, van Dorlechtter-venne palende op den Hoecsten Halderberch, van daer vort palende op die Middelste mere boven Etten, van daer vort palende tote Sprundele op Harman Valkenaers hofstat, daer hi woende, van daer palende op Pouberch, van daer vort palende op dat eyghen van Wilre. Ende alle die wildert ende moer, gheleghen binnen desen voernoemden paelsteden, die behoeren toe der heerscepien van Bergen op den Zoem. Ende ane die noertzide van den langhen dike van Rosendale, daer men te Breda-waert ghaet, daer es die zuutzide des heren van Breda ende die nortzide des heren van Berghen, dat men Dorlecht heet. Ende elck here sal rechten op tsiin van hoghen ende van leghen.’

[p. 209]

die meere zekerhede hebben wi ghebeden den grave Dieric, dat hiet gheconfirmeert hevet, etc.’

Binnen desen palen soude legghen Gastele ende Barlebosch¹⁾ ende die monekehof te Louvendonch²⁾

1) Zie over de parochie Gestel (Gastel) en de silva Baerlebosch (thans Oudenbosch): Leroy, Not. marchion. S. Rom. Imp. p. 480.

2) Aldus in E L. 24; in E L. 6 staat: ‘Kouvendoch’. Bedoeld zal wellicht zijn ‘Bovendonk’ bij Hoeven; vgl. echter de vermelding in de hierbij afgedrukte oorkonde van 1290 van Calfsdonck bij Doerlicht (onder Roozendaal).

[p. 210]

etc. Ende oec es luden te ghedenken, die noch leven, dat die here van Striene dede ontsegghen die moneke, ommedat si siin goet bezaten, ende dat si haeren pais yeghen hem maecten omme CC , mids bede van den here van Breda ende van anderen vreenden, diet verbaden den her van Striene¹⁾.

(Naar twee afschriften in de registers EL. 6 Cas C. ol. 51 vs. en EL. 24 fol. 42 vs. Algemeen rijksarchief.)

1) In den Codex diplom. Neerlandicus. 2e S. IV 2 p. 62 leest men, dat de abdij van Oostbroek in 1614 vertoonde een extract uit een cartularium, vermeldende, ‘dat seeckere personaigen, by name Fastrad Scherebart ende Sophia zijn gemale, een dochter van den grave van Gulick was, haer begevende int clooster van Oestbrouck buyten Utrecht, in den jare 1125 de voors. abdye hadde begifticht mit seeckere haer goederen, gelegen in den lande van Althenae, ten overstaen van den grave van Hollandt in der tijt regierende, die de voors. gifte mit syne segel ende brieve hadde geconfirmeert ende by de gifters tot patroon ende beschermer derselver goederen vercoosen wesende, by eede belooft de voers. goederen voir hem ende syne successeurs trouwelijck in syne bescherminge te sullen houden.’ - De goederen zouden door den St. Elisabethsvloed van 1421 overstroomd en in 1461 gedeeltelijk weder bedijkt geworden zijn; vgl. eene aanteekening over het overstroomen van den uithof Upten Doern met eene kapel (die van Fastraad Scheerbaard?) in 1421, en eene oorkonde over het gedeeltelijk bedijken daarvan in 1461: Codex dipl. Neerl. 2e S. IV 2 p. 60/1.

IV.
Bisschop Andreas vergunt, met goedvinden van den proost van Oudmunster, aan de inwoners van Ter Aa, om eene kerk te bou-

[p. 211]

wen, die ook voor de inwoners van Demmerik als parochiekerk zal dienen. 1138.

In nomine sancte et individue Trinitatis.

Notum sit fidelibus Christi tam presentibus quam¹⁾ (futuris, qualiter ego Andr)eas, Dei gratia Trajectensis episcopus, petitione et obtentu fidelium meorum........... juxta lacum, qui vocatur A, commanentium²⁾ concessi edificare ecclesiam n(ovam)³⁾..........., ut divinum officium, quod remotius incommode querebat(ur), in vicino commod(ius........... con)sensu et voluntate prepositi Veteris monasterii⁴⁾ domos eorum a⁵⁾........... et omnimoda exactione et reclamatione persone ejus in posterum........., et ut incole nove terre, que appellatur Denemarc⁶⁾, et qui post........... et⁷⁾ Werneri et Gisleberti accreverint, stabilem et incolvu(lsam)........... et habeant parrochiam.

Ad cujus rei confirmationem hanc cartam........... concessi⁸⁾.

1) Van de woorden ‘presentibus quam’ is slechts het onderste gedeelte der letters behouden.

2) Van het woord ‘commanentium’ zijn eenige letters uitgewischt.

3) Slechts de ‘n’ is duidelijk leesbaar.

4) Demmerik behoorde tot de Proosdij van St. Jan; vlg. Van der Aa, Aardrijksk. woordenboek XI p. 701 bezat de proost van Oudmunster het collatierecht echter ook te Vinkeveen, dat eveneens tot de Proosdij van St. Jan behoorde en thans met Demmerik eene gemeente vormt.

5) Achter ‘a’ volgen nog een paar letters, waarvan de lezing onzeker is.

6) Vgl. den Tegenwoordigen staat van Utrecht, II p. 205 behoorde Demmerik nog destijds in het kerkelijke onder Ter Aa en betaalden de inwoners de helft der onderhoudskosten van kerk, pastorie en school te Ter Aa.

7) Aan ‘et’ gaan nog eenige onleesbare letters vooraf.

8) Het woord ‘concessi’ is moeilijk leesbaar.

[p. 212]

Actum est hoc anno dominice incarnationis mill. CXXXVIII, indictione (I)...........

(Naar het geschonden origineel, ingeplakt voor in HS. N^o. 17 fol. in het Museum Meerman-Westreenen¹⁾.)

1) Brom's Regestenlijst noemt daarnaast nog een afschrift vooraan in het Liber pilosus van St. Marie, dat echter niet te vinden is.

V.
Bisschop Andreas wijst van de tienden van het kapittel van St. Pieter te Broclede en Otterspore, die Diederik zoon van Gislebert zich had trachten toe te eigenen, ⅔ toe aan het kapittel. 1139.

In nomine sancte et individue Trinitatis.

Ego Andreas, Trajectensis sedis per Dei misericordiam episcopus, notum facio presenti scripto cunctis fidelibus presentibus et futuris, qualiter decimam quandam ecclesie beati Petri in Trajecto apud villam, que Broclede dicitur, et apud Otterspore²⁾, quam Theodericus Gisleberti filius³⁾ totam apud Otterspore et dimidiam apud Broclede sibi injuste addicere attemptaverat - unde multe super ipsum a preposito Alberone, qui eandem decimam ad usus fratrum habebat disponere, et ab ipsis fratribus beati Petri fiebant querimonie tam apud nos quam apud principes regni, que tandem compositione consilii in nostra et nuntiorum regis Conradi presentia, quorum

2) De Otterspoorbroeksche polder ligt ten zuiden van Breukelen.

3) Mr. P.H. teekende hierbij aan, dat dit wellicht de oorsprong was der heeren van Nijenrode; het blijkt niet, welken grond hij voor deze gissing had.

[p. 213]

hec sunt nomina: Warnerus episcopus Monasteriensis¹⁾, Arnoldus cancellarius²⁾, Heinricus prepositus Monasteriensis, Theodericus Coloniensis prepositus, sic sunt consopite ac terminate, ut de tota decima, quam apud utramque villam predictam sibi injuste addixerat atque invaserat, due partes ecclesie in perpetua quiete manerent, tercia pars, qui ecclesiam contingebat, ipsi concederetur -³⁾ has, inquam, duas jamdictas partes singulari utilitati fratrum prefate ecclesie assignavi et in perpetuum concessi, ita ut eandem decimam predicta fraternitas libere et sine respectu prepositi sui in quos voluerit usus deputet ac disponat, sollicita ejus fructu se suosque successores sublevare.

Hanc autem concessionem vel constitutionem fecimus pro petitione fidelis nostri Alberonis ejusdem ecclesie prepositi et rogatu ceterorum meorum fidelium, maxime vero ut ea constitutione et ipsorum fratrum sublevetur indigentia et singulis annis diligentius in meo anniversario perpetua ipsorum prece apud Deum mea augeatur et specialis sit memoria.

Utque res gesta rata in omne futurum permaneat, signi nostri⁴⁾ impressione hanc cartam insigniri curavi et banni nostri auctoritate eandem constitutionem confirmavi.

Acta hec anno dominice incarnationis M^o.C^o. XXXVIIII⁵⁾, indictione II, anno regni Conradi II^o,

1) Vermeld 1132-1151.

2) Vermeld 1138-1151.

3) Ik heb een gedeelte van den zeer langen volzin tusschen streepjes geplaatst.

4) De laatste vijf woorden berusten grootendeels op den tekst der afschriften; in het origineel konden slechts de ‘p’ van ‘permaneat’ en de ‘i’ van ‘nostri’ gelezen worden.

5) Het jaartal is niet geheel duidelijk geschreven; doch ongetwijfeld is 1139 bedoeld. In dat jaar is de indictie II. Op 13 Maart van dat jaar begon het tweede regeeringsjaar van koning Conrad. Andreas, bisschop voor 13 Juni 1128, overleed 23 Juni 1139.

[p. 214]

episcopatus Andree XI^o, testibus his, quorum hec sunt nomina:

Hartbertus majoris ecclesie prepositus, Lietbertus ejusdem ecclesie decanus, Otto, Ascelinus, Jo(annes), Simon.

Thiemo, sancti Salvatoris prepositus, Bliterus custos, Lanfridus, Crisantius, Wilelmus.

Reimarus sancti Johannis prepositus, Anselmus decanus, Petrus, Embrico custos, Arnoldus.

Arnoldus decanus sancte Marie, Radulfus custos, Frabertus, Lambertus, Erembertus.

Conradus prepositus Thielensis. Warnerus archidiaconus. Heinricus abbas de sancto Paulo.

(Naar het oorspronkelijke charter in het kapittelarchief van St. Pieter, hier en daar, waar het schrift onduidelijk is geworden, aangevuld naar twee oude afschriften in het cartularium van het kapittel.)

VI.
De pauselijke legaat Lindo bevestigt de gift van eene halve hoeve land in het veen boven Utrecht en zeven morgen land te Vleuten door den kanunnik van St. Pieter Henric Troibant aan de abdij Oudwijk. 1164¹⁾.

In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, amen.

1) Dit stuk is reeds afgedrukt door den heer L.P.A. Gompertz in Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht, deel X (1882) bl. 258, naar een vidimus van 1389; doch de aanhef ontbreekt daar

[p. 215]

Quae a viris pia devotione¹⁾ fidelibus ecclesiis²⁾ et locis venerabilibus pro redemptione animarum conferuntur³⁾, apostolico debent fulciri⁴⁾ patrocinio et summa⁵⁾ auctoritate roborari. Eapropter⁶⁾ ego Lindo, Dei gratia Sabinensis⁷⁾ episcopus et apostolice sedis legatus⁸⁾, notum facio omnibus Christi fidelibus tam futuris quam presentibus, quod quidam frater Henricus, canonicus sancti Petri in Trajecto, qui cognominabatur Troibant, pro remedio anime sue contulit abbatisse Sophie et sororibus ejus santimonialibus de Altwijck⁹⁾ dimidium mansum, qui est super Vene prope Trajectum in protectione et justitia sancti Martini, quem de suo argento, non de aliquo patrimonio¹⁰⁾ acquisierat et emerat et in vita sua legitime et pacifice sine ulla contradictione alicujus¹¹⁾ et reclamatione possederat, concedente et confirmante venerabili fratre nostro Godefrido episcopo et preposito Majoris ecclesie Arnoldo. Contulit etiam eisdem¹²⁾ septem jugera, que sunt apud Flutene¹³⁾ pre-

1) In het handschrift afgekort: ‘devot.’

2) Met dit woord begint, wat reeds gedrukt werd.

3) In het handschrift: ‘confirmentur’.

4) In den druk: ‘fulciri debent’.

5) In het handschrift: ‘firma’.

6) In den druk: ‘Quapropter’.

7) In het handschrift: ‘Sabinensis dictus’.

8) Lindo komt ook voor in eene bul van den tegenpaus Victor IV van 1163 (Jaffé, Regesta pontif. II p. 425 N^o. 14480). Hij heet daar echter nog geen episcopus Sabinensis (l.c. p. 418); voor 1162 en na 1166 komen trouwens als zoodanig voor Gregorius en Conradus (l.c. p. 145).

9) In den druk: ‘Aldewick’.

10) In den druk: ‘matrimonio’.

11) In den druk: ‘alicujus interdictione’.

12) In het handschrift: ‘eiisdem’.

13) In den druk ‘Slutene’. Bedoeld wordt echter zeker Vleuten, dat inderdaad eene heerlijkheid van het kapittel van Oudmunster was.

[p. 216]

posito sancti Bonifatii Jordano concedente et confirmante, ad cujus protectionem et justitiam pertinere dinoscuntur, legitima donatione coram fratribus suis, interpositis fidelibus testibus, et ex testamento¹⁾ per fideles manus reliquit²⁾.

Cujus donationem³⁾ nos approbantes; hec eadem eidem loco et san(c)tis sororibus, ibidem Deo servientibus, rogatu venerabilis fratris nostri⁴⁾ Godefridi Trajectensis episcopi pro officii nostri debito confirmamus, ut hec sibi tradita libere et legitime idem locus in pace⁵⁾ possideat. Et ut nullus super his sanctas sorores molestare presumat, auctoritate⁶⁾ Dei omnipotentis et sanctorum apostolorum Petri et Pauli et domini pape Paschalis⁷⁾ et episcopi Godefridi et nostra interdicimus; et si quis attemptare presumpserit, iram Dei omnipotentis et sanctorum apostolorum Petri et Pauli atque omnium sanctorum incurrat reumque se divinae majestatis esse cognoscat et a sacratissimo corpore et sanguine Domini nostri Jhesu Christi se alienum sentiat atque in extremo examine divine ultioni, nisi resipuerit, anathematizatus et excommunicatus subjaceat.

Hujus legitimae donationis testes sunt: Arnoldus major prepositus, Erenwoldus⁸⁾ abbas de Oostbroeck,

1) In het handschrift staat ‘testo’ met een afkortingsteeken.

2) In den druk vormen de woorden ‘legitima’ tot ‘reliquit’ een afzonderlijken volzin, ten onrechte, daar de zin doorloopt; hoe deze woorden echter in verband met het voorgaande gebracht moeten worden, is niet duidelijk geworden.

3) In het handschrift: ‘devotionem’.

4) In den druk: ‘Dmni’ met een afkortingsteeken.

5) In den druk: ‘pacem’.

6) In het handschrift ‘autoritate’, doch veranderd in: auctoritate.

7) De tegenpaus Paschalis III bekleedde deze waardigheid 22 (26) April 1164-20 September 1168.

8) In het handschrift ‘Enewoldus’. Deze abt wordt vermeld in 1147 en 1164.

[p. 217]

magister Heynricus, qui manu sua predictam donationem scripsit, Mauricius prior et Guillielmus¹⁾ Anglicus, supprior sancti Pauli, et multi alii²⁾ fideles manus, Harmannus decanus sancti Petri, Odulphus canonicus ejusdem ecclesie.

Acta sunt hec anno dominice incarnationis M.C. LXIIII, indictione XII, regni domini³⁾ Frederici XIII, imperii autem⁴⁾ IX, episcopatus domini Godefridi IX⁵⁾.

(Naar een afschrift van A. Buchelius in HS. coll. Booth C. 63. Rijksarchief Utrecht.)

1) In den druk: ‘Wilhelmus’.

2) In den druk: ‘alii multi’.

3) In den druk ontbreekt ‘domini’.

4) In het handschrift ontbreekt ‘autem’.

5) Deze tijdsbepalingen komen allen uit: het 13e jaar van Frederik I's regeering begint 9 Maart 1164, het 10e jaar van zijn keizerschap 18 Juni 1164, het 9e jaar van bisschop Godefrid voor 31 Juli (denkelijk voor 14 Mei) 1164. De oorkonde is dus gegeven tusschen 9 Maart en 14 Mei (18 Juni) 1164.

VII.
Keizer Frederik I neemt de abdij Oudwijk bij Utrecht onder zijne bescherming en bevrijdt haar van alle heffingen. 1165.

In nomine sancte et individue Trinitatis.

Notum sit sancte ecclesie fidelibus tam futuris quam presentibus, quod ego Fredericus, Dei gratia Romanorum imperator et semper augustus, pro remediis anime meae cenobium beati Stephani in suburbio Trajectensi situm in loco, qui dicitur Oldwijck, cum omnibus appendiciis suis, cultis et incultis, acquisitis et acquirendis, sub nostra imperiali tuitione susce-

[p. 218]

pimus, ut, si quis ausu temerario bona prefati cenobii invaserit, nostram offensam se incurrisse sentiat.

Concedimus etiam eundem locum liberum esse ab omni exactione sive collecta, ut Domino inibi famulantes securius vivant et nostri memoriam frequentius in quotidianis orationibus faciant.

Ut autem haec rata et inconcussa permaneant, paginam hanc scribi et sigilli nostri fecimus impressione confirmari.

Acta sunt hec anno incarnationis dominice MCXLV¹⁾, regni nostri XIIII, imperii decima indictione etc.

(Naar een afschrift van A. Buchelius in HS. coll. Booth C. 63. Rijksarchief Utrecht.)

1) Lees: 1165. Het veertiende jaar van de regeering van Frederik I begint 9 Maart 1165, het tiende van zijn imperium 18 Juni 1164; doch dit laatste wordt ook in andere oorkonden wel eens een jaar te weinig berekend.

VIII.
Het kapittel van St. Salvator te Utrecht geeft in erfpacht aan Lambert van der A en zijnen erfgenaam den tiend, den tins en het gerecht van een stuk land te Eiteren. (1165-1169²⁾.)

In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, amen.

Pusillus grex sancti Salvatoris in Trajecto omnibus in Christo pie viventibus salutem. Notum facimus scripto presentibus et absentibus conventionis modum, quem cum Lamberto de A inivimus.

2) Deze datum is berekend naar aanleiding van de hierna vermelde jaartallen over de vermelding der getuigen. Brom's Regestenlijst zegt: 1164-1169; ik weet echter niet, op welken grond.

[p. 219]

Est quedam terra in territorio ville, que dicitur Eiteren, sita inter viam, que dicitur Utweg, et inter locum, qui dicitur Hesewiger-sithwinde, cujus decima, tributum et justicia nostro juri respondent¹⁾. Hec omnia ibidem nostre potestati attinentia predicto Lamberto singulis annis pro X solidis, ab ipso quamdiu vivit in natale sancti Martini solvendis, in pacto permisimus. Postquam vero ab hac vita decesserit, heres ipsius pro eodem beneficio sibi in pacto relinquendo dimidiam marcam capitulo nostro annuo jure ministrabit. Si vero prefatus Lambertus vel heres ipsius de prefato pacto censum die determinato non persolverit, ipsa censualis possessio in usum fratrum sancti Salvatoris libere et absque ulla contradictione redibit. Hanc itaque conventionem ipsi et posteris suis, exhibito nobis annuatim pacti nostri debito, quasi hereditaria successione ratam tenebimus.

De domo sancti Martini testes aderant: decanus Arnoldus²⁾, magister Heinricus, prepositus Embricensis Thidericus³⁾.

De ecclesia sancti Johannis: decanus Cunradus⁴⁾, magister Walterus, Gozuinus, Jacobus, Godeschalcus.

De sancto Petro: decanus Heremannus⁵⁾, Lutbertus, Luidolfus.

De sancta Maria: Paridanus, Walterus, Hugo.

Laici aderant: Giselbertus Haveze, de A Ilias,

1) Bedoeld worden de ‘bona de Merloe’ in het kerspel van Yselstein, vermeld en omschreven in een charter van 1350, gedrukt: Codex dipl. Neerl. 2e S. IV 2. p. 108. Vgl. ook: De Geer, Bijdragen. p. 56, 362.

2) Vermeld 1165-1169.

3) Vermeld 1148-1172.

4) Vermeld 1155-1172.

5) Vermeld 1155-1181.

[p. 220]

Walterus¹⁾, Wilhelmus de Schalcwig²⁾, Heinricus et Hugo Ultra-Vech, Hildeboldus, Hergerus, Luidolfus, Riquinus.

(Naar het oorspronkelijke charter in het Nassausche domeinarchief, fol. 2009 N^o. 1. Alg. rijksarchief.)

1) In 1156 worden vermeld Walterus de A en Albero de A, in 1159 Galterus de A en zijn zoon Helyas.

2) Vermeld 1165-1186.

IX.
Aanteekeningen over de wijding van de kerk en de altaren der abdij Oudwijk bij Utrecht. 1173.

Anno Domini 1173 ecclesia, a Wilhelmo de Vorne et uxore fundata, a tribus episcopis in magna gloria VIII Kal. Aug. dedicata est a domino Godefrido, a domino Martino cardinali episcopo Tusculano et a domino Reymondo³⁾ Hiporiensi episcopo.

Ipso die fundator ecclesie mansum obtulit, cujus situs est juxta Marre.

Nam ipse dominus Godefridus princepale altare dedicavit 8 Kal. Aug., episcopatus sui anno XVIIII⁴⁾, in quo et condidit relliquias has: de sepulcro beate Marie, de cruce beati Andree apostoli, sanctorum Philippi et Jacobi, Urbani pape et martyris.

Dominus autem Martinus consecravit altare in sinistra parte, in quo et condidit relliquias Timothei apostoli, Richardi regis et confessoris Mauritii et sociorum ejus, de 11000 virginum.

3) Het handschrift heeft hier ‘Reumondo’, doch later ‘Reymundus’. Bedoeld is Raimond, bisschop van Ivrea.

4) Lees: XVIII.

[p. 221]

Dominus vero Reymundus consecravit altare in dextra parte, in quo recondidit relliquias Pontiani martyris, Urbani pape martyris, Crisanti et Darie martyrum.

(Naar een afschrift van A. Buchelius in HS. coll. Booth C. 63. Rijksarchief Utrecht.)

X.
Aanteekeningen over verschillende giften aan de abdij Oudwijk ter gelegenheid van de wijding der kerk. (1173.)

Wilhelmus, fundator et edificator hujus ecclesie, in die dedicationis ejusdem ecclesie obtulit mansum unum, cujus situs est prope Marre versus Rhenum, constituitque, quatenus de eodem manso in vigilia et in die dedicationis ipsius templi sororibus laute ministretur et in anniversario ipsius Wilhelmi similiter inde serviatur.

Contulit etiam idem Guilhelmus huic loco aream unam et domum in Veteri cymiterio¹⁾, que solvit 6 uncias, constituitque, ut de duabus unciis in anniversario fratris sui Walonis et de 2 in anniversario domini Everhardi sororibus serviatur; reliquas duas ecclesie beati Martini dedit.

Idem pie memorie Guilhelmus cum filia sua Hatwyga, que se monialem in hoc loco fecit, 40 talenta dedit, de quibus terras in Horstwerde²⁾ emit, et

1) Zeker de straat Oud-kerkhof te Utrecht.

2) Lees: Oostwerde, d.i. Oostwaard in de gemeente Zuilen. Wel bestond er reeds van ouds een Horstweerd (Teg. staat v. Utrecht. II p. 127); maar in latere stukken van Oudwijk komt nooit deze, steeds de Oostwaard voor, reeds in 1217 en nog in 1400.

[p. 222]

quatuor jurnalia juxta claustrum et 6 jugera in Altwyca, que a Gerardo nepote pro 6 marcis in vadimonio habuit, ita duntaxat, si Gerardus sex marcas dederit, agros suos ipse recipiat et eisdem 6 marcis alia comparetur terra.

(Naar een afschrift van A. Buchelius in HS. coll. Booth C. 63. Rijksarchief Utrecht.)

XI.
Bisschop Godefrid bevestigt den verkoop als allodiaal goed van eene hoeve land te Oudwijk, leengoed der Domproosdij, aan de abdij Oudwijk door Volfram van Bernevelde. 1174.

In nomine sancte¹⁾ et individue Trinitatis.

Ego Godefridus Dei gratia Trajectensis episcopus. Pietatis officium est et aequitati²⁾ consentaneum ecclesias singulas in thenamentis³⁾, que justo titulo et bona fide possident, usquequam⁴⁾ munire et in testimonio veritatis, ubi necesse est, eis non deesse. Transeat igitur innocentia⁵⁾ universorum, quod Volframus de Bernevelde unum mansum terre, cujus situs in Altwijck et quem tam ipse quam antecessores sui in feodum a preposito Majore tenuisse dinos-

1) In het handschrift: ‘sancte summe’.

2) In het handschrift: ‘aequitate’.

3) Zie over tenamentum, tenementum, teneamentum: Ducange i.v. ‘tenere’.

4) Misschien is te lezen ‘usquequaque’ in de beteekenis van ‘altijd’ of ‘overal’.

5) Voor het woord ‘innocentia’, dat hier geen zin heeft, zal wellicht te lezen zijn: ‘in notitiam’.

[p. 223]

cuntur, per nostram concessionem ac per manum ejusdem prepositi ecclesie sancti Stephani de Oltwijck cum omnibus pertinentiis et usufructibus in perpetuum possidendum pro sexaginta libris denarii¹⁾ vendidit.

Ut autem prepositus in hanc venditionem consentiret, ne jus ipsius in aliquo lederetur, idem Volframus de propria hereditate in duplum feodum restituit et duos mansos terre apud Amersfordiam assignatos in ecclesiam sancti Martini, jure feodali tenendos, transtulit.

Nos itaque autoritate Dei omnipotentis et beati Petri ac nostra precipimus et sub anathematis districtione inhibemus, ne quis hoc factum in irritum ducere presumat. Ad hujus rei communitionem hoc factum scripto commendavimus et sigilli nostri impressione propter malorum importunitatem presentem cedulam roboramus. Et testes, qui interfuerunt, annotari fecimus.

Testes: Simon major prepositus, Arnoldus majoris ecclesie decanus, Lambertus prepositus sancti Bonifacii, Balduinus prepositus sancte Marie, Gezelinus camerarius.

Liberi: Florentius comes de Hollandia, Wilhelmus comes de Pule, Henricus comes de Malsen, Otto de Malberch.

Ministeriales: Gosuinus de Haldolle, Jacobus de Odenhoef, Walterus, Gerardus, Albertus et alii multi.

Acta sunt hec Trajecti anno dominice incarnationis MCLXXIII²⁾, indictione VII, VI Idus Septembris, anno

1) In plaats van ‘denarii’ zal wel moeten gelezen worden: ‘denariorum’.

2) Lees: 1174, in welk jaar de indictie VII is. Het 23ste jaar der regeering van Frederik I begint op 9 Maart 1174, het 19de jaar van zijn imperium op 18 Juni 1173. Ook bij deze oorkonde blijkt de ‘annus imperii’ dus één jaar te laag. Het 19de jaar van bisschop Godefrid begint in 1174.

[p. 224]

regni domini Frederici imperatoris XXIII, imperii vero XVIIII, anno episcopatus domini Godefridi¹⁾ XVIIII, ipso regente sedem hujus civitatis feliciter, amen.

(Naar een afschrift van A. Buchelius in HS. coll. Booth C. 63. Rijksarchief Utrecht.)

1) Dit woord ontbreekt in het handschrift.

XII.
Bisschop Godefrid verklaart de voogdij der abdij Oudwijk op zich te nemen, bevestigt haar in het bezit harer goederen en geeft haar het recht, om hare eigene abdissen te kiezen, terwijl hij tevens de stichting en dotatie der abdij in 1135 verhaalt. 1174.

In nomine sancte et individue Trinitatis.

Ego Godefridus, Dei gratia Trajectensis ecclesie episcopus, considerans, quod ecclesias fundare, fundatas dotare, dotatas contra improbos tueri ad cultum Dei pertinent, monasterium sancte Marie sanctique Stephani in Altwijc cum suis pertinentiis in protectione mea suscepi²⁾ et ejus advocatus esse statui, idem successoribus meis imponens, quatenus ipsi in propriis personis ejusdem loci venerandi advocati sic existant, ut advocatiae³⁾ curam in nullum trans-

2) Het handschrift heeft: ‘suscipi’.

3) Het handschrift heeft: ‘advocatus’; men kan ook lezen ‘advocati’.

[p. 225]

ferant, sed tanquam jugum Domini in suis humeris ad honorem Dei perferant.

Eidem etiam ecclesie sub anathemate firmavi universa bona, quae possidet vel in posterum justo titulo possessura est¹⁾, ut si quis in abbatissam vel in fratres vel in sorores vel in servos vel in ancillas vel in res mobiles seu immobiles manum aut consilium in malum immiserit, anathema sit et ab omni communione²⁾ fidelium, donec resipiscat, habeatur alienus.

Adjeci insuper, ut in ea libertate fratres et sorores illius loci consistant, quod nullum obedientie vel famulatus respectum habeant, nisi duntaxat ad Deum et ad me meosque successores, quodque³⁾ liberam post discessum abbatisse sue habeant secundum timorem Dei et regulam sancti Benedicti consiliumque Deum timentium electionem in perpetuum.

Ut autem omnia hec rata persistant, in testimonium facti presentem cedulam proprio sigillo impressi et, qualiter et a quibus predicta domus fundata est et meo tempore dotata, subscribi feci, sicut sequens litera legentibus eam manifestis titulis declarat:

Anno dominice incarnationis MCXXXV, indictione VI^a4), domina Mechtildis castellana in proprio fundo claustrum istud posuit; tres mansos in Altene dedit, quibus locum istum dotavit; duos etiam mansos in campo, qui vulgo Vene dicitur, tribuit. Otto castellanus, filius ejusdem, quinque mansos et octo agros juxta Alxemer et mansum unum ac quattuor agros

1) Voor ‘possidebit’.

2) Het handschrift heeft: ‘communioni’.

3) In plaats van ‘quodque’ heeft het handschrift ‘que’.

4) In 1135 is de indictie 13.

[p. 226]

in Habtewolck¹⁾ huic loco dedit, 4 etiam mansos cultos in Vene.

Etiam ista possidet: juxta Vehit²⁾ dimidium mansum, item in Halten dimidium mansum, in villa Emetenhert³⁾ duo mansi⁴⁾, in Fletene dimidium mansum, juxta Novum Renum 4 jugera, in Breclewelt⁵⁾ dimidium mansum, item dimidium mansum in Mi, et in Marsebroeck duo mansi, in Marsen unus mansus, in Marsenveen duo mansi, in Horstwerden⁶⁾ duo mansi et dimidius, in Altwick duo mansi, item in Horstwerden⁶⁾ tria jugera.

Memento mei, Deus meus, in bonum et ne auferas miserationes tuas a me, et hanc congregationem in Altwick cum omnibus suis secundum misericordiam tuam in perpetuum protege. Et si qui diminuerint⁷⁾ ex his, que subscripta sunt, vel laesionem aliquam fecerint aut violentiam loco isto intulerint, diminuat Deus dies eorum et deleantur de libro viventium, parsque eorum sit cum Dathan et Abyron, et terra absorbeat vivos. Amen, fiat, fiat!

Testes igitur horum hi sunt:

Simon majoris ecclesie prepositus et Arnoldus decanus ipsius.

Lambertus prepositus sancti Bonifacii et Rudolphus decanus ipsius.

1) Lees ‘Habkewolde’ of ‘Abekewolde’, d.i. Abcoude. Het voorafgaande ‘Alxemer’ zal wel Aalsmeer zijn.

2) d.i. de Vecht.

3) Lees: Emecenkerc (Heemskerk)?

4) Hier en ook later wordt de eerste naamval gebruikt, waar men den vierden verwacht.

5) Lees: Bredevelt (onder Woerden). Het voorafgaande ‘Fletene’ staat wel voor ‘Flutene’, d.i. Vleuten.

6) Lees: Oostwerde, d.i. Oostwaard onder Zuilen.

6) Lees: Oostwerde, d.i. Oostwaard onder Zuilen.

7) Het handschrift heeft: ‘diminuerunt’.

[p. 227]

Balduinus prepositus sancte Marie et Gezelinus camerarius, decanus ipsius.

Godefridus prepositus sancti Petri ac Hermannus decanus ipsius.

Albertus prepositus sancti Joannis.

Hildefridus¹⁾ abbas sancti Pauli, ac Mauritius prior ipsius.

Remigius abbas in Oistbroeck, et Conradus prior ipsius.

Magister Daniel. Magister Godefridus²⁾. Walterus capellanus.

Gerardus comes de Gelre. Henricus comes de Malsen. Wilhelmus comes de Pule. Gerlagus de Renen.

Ministeriales: Gerardus et Albertus ejus filius, Helias villicus et Godefridus ejus filius, Guilhelmus de Vorne, Gerardus filius ejus, Gosewinus, Wilhelmus de Schalckwijck, Jacobus³⁾ et alii multi.

Acta sunt autem hec Trajecti anno dominice incarnationis MCLXXIIII, indictione VII^a, regnante glorioso imperatore Frederico, anno regni ejus XXIII, imperii autem XVIII, anno vero episcopatus domini Godefridi XVIIII, ipso regente sedem hujus civitatis feliciter. Amen.

(Naar een afschrift van A. Buchelius in HS. coll. Booth C. 63. Rijksarchief Utrecht⁴⁾.)

1) Lees: ‘Hildebrandus’, die als abt van St. Paulus voorkomt van 1169-1188.

2) Het handschrift heeft: ‘Gadefridus’.

3) Het handschrift heeft: ‘Jacobi’.

4) Boven het afschrift staat: Ex libro antiquo in pergameno scripto.

[p. 228]

Supplement.
Het Domkapittel van Luik doet aan de vijf Utrechtsche kapittelen mededeeling van de zekerheid, die de bisschop van Luik volgens recht en gewoonte stellen moet, wanneer hij een kasteel, door een zijner vasallen gebouwd, opeischt ter verdediging zijner diocese. (Zonder jaar¹⁾.)

Domini et amici carissimi. Receptis vestris amicabilibus litteris et questione in eis inclusa, continente, quam caucionem episcopus facere tenetur de iure vel patrie consuetudine vasallo pro castro ipsius vasalli, constructo dicti vasalli sumptibus, quod ab episcopo (optinet in feudum²⁾), si episcopus petat dictum

1) Mr. P.H. was van meening, dat dit stuk, - in Brom's Regestenlijst onder N^o. 293 opgenomen op het jaar 1120, alleen omdat op dit jaar een dergelijk advies van het Keulsche Domkapittel vermeld werd onder N^o. 292 - veel jonger was dan de 12e eeuw. Hij grondde dit gevoelen voornamelijk op het niet vermelden van den Luikschen Domproost, die dus reeds buiten het kapittel moest gesteld zijn; terwijl hij zelfs gistte, dat het noemen van den vicedeken kon wijzen op eene neiging, om ook den deken zelf reeds daarbuiten te stellen. Het laatste argument scheen mij niet afdoend, daar - afgezien van de vraag, of dergelijke neiging zal bestaan hebben, - de vicedeken natuurlijk altijd vermeld werd, wanneer het dekanaat tijdelijk vaceerde. Ik houd zijn gevoelen voor juist, ook om eene andere reden; de brief betreft gewis een zoogenaamd ‘open huis’ van het Sticht, en hoewel dergelijke huizen reeds vroeger nu en dan vermeld worden, schijnen ze echter eerst in de 14e eeuw talrijk geworden te zijn. Indien de brief uit dezen tijd dagteekent, verklaart zich ook zijne opneming in het ongeveer uit dezen tijd dateerende necrologium goed; terwijl het niet zeer aannemelijk is, dat een dergelijk stuk meer dan twee eeuwen zou bewaard gebleven zijn.

2) Deze drie onmisbare woorden ontbreken in het handschrift, doch kunnen aangevuld worden uit de inhoudsopgave in het begin daarvan: ‘Littera capituli ecclesie Leodiensis, quam caucionem episcopus facere tenetur de jure vel de consuetudine patrie vasallo pro castro ipsius vasalli, constructo ipsius vasalli sumptibus, quod ab ipso optinet in feudum.’

[p. 229]

castrum ab ipso vasallo pro sue dyocesis defensione, dicto vasallo se ad hoc paratum mediante caucione prestita offerente. Premissaque qualibet amicabili promptitudine in hiis et aliis quibuscumque, vestre peticioni super hoc quantum in nobis est respondemus, quod quid est de jure in talibus faciendum scire poteritis a jurisperitis, per vos super hoc consulendis. Sed quantum ad consuetudinem patrie Leodiensis complaceat vobis scire, quod in hujusmodi casu¹⁾ illud, quod sequitur, debere fieri credimus²⁾, videlicet quod primo deberent ostendere domino episcopo vel suis pro eo castrum et omnia bona et munitiones in eo existentes et legitime estimari, ad finem quod homines et persone, quos dominus episcopus in castro poneret, si qui ex ipsis vastarent vel consumerent aut per eorum culpam aliquid perderetur, dominus episcopus ad restitucionem tenetur, dicto suo vasallo de talibus faciendam³⁾. Si eciam dicti homines in dicto castro sic positi aliqua bona in campis seu villis aut ortis dicto castro raperent, colligerent aut expenderent aut aliqua dicti castri edificia destruerent, dominus eciam episcopus ad talium restitucionem dicto vasallo, ac aliis personis dampna hujusmodi sustinentibus, tenetur. Et (de⁴⁾) hujusmodi castro ac aliis predictis restituendis dominus episcopus vasallo suo secundum estimacionem hujusmodi deberet competentem prestare caucionem, prout et secundum quod considerari posset rationabi-

1) Het handschrift heeft: casum.

2) Het handschrift heeft: credemus.

3) Het handschrift heeft: faciendi.

4) In het handschrift ontbreekt dit woord.

[p. 230]

liter et perpendi per probos homines, habentes usum et noticiam in talibus non suspectos. Et super tali caucione seu convencione fierent littere obligatorie cum obligacione ipsius domini episcopi et suorum dicteque sue ecclesie bonorum, sigillo dicti domini episcopi sigillande unacum sigillo nostri maioris, per quod tamquam per dominum transfeudalis caucio hujusmodi seu obligacio esset confirmata. Sed si hostes, ad seu circa dictum castrum advenientes, ipsum castrum in toto vel in parte diruerent seu dampna aliqua in villis domibus ortis campis et bonis predictis quoquomodo inferrent, dominus episcopus ad talia restituenda minime tenetur, postquam in dicto castro posuisset homines, qui ad defensionem patrie sue ac dicti loci sua corpora periculo in hoc supponerent atque vitas; hoc tamen in premissorum singulis attento, quod fraus dolus et quecumque decepcionis species in hiis omnibus reici deberent et bona fides plenaria observari. Posset eciam dominus episcopus caucionem idoneam fidejussoriam prestare vasallo super premissis, si alius pretactus caucionis modus non prestaretur. Altissimus vos in sua gracia custodiat nunc et semper. Scriptum Leodii mensis Junii die XX, hora completorii.

Vicedecanus et capitulum Leodienses viris venerabilibus et discretis, amicis nostris karissimis, dominis Maioris, sancti Salvatoris, sancti Petri, sancti Johannis et sancte Marie Trajectensium ecclesiarum prelatis et capitulis.

(Naar een afschrift voorin het necrologium van het kapittel van St. Salvator, fol. 4 vs.)