Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 20

[p. 193]

Monsignore Garampi in Holland im jahre 1764
Mitteilung von Fr. von Weech.

Den Gegenstand dieser kurzen Mitteilung bilden einige Blätter aus den Aufzeichnungen des Monsignore Garampi über die Reise, die er im Jahre 1764 als Begleiter des damaligen Nuntius in der Schweiz, späteren Kardinals Oddi nach Deutschland unternahm, zunächst zur Vertretung des päpstlichen Stuhles bei der Wahl und Krönung des Erzherzogs Joseph zum Römischen König, sodann zur Beilegung des Streites zwischen dem Domkapitel von Speyer und dem Domdekan Grafen August von Styrum, dem späteren Fürstbischof von Speyer. Die Reise nahm die Zeit vom Februar bis Oktober 1764 in Anspruch. Der angeführte Streit machte verschiedene Phasen durch, es wurden Berichte nach Rom geschrieben, auf welche oft geraume Zeit die Antwort abgewartet werden musste. Diese Geschäftspausen benutzte Garampi zu verschiedenen Reisen, die er teilweise im Interesse der Curie unternahm - ich brauche dabei nur daran zu erinnern, dass in den Speyrer Streit die Frage der Appellation an den päpstlichen Stuhl hereinspielte und dass gerade damals die kirchlichen Kreise in Deutschland durch das Erscheinen des ‘Febronius’ sehr erregt waren,

[p. 194]

dessen Verfasser zu ermitteln Garampi gelang - während andere Reisen lediglich zu seiner Orientierung auf den verschiedenen Gebieten dienen sollten. Hierzu gehörte der Ausflug, den er von Köln aus nach den Niederlanden machte.

Es war nicht das erste Mal, dass Garampi diese Gegenden besuchte. Schon früher, als er in den Jahren 1761-63 einen längeren Aufenthalt in Deutschland genommen hatte, dessen Hauptzweck die Visitation des Reichsstiftes Salem¹⁾ gewesen war, hatte er einen grossen Teil von Deutschland, die Schweiz, Frankreich und auch die Niederlande bereist. Der Bericht über diese Reise ist von seinem Sekretär, Callisto Marini, selbstverständlich im vollen Einvernehmen mit Garampi und sicher auf Grund seiner Direktiven, verfasst und nach der im Nachlass Garampis im Vatikanischen Archiv aufbewahrten Handschrift im Jahre 1889 von Don Gregorio Palmieri veröffentlicht worden²⁾.

Auch das Manuscript über die im Jahre 1764 unternommene zweite Reise befindet sich im Vatikanischen Archiv, und ich habe während meines Aufenthaltes in Rom i.J. 1896 eine Abschrift machen lassen. Der Bericht über diese zweite Reise ist von Garampi selbst verfasst. Während Marini von ihm stets in der dritten Person spricht, führt Garampi sich in dem zweiten Berichte selbst redend ein.

Ich habe - als Neujahrsblatt der Badischen Historischen Kommission für 1898³⁾ - Auszüge aus bei-

1) Salem oder Salmansweiler im bad. Bezirksamt Überlingen.

2) D. Gregorio Palmieri, Viaggio in Germania, Baviera, Svizzera, Olanda e Francia compiuto negli anni 1761-1763. Diario del Cardinale Giuseppe Garampi. Roma Tipografia Vaticana 1889. XXII. 328 S. gr. 8^o. (Die auf Holland bezüglichen Aufzeichnungen stehen auf S. 180-213.)

3) Heidelberg, Carl Winters Universitäts-buchhandlung. 1898.

[p. 195]

den Berichten, welche sich auf die Bereisung der rheinischen Lande vom Bodensee an bis Düsseldorf herab beziehen, veröffentlicht.

Im Nachstehenden lege ich die Aufzeichnungen Garampis über seinen zweiten Aufenthalt in Holland vor, der die Zeit vom 2. bis 17. Juni 1784 in Anspruch nahm. Am 17. verliess er Holland, um durch die österreichischen Niederlande nach Deutschland zurückzukehren.

Conte Giuseppe Garampi - 1725 in Rimini geboren - war 1757 Ronconis Nachfolger als Präfekt des Vatikanischen Archivs geworden, und es ist bekannt, welches Verdienst er sich um die Ordnung und Verzeichnung dieses Archivs erworben hat. Mehrfach zu diplomatischen Missionen verwendet, trat er 1772 vollständig in die diplomatische Laufbahn über, wurde Nuntius in Warschau, 2 Jahre später in Wien. 1785 zum Cardinal erhoben, starb er in Rom, wo er seitdem seinen Wohnsitz hatte, im Jahre 1792.

Garampi war ein Mann von grosser und ausgebreiteter Bildung; soweit es im Rahmen der Ideen und Verpflichtungen eines hohen Würdentragers der römischen Kirche möglich war, unbefangen in der Beurteilung von Menschen und Dingen, erfüllt von lebhaftem Interesse für die Verhältnisse und Zustände fremder Völker, wenn er ihnen auch innerlich gänzlich fremd gegenüberstand. Er hatte ein offenes Auge für alles, was in seinen Gesichtskreis trat. Es ist begreiflich, dass die kirchlichen Verhältnisse ihn ganz besonders interessierten. Er war ein grosser Freund der Jesuiten, was schon der Umstand beweist, dass er als Kardinal seine Wohnung im Collegium Germanicum aufschlug und sie bis zu seinem Tode beibehielt.

Was ich aus seinem Reisebericht mitteile, gebe

[p. 196]

ich ohne Commentar, ohne Kritik, auch ohne den Versuch der Richtigstellung etwaiger Irrthümer, da ich den Wert dieses Reiseberichtes im Wesentlichen darin erblicke, mitzuteilen, was ein Mann wie Garampi des Aufzeichnens würdig fand.¹⁾

F.v.W.

1) Daar het Italiaansch ten onzent niet algemeen bekend is, heeft het bestuur gemeend eene Hollandsche vertaling aan Garampis tekst te moeten toevoegen. Eene vriendelijke hand maakte zich verdienstelijk door het leveren daarvan.

[Italiaans]

Venerdì 1. Giugno, partii col Sig^r Canonico Gio. Giulio Berna di Locarno²⁾ colla diligenza ordinaria da Colonia alle ore 4 della mattina, essendosi pagati fiorini 5 e kr. 35 per persona per tutto il viaggio fino a Nimega. Essendosi viaggiato anche la notte si giunse a Nimega a ore 4 del giorno seguente. Ci fu avvertito che pel ritorno da Nimega a Colonia si pagano 8 fiorini et 14 soldi a testa. Nel passare per Santen³⁾, prima di giungnere a Cleves⁴⁾, ci fu

2) Uditore der Nuntiatur in Köln.

3) Xanten, Stadt im Regierungsbezirk Düsseldorf.

4) Cleve, Stadt im gleichen Regierungsbezirk.

[Nederlands]

Vrijdag 1 Juni vertrok ik om vier uur 's morgens met de gewone diligence uit Keulen, in gezelschap van den Heer kanunnik Giovanni Giulio Berna uit Locarno; wij hadden voor de gansche reis tot Nijmegen elk fl. 5 kr. 35 (vooraf) betaald. Den nacht doorreizend, kwamen wij den volgenden dag te vier uur te Nijmegen. Ons werd medegedeeld, dat men voor de terugreis van Nijmegen naar Keulen 8 fl. en 14 st. per persoon betaalt. Toen wij, op weg naar Cleef, door Xanten reden, vertelde men ons,

[p. 197]

[Italiaans]

riferito essersi trovato nei mesi addietro un copioso tesoro di monete di oro antiche. Il Sig^r Vonck poi mi disse in Nimega, averne egli veduto alcune colla inscrizione: D r Galla Placidia e colla epigrafe Vot. XX. mult. XXX. Cosa assai notabile se non anche singolare in una Imperatrice.

Nell' entrare nel paese di Cleves già s'incomincia a vedere la campagna più brillante e i villaggi e città più eleganti che in Germania, e che già si accostano al gusto Ollandese.

Nimega è città non molto grande, situata parto in collina, e perciò di aria sottile, col fiume Wael, ch'è un braccio del Reno, al fianco. Conta circa 15 mila abitanti, dei quali 6 mila in circa saranno cattolici sotto la giurisdizione del Vescovo di Ruremonda. Il culto però della religione è privato. Fui a una chiesa ufficiata dai Padri Agostiniani, che

[Nederlands]

dat er in een der vorige maanden een rijke schat van oude gouden munten was gevonden. De Heer Vonck te Nijmegen deelde mij later mede, dat hij er eenige van had gezien met dit randschrift: D n Galla Placidia en met het opschrift: Vot. XX. mult. XXX. Iets dat vrij merkwaardig, zoo niet zonderling mag heeten voor een keizerin.

Zoodra men het land van Cleef binnenkomt, beginnen de velden een glanziger tint te verkrijgen, dorpen en steden er sierlijker uit te zien dan in Duitschland en meer tot den Hollandschen smaak naderend.

Nijmegen, geen heel groote stad, ligt gedeeltelijk op heuvelen, daardoor is de lucht er niet zwaar; de rivier de Waal, een arm van den Rijn, stroomt er langs. De stad telt ongeveer 15,000 inwoners, waaronder omstreeks 6,000 Katholieken die onder de jurisdictie van den bisschop van Roermond staan. Maar zij hebben geene openbare godsdienstoefening. Ik bezocht er eene kerk, waar de dienst wordt waargenomen door Vaders Augustijnen die

[p. 198]

[Italiaans]

quivi vivono in abito secolare. Allogiammo all' osteria del Svvan (Cigno) sulla piazza. Fui a trovare il Sig. Vonck in casa del Sig. Vermer, suo cognato, segretario della città; e il detto Vonck mi condusse a girare per tutta la città. Vedemmo il palazzo pubblico, in una di cui galleria sono incastrate nel muro le inscrizioni antiche Romane e li bassirelievi trovatisi in quelle vicinanze. Fuori della porta detta Pes Romanus trovansi per l'ordinario molte simili antichità.

In una stanza del palazzo, in cui fu tenuto il congresso per la pace del 1678, sono i ritratti di tutti gli ambasciatori e ministri che v'intervennero. Uno di essi è in abito nero ecclesiastico, con croce sul petto, e col collare a deux rabats. Si mostra questo ritratto come di Monsignor Bevilacqua, Nunzio Pontificio, ma oltre chè l'abito non conviene a quello di un Patriarca com'era Monsignor Bevilacqua, osser-

[Nederlands]

in het gewone leven een wereldlijk gewaad dragen. Wij logeerden op de markt in de herberg De Zwaan. Ik bracht een bezoek aan den Heer Vonck ten huize van zijn bloedverwant den Heer Vermeer, secretaris der stad; deze Vonck leidde mij de gansche stad rond. Wij bezichtigden het stadhuis; in een van zijne galerijen zijn in een muur gevat de oude Romeinsche opschriften en bas-reliefs, welke men in die buurten gevonden heeft. Gewoonlijk worden veel dergelijke oudheden gevonden buiten de poort, die Pes Romanus genoemd wordt.^*

In eene zaal van het stadhuis, waarin de samenkomst werd gehouden voor den vrede van 1678, bevinden zich de portretten van alle ambassadeurs en ministers die er tegenwoordig zijn geweest. Een hunner draagt een zwart geestelijk gewaad, met een kruis op de borst en een kraag ‘à deux rabats’. Dit portret wordt aangewezen als dat van Monsignore Bevilacqua, pauselijk nuntius;

* Bij Van den Bergh, Nijmeegsche Bijzonderheden p. 67 leest men het volgende:
‘Twee opschriften vroeger in de Hezelpoort gemetseld; het eene met de woorden: Huc usque jus Stauriae, wat verschillend verklaard wordt, en het andere: Hie pes imperii, hier is de voet des rijks. - In het Cartularium van het O.B. gasthuis a^o 1457 vermeld pecia terrae, sita inter montem dictum die Roemsche voet, gelegen digt voor de Hezelpoort’.

[p. 199]

[Italiaans]

vai che essendovi il ritratto del Straetman, Ambasciatore Cesareo, mancherebbevi quello del Vescovo di Gurch, che, se ben mi ricordo, era il 1^o. Ambasciatore Cesareo¹⁾. Sicchè io credo che quello sia piuttosto il ritratto di questo Vescovo che del Nunzio Pontificio.

Nell' ingresso del palazzo vedesi una gran campana di legno, che solevasi appendere in altri tempi al collo degli adulteri, e una grossa collana con due gran testicoli pendenti, che facevasi portare dalle donne adultere.

Nella chiesa principale, già dedicata a S. Stefano, che è grande, havvi il sepolcro di Catterina di Bourbon già moglie di .... Nassau²⁾.

1) Theodor Heinrich Graf Stratman, Kaiserlicher Hofkanzler, und Johannes von Goës, seit November 1686 Cardinal, Bischof von Gurk.

2) Katharina von Bourbon, gest. 1469, Gemahlin des Herzogs Adolf von Geldern.

[Nederlands]

maar behalve dat de kleeding niet overeenkomt met die van een Patriarch, zooals Monsignor Bevilacqua was, merkte ik op, dat, terwijl het portret van Straetman, ambassadeur des Keizers aanwezig is (daarentegen) ontbreken zou dat van den bisschop van Gurck, die, als ik mij wel herinner, eerste ambassadeur des Keizers was. Zoodat ik geloof, dat dit (portret) eer dezen bisschop dan den pauselijken Nuntius voorstelt.

Bij het binnenkomen van het stadhuis ziet men eene groote houten klok, die men eertijds overspelers aan den hals placht te hangen en eene dikke halsketting met twee groote afhangende ballen, die men overspelige vrouwen liet dragen. In de groote hoofdkerk, eertijds gewijd aan Sint Steven, bevindt zich het graf van Catherine van Bourbon, indertijd gemalin van........... Nassau.

[p. 200]

[Italiaans]

La città è assai bene fortificata; ma per ben presidiarla ha bisogno almeno di 18 mila uomini.

Sul colle più alto della città a bordo del fiume è un' antica rocca, che credesi quella stessa che fu costrutta da Carlo Magno¹⁾.

Circa il 1747 fu fatto un decreto o dalla città di Nimega o dai Stati di Gheldria, che non si possono più ammettere in avvenire dei cattolici per cittadini. Cosa che non solo fa torto alla nostra religione, ma che è eziandio contraria alla buona politica del commercio.

Credesi che tutta questa isola che è formata dal Wael e dal Reno sia l'antica vera Batavia. In fatti qui vicino a Nimega è un certo distretto che tuttavia dicesi Bettavven²⁾.

1) Von dem grossen romanischen Schlosse, welches an Stelle der von Einhard mit dem Palast zu Ingelheim verglichenen Karolingischen Pfalz stand und von Garampi noch gesehen wurde, sind heute nur noch spärliche Reste vorhanden. Es wurde durch die Franzosen zerstört und 1796 abgebrochen.

2) Es ist wohl die Betuwe, das Land zwischen Waal und Rhein, gemeint.

[Nederlands]

De stad is vrij goed versterkt, maar, zal het garnizoen voldoende zijn, dan heeft men ten minste 18,000 man noodig. Op den hoogsten heuvel der stad aan den zoom der rivier staat een oud kasteel, naar men meent, door Karel den Groote gesticht.

Omstreeks het jaar 1747 is, òf door de stad Nijmegen òf door de Staten van Gelderland, een besluit genomen dat in het vervolg geene katholieken tot het burgerrecht zullen worden toegelaten. Iets dat niet alleen onrechtvaardig is tegenover onzen godsdienst, maar bovendien strijdig met eene goede handelspolitiek.

Men houdt het er voor dat dit gansche eiland, gevormd door Waal en Rijn, het eigenlijke oude land der Bataven is. Inderdaad is hier in de buurt van Nijmegen eene streek die overal Bettawen (Betuwe) genoemd wordt. De dili-

[p. 201]

[Italiaans]

La diligenza parte da Nimega la mattina a 6 ore, per Mastricht o sia Venlo il lunedi e giovedi, per Colonia domenica, lunedi, mercoledi, giovedi e venerdi.

Alli 3. domenica dopo la messa si parti per barca a vela da Nimega per Rotterdam; siccome il vento fu sempre contrario, cosi non si giunse a Rotterdam che lunedi alle 3 in 4 ore, viaggio che con altro tempo suol farsi in 10 o 12 ore. Si passò Viel, Bommen e Gorcum¹⁾, piccola città, indi sotto Dordrecht, ch'è 3 ore distante da Rotterdam.

In Rotterdam fui a trovare il Sig. Van Strenacker, console di Spagna, presso del quale pranzammo la mattina seguente. Si alloggiò all' albergo cattolico del Cignale (Svvijns) alla piazza dov'è la statua di Erasmo.

1) Viel ist unzweifelhaft aus Tiel, Stadt am rechten Waalufer, verschrieben oder verhört. Bommen ist sicher Zalt-Bommel. Gorcum wird auch heute noch die Stadt Gorinchem an der Mündung der Linge in die Merwede genannt.

[Nederlands]

gence vertrekt van Nijmegen 's morgens om zes uur, naar Maastricht of Venlo op Maandag en Donderdag, naar Keulen op Zondag, Maandag, Woensdag, Donderdag en Vrijdag.

's Zondags om drie uur na de mis vertrokken wij van Nijmegen per zeilschip naar Rotterdam. Daar wij voortdurend tegenwind hadden, kwamen wij eerst 's Maandags tusschen 3 en 4 uur te Rotterdam; een tocht dien men onder andere omstandigheden in 10 à 12 uur pleegt te volbrengen. Wij voeren voorbij Viel (1. Tiel), Bommen (l. Bommel) en het stadje Gorkum, vandaar onder Dordrecht langs dat op drie uren afstands van Rotterdam ligt. In Rotterdam ging ik een bezoek brengen aan den Heer van Strenacker, consul van Spanje, bij wien wij den volgenden morgen het middagmaal gebruikten. Wij logeerden in het katholieke logement Het wilde Zwijn op het plein waar het beeld van Erasmus staat.

[p. 202]

[Italiaans]

Questa città parmi la più deliziosa dell' Ollanda. L'aria v'è sana. I gran canali della Mosa introducono qualunque sorta di gran bastimenti dentro la città. Le strade e i canali sono diritti, ben incrociati, con quantità di ponti levatoi, disposti con ottima simmetria e prospettiva, e che dall' uno e dall' altro lato hanno un arco posticcio di legno verniciato di bianco che rassomiglia il marmo. Il popolo è assai frequente. Da per tutto trovansi artisti e botteghe di mercanzie, essendochè lo spaccio è non solo per usa della città, ma anche per la navigazione e commercio estrinseco e orientale. Benchè la città non comprendra per avventura 40 mila abitanti, pure la mediocre sua estensione la fa comparire assai più piena di popolo e di negozianti di quello sia Amsterdam e molto più dell' Haya.

Vi sono circa 8 mila Cattolici e due chiese di

[Nederlands]

Dit schijnt mij de aangenaamste stad van Holland. De lucht is er gezond. De ruime grachten die uit de Maas haar water krijgen, maken het voor allerhande groote vaartuigen mogelijk in de stad te komen. De straten en grachten zijn recht, staan goed haaks op elkander en toonen tal van ophaalbruggen, die voortreffelijk zijn geplaatst met het oog op symmetrie en perspectief en die aan weerszijden een looze boog hebben van wit vernist hout dat op marmer gelijkt. De bevolking is vrij talrijk. Overal vindt men werklieden en pakhuizen, aangezien er handel gedreven wordt niet alleen met het oog op de stad, maar ook op de scheepvaart zoowel de vaart op het buitenland als die op de Oost. Hoewel de stad misschien nog geen 40,000 inwoners telt, doet haar matige omvang haar vrij wat voller met volk en handelaars schijnen dan Amsterdam en veel voller dan Den Haag. Er zijn ongeveer 8000 katholieken en twee zeer mooie

[p. 203]

[Italiaans]

Giansenisti assai belle. In una di esse risiede il vescovo di Deventer. Parroco di una delle medesime è il fratello del Sig^r. Haan, medico della corte di Vienna.

Vi sono chiese pubbliche degl' Inglesi, cioè episcopali, dei Scozzesi, cioè presbiteriani, dei Francesi, cioè Ugonotti, e degli Ebrei.

Sono anche in città molti Anabattisti, uno dei quali è il Sig. Bisschop, mercante Mennonita, che ha una delle più insigni raccolte di rarità, che sieno in Ollanda, tanto in pitture che in cose naturali e altre singolarità.

Vidi in un magazzeno il mercante Osy, uomo di bassa condizione, cattolico, che colla sua industria è divenuto uno dei più ricchi. Egli è stato nobilitato dalla Imperatrice Regina¹⁾, alla quale in occa-

1) Maria Theresia.

[Nederlands]

kerken der Jansenisten. In een der beide resideert de bisschop van Deventer. De pastoor van een dezer kerken is de broeder van den heer Haan, lijfarts van het hof te Weenen. Er zijn openbare kerkgebouwen van de Engelschen, namelijk Episcopalen, van de Schotten, nl. Presbyterianen, van de Franschen, nl. Hugenooten, en van de Joden. Er zijn hier ook veel Anabaptisten; onder hen is de heer Bisschop, een Doopsgezind handelaar, die een van de beroemdste verzamelingen van zeldzaamheden in Holland heeft, zoowel schilderijen als natuurkundige voorwerpen en andere merkwaardige zaken. In een magazijn zag ik den koopman Osy, iemand van lage afkomst, een katholiek die door eigen inspanning een der rijksten [van de stad] geworden is. De Keizerin, wie hij bij gelegenheid van den oorlog aanzienlijke geldsommen heeft geleend, heeft hem in den adelstand verheven. Ook is

[p. 204]

[Italiaans]

sione della guerra ha prestato somme considerabili di denaro. Egli è anche in Rotterdam suo agente.

La chiesa principale già di S. Lorenzo è assai vasta, di Gotica architettura. In tutti questi paesi vedonsi chiese di simil forma altissime e vaste, che fanno ben conoscere, in qual fiore sia stata altre volte la religione cattolica in questi paesi, e quanto fossero ricchi per innalzare tanti edifici e si magnifici.

Dopo che i Gesuiti furono cacciati dall' Ollanda¹⁾, la loro chiesa, ch'è assai bella e con tre ordini di gallerie per comodo del popolo è stata data ai Minori Osservanti Riformati o Francescani. Sull' altar maggiore v'è anche lo stemma del nome di Gesù. Hanno però i Gesuiti conservato il possesso di una casa annessa, dove tuttavia dimora il P. Tomassen, Gesuita, che vi tiene un privato oratorio per alcuni

1) Im Jahre 1707.

[Nederlands]

hij Haar agent te Rotterdam. De hoofdkerk, eertijds aan Sint Laurens gewijd, is in Gotischen trant gebouwd en vrij ruim. Overal in deze streken ziet men dergelijke zeer hooge, ruime kerken, waaruit men wel kan opmaken, hoe bloeiend de katholieke godsdienst eertijds in deze landen is geweest en hoe rijk zijne belijders dat zij zoo groote en zoo prachtige gebouwen konden stichten.

Nadat de Jezuïeten uit Holland verjaagd waren, is hun kerk, die zeer fraai was en drie galerijen boven elkander had ten gerieve van het volk, geschonken aan de Minderbroeders Observanten of Franciscanen. Op het hoofdaltaar is nog het teeken van den naam Jezus. Een belendend huis is nog in het bezit der Jezuïeten gebleven; daar woont nog steeds de Pater Jezuïet Tomassen, die er voor eenige weinige penitenten een particuliere bidplaats houdt.

[p. 205]

[Italiaans]

pochi suoi penitenti. I Ballivi della città chiudono gli occhi e tollerano la di lui permanenza.

La città è divisa in vecchia e nuova. La gran strada detta Hochstratt, ch'è lunghissima, unisce l'una all' altra, ed è nel sito più eminente della città.

Parte ogni mattina alle 5 ore la diligenza per Mardick¹⁾ e Anversa, dove si può giugnere la sera alle ore 9. Si pagano 9 fiorini a testa. Ma dalla metà del mese di Ottobre fino alla primavera la diligenza non è più praticabile.

Martedì 5. partimmo alle ore 2 dopo pranzo in barca, e alle 4 giugnemmo a Delft. Ci fermammo ivi fino alle 5½. La piazza, dov'è il palazzo pubblico e la chiesa principale, già di S. Vito, è assai vaga. Sul campanile v'è un carillon, ch'è il più armonioso di tutti questi paesi. La suonata

1) Moerdijk.

[Nederlands]

De stedelijke Overheid laat zijn verblijf aldaar oogluikend toe. De stad is verdeeld in eene oude en een nieuwe stad. De hoofdstraat, Hoogstraat geheeten, die zeer lang is, verbindt het eene deel der stad met het andere en ligt in het hoogste deel der stad.

Iederen morgen te 5 uur vertrekt er eene diligence naar Mardick (1. Moerdijk) en Antwerpen, waar men des avonds te 9 uur kan aankomen. Men betaalt voor die reis 9 gulden per hoofd. Maar van half October tot den aanvang der lente is de diligence niet te gebruiken. Dinsdag den vijfden vertrokken wij na het middagmaal om 2 uur te scheep en kwamen om 4 uur te Delft. Wij bleven daar tot half zes. Er is een zeer mooi plein, waarop het stadhuis en de eertijds aan Sint Vitus gewijde hoofdkerk staan. Op den toren is het meest welluidende klokkenspel van al deze landen. Het luiden der klokken duurt elk

[p. 206]

[Italiaans]

d'ogni ora dura circa mezzo quarto d'ora, ed è assai bella.

Seppi che uno dei magistrati di Delft è nascostamente cattolico. In un altra chiesa vi sono i due famosi depositi del Principe di Oranges, e dell' Ammiraglio Tromp, descritti da tutti i viaggiatori.

I Gesuiti hanno qui conservato il possesso di una casa e oratorio privato, dove dimora il P. Ovijn Gesuita.

Prima di giugnere a Delft v'è una campagna di terra bianca, di cui formasi la majolica, che fabbricasi presso a questa città, e ch'è la migliore di Ollanda.

Da Delft all' Haya si va in ora 1½. Alle sponde del canale sono continue file doppie di alberi, che formano bellissimi viali.

All' Haya alloggiai in un albergo cattolico di M^r. Hausemont all' insegna de drie haasjes, cioè dei tre lepri, alle stalle del Principe di Oranges presso la piazza.

[Nederlands]

uur ongeveer een kwartier en is heel mooi. Ik vernam dat een der Delftsche vroedschapsleden in 't geheim katholiek is. In een andere kerk zijn de twee beroemde praalgraven van den Prins van Oranje en van den Admiraal Tromp, die door alle reizigers beschreven zijn. De Jezuïeten zijn hier in het bezit gebleven van een huis en afzonderlijk bidvertrek, waar de Pater Jezuïet Ovijn woont.

Vóórdat men aan Delft komt, ziet men een veld van witte aarde, waarvan de majolica gemaakt wordt, die men in deze stad verwerkt en die de beste van Holland is. Van Delft kan men in 1½ uur Den Haag bereiken. Langs de oevers van de vaart staan onafgebroken dubbelrijen van boomen, die uiterst fraaie lanen vormen.

In Den Haag logeerde ik in een katholiek logement van M^r Hausemont, waar de drie haasjes uithangen, dicht bij de stallen van den Prins van Oranje en het Plein.

[p. 207]

[Italiaans]

Fui a trovare il P. Van der Meer, capellano dell' ambasciatore di Spagna, Gesuita, che quivi abita con due altri suoi colleghi, cioé il P. Camba e il P. Van Langhenoven.

Vidi il Sig. Van der Mieder, segretario degli Stati di Ollanda, il Marchese di Puente Fuerte, ambasciatore cattolico,¹⁾ e il Barone di Reischach, ministro Cesareo. L'avvocato De Roy, cattolico è uno dei più dotti e stimati all' Haya. Conobbi presso l'ambasciatore di Spagna un canonico di Siviglia, venuto in Fiandra per fare le prove della sua nobiltà, discendendo egli dalle Fiandre. Mi disse, che in Spagna niun capitulo esigge prove di nobiltà in vigore di statuti; ma che in alcuni capitoli è costume che si facciano.

Presso l'Haya è la Maison du bois del Principe di Oranges. Il palazzo non è nè grande, nè molto bello, eccetto nella sala, dove sono alcune pitture

1) Der Spanische Gesandte.

[Nederlands]

Ik ging Pater Van der Meer opzoeken, kapelaan van den Spaanschen ambassadeur, een Jezuïet die daar woont met twee zijner collega's, Pater Camba en Pater Van Langenhoven. Ik zag den heer Van der Mieden, secretaris der Staten van Holland, den markies van Puente Fuerte, katholiek ambassadeur en Baron van Reischach, keizerlijk gezant. De katholieke advocaat De Roy is een der geleerdsten en hoogst geachten in Den Haag. Bij den Spaanschen ambassadeur maakte ik kennis met een kanunnik van Sevilla, die naar Vlaanderen gekomen was om bewijsstukken van zijn adeldom te verkrijgen, daar hij afkomstig was uit Vlaanderen. Hij zeide mij, dat in Spanje geen kapittel krachtens zijne statuten bewijzen van adeldom eischt; maar dat men het in eenige kapittels pleegt te doen. Dicht bij Den Haag is het Huis ten Bosch, toebehoorend aan den Prins van Oranje. Het paleis is noch groot noch bijzonder schoon, uitgezonderd

[p. 208]

[Italiaans]

di Rubens¹⁾. Ma assai delizioso è il bosco, che lo circonda, ben diviso in molti viali, ornati nelle incrociature e nei capi da statue di marmo.

Il Principe di Oranges²⁾ fece la prima volta due mesi sono la sua professione di fede, accostandosi alla cena dei Riformati. Egli è assai serio e di pochissime parole. Dicono però che colle persone sue domestiche e di sua confidenza si rallegra e

1) Bekanntlich nimmt man jetzt an, dass diese Gemälde nicht von Rubens selbst, sondern von Schülern des Meisters herrühren.

2) Der Erbstatthalter Wilhelm V, geboren 1748, nach dem Tode seines Vaters Wilhelm IV (1751) unter Vormundschaft seiner Mutter und nach deren Ableben (1759) des Herzogs Ludwig Ernst von Braunschweig-Wolfenbüttel. An anderer Stelle schreibt Garampi, der englische gesandte beim Niederrheinischen Kreise, Mr. Cressener, habe ihm erzählt: ‘che il giovane Statolder è di un carattere finora non conosciuto, ch'egli non ride mai e che per ciò argomentasi essere molto riflessivo. Il Duca di Wolfemputel, suo zio e tutore, è uomo di grandissimo merito e di somma prudenza; che si é cattivato l'animo degli Stati Generali, e che ha grande esperienza negli affari. Fra 3 o 4 anni, allorchè il Slatolder entrerà in reggenza, anderà a farsi un gran cambiamento nello stato politico della Europa. Probabilmente egli si unirà colla Inghilterra, unita alla quale potrà l'Ollanda sempre sostenersi; ma opposta ad essa mai potrà guadagnare: mentre ancorchè si unissero insieme Francia, Spagna e Ollanda, pure equaglieranno mai le forze maritime dell' Inghilterra.’

[Nederlands]

de zaal waarin eenige schilderijen van Rubens zijn. Maar liefelijk is het bosch er omheen, verdeeld in vele lanen die aan de kruis- en eindpunten met marmeren standbeelden versierd zijn. De Prins van Oranje heeft twee maanden geleden voor het eerst zijne belijdenis afgelegd, en deelgenomen aan het avondmaal bij de Gereformeerden. Hij is nog al ernstig en spreekt weinig. Echter zegt men, dat hij tegenover zijne bedienden en zijne vertrouwelingen meer vroolijkheid en levendigheid toont. Men

[p. 209]

[Italiaans]

mostra più vivacità. Sperasi ch' egli continuerà la massima del padre, ch' è anche del Duca [di] Wolfembutel suo tutore, di favorire per quanto è possibile i cattolici, acciò sieno contenti di lui, e cosi gli facciano per ogni occorrenza un favorevole partito.

Sono in Ollanda alcune famiglie cattoliche, le quale hanno diritto di padronato in alcune chiese protestanti: sicchè debbono nominare un ministro protestante e conferirgli la parrochia, e allora procurano di scegliere per ministro uno dei più quieti e dei meno zelanti per la loro religione, acciò non inquietino quei cattolici, che vivono nel distretto della parrochia.

All' Haya e in altri luoghi, e credo anche in tutta l'Ollanda e alcune altre provincie, le chiese cattoliche possono possedere stabili e capitali; ma ogni 33 anni debbono pagare un 10 per cento pel diritto, che chiamano collaterale, ch'è una specie di laudemio.

[Nederlands]

hoopt dat hij zich zal houden aan het beginsel van zijn vader, ook dat van zijn voogd den Hertog van Wolfenbuttel, nl. de katholieken zooveel mogelijk te begunstigen, opdat zij tevreden over hem kunnen zijn en zoodoende bij elke gelegenheid zijn partij zullen nemen.

Er zijn in Holland eenige katholieke familiën die het collatie-recht hebben in sommige protestantsche kerken, zoodat zij een protestantsch predikant moeten benoemen en de zorg voor de gemeente aan hem opdragen, en dan zorgen zij er voor dat zij een der bedaardsten kiezen, geen ijveraar voor zijn geloof, opdat men de katholieken in hun kerspel met rust zal laten. In Den Haag en andere plaatsen, en ik geloof ook in gansch Holland en eenige andere provinciën, kunnen de katholieke kerken vaste goederen en kapitalen in eigendom hebben, maar alle 33 jaren moeten zij 10% betalen voor het collateraal recht, zooals het bij hen heet, een soort van recognitie.

[p. 210]

[Italiaans]

In Leida e in alcune altre città ogni chiesa cattolica deve pagare una certa tassa ogni anno al pubblico. In Amsterdam e in altri luoghi nulla si paga. Nelli anni addietro un parroco Giansenista di Delft fu moroso in pagare la sua quota: interrogato e citato, rispose di non avere che pochi parrochiani, che non gli fornivano nemmeno una piccola porzione del suo mantenimento; e così voleva scusarsi dal pagamento della tassa. Gli fu intimato che dunque lasciasse la chiesa, - e così pagò.

Felice sarebbe lo stato del cattolicismo, se nel clero secolare non regnasse uno spirito d'indipendenza dal Nunzio di Brusselles, e uno spirito di partito contro i Regolari. Quanto al primo dicono di essere buoni cattolici Romani, ma non sciocchi, vorrebbero formare corpo e capitolo, avere un proprio loro capo con giurisdizione quasi episcopale, come nella Mairia

[Nederlands]

In Leiden en in eenige andere steden moet elke katholieke kerk jaarlijks een zekere belasting aan de schatkist betalen. In Amsterdam en andere plaatsen wordt niets betaald. Jaren geleden bleef eens een pastoor der Jansenisten in gebreke zijne quote te voldoen. Toen men hem ontbood en ondervroeg, gaf hij ten antwoord dat hij slechts weinig parochianen had, die zelfs niet voor een gering deel in zijn onderhoud konden voorzien; op die wijze wilde hij zich onttrekken aan het betalen der belasting. Hij kreeg ten antwoord dat hij dan zijne kerk maar moest overgeven en dus betaalde hij. Gelukkig zou de toestand van het katholicisme genoemd mogen worden, indien onder de wereldlijke geestelijkheid niet een streven was naar onafhankelijkheid van den Nuntius te Brussel, indien er geene vooringenomenheid was tegenover de reguliere geestelijken. Wat het eerste punt betreft - zij zeggen dat zij goede katholieken zijn, maar niet dwaas; zij zouden een afzonderlijk lichaam en kapittel willen vormen, een eigen hoofd willen hebben met eene rechtsmacht als die van een bisschop, zooals in de Meierij van den Bosch,

[p. 211]

[Italiaans]

di Bolduc¹⁾, senza dipendere dal Nunzio, che dicono troppo lontano di quì, ignaro dei costumi del paese, e molto più delle qualità delle persone e dei meriti dei preti Ollandesi. Quanto poi ai Regolari, si ha dai preti invidia alla maggior frequenza di popolo, ch'essi si acquistano, e alla maggiore opulenza delle loro chiese. Io però credo che questi Regolari debbano essere sempre sostenuti, 1^o. perchè sono più dipendenti dalla S. Sede; 2^o. perchè essendovene alcuno che non faccia il suo dovere, può essere rimandato ai suoi conventi, laddove un prete secolare non può essere privato senza processo, e forse nemmeno con processo; 3^o. perchè tutto quello, che acquistano i Regolari, resta sempre in beneficio della chiesa, laddove i preti secolari e ne impiegano talvolta per i loro parenti, e morendo i lori eredi spo-

1) Bois le Duc, s'Hertogenbosch.

[Nederlands]

zonder afhankelijk te zijn van den Nuntius: die is, beweren zij, te ver van hier, niet op de hoogte van 's lands zeden en gewoonten en nog minder van de persoonlijke hoedanigheden en verdiensten der Hollandsche priesters. Wat de Regulieren betreft, de priesters zijn afgunstig op den meerderen toeloop van volk dien deze hebben en op de grootere weelde hunner kerken. Ik voor mij geloof, dat deze Regulieren altijd behooren te worden gesteund, 1^o omdat zij meer afhankelijk zijn van den Heiligen Stoel, 2^o omdat, indien er een al eens zijn plicht niet doet, hij weer naar zijne kloosters kan worden gezonden, terwijl een wereldlijk geestelijke niet kan worden afgezet zonder een proces, en misschien nog minder met een proces, 3^o omdat alles wat de Regulieren verwerven altijd ten voordeele van de kerk komt, terwijl de wereldlijke geestelijken er soms gebruik van maken ten behoeve hunner bloedverwanten, en na hun dood nemen hunne

[p. 212]

[Italiaans]

gliano la casa del defonto di quanto possono. Che poi i Regolari abbiano più frequenza di popolo, ciò altronde non procede che dalla maggiore assistenza e servigio che fanno alla chiesa, a di cui intuito i fedeli piuttosto scelgonsi per parrochie le chiese dei Regolari che quelle dei secolari.

Fui a Schevvelin¹⁾, luogo sul mare 3 quarti d'ora distante dall 'Haya, al quale si va per un viale deliziosissimo a 4 e 6 file di alberi. Il mirabile ci è che essendo il terreno tutto sabbionoso e passando per le dune, si è dovuto portarvi la terra buona affinchè gli albori potessero allignarvi. Il viale o sia strada di mezzo è tutta selciata.

Giovedì 7. partimmo alle 10 ore dall 'Haya in carrozza, e giugnemmo alle 12 in Leyden. Dal giorno dopo l'Ascensione fino al mezzo giorno d'oggi si è

1) Scheveningen.

[Nederlands]

erfgenamen uit het huis van den overledene mede zooveel zij kunnen. Dat nu de Regulieren grooter toeloop van volk hebben, komt nergens anders van daan dan van de meerdere hulp en dienst die zij aan hun gemeente geven; dat zien de geloovigen ook wel en daarom geven zij bij de keus van een kerspel de voorkeur aan de kerken der Regulieren boven die der wereldlijke geestelijken.

Ik ben ook in Scheveningen geweest, een zeeplaats op drie kwartier afstands van Den Haag, waar men heen gaat langs een prachtigen weg, beplant met vier en (soms) zes rijen boomen. Het wonderbaarlijke is, dat men genoodzaakt is geweest op dezen zandigen duingrond goede teelaarde aan te brengen, opdat de boomen er wortel konden schieten. De middelstraat is geheel geplaveid.

Donderdag den 7^en om 10 uur vertrokken wij per karos uit Den Haag en kwamen om 12 uur te Leiden. Van den dag na Hemelvaartsdag tot heden middag, heeft men

[p. 213]

[Italiaans]

qui tenuta una fiera, che dicesi in Ollandese kermesse. Osservai gran quantità di botteglie, di bijouteries e altre cose simili.

Pranzai in un ospizio particolare, annesso alla chiesa già dei P.P. Gesuiti, e ora chiusa senza verun esercizio. Ella è grande e assai ben fornita. Nella casa vi abita ora un P. Gesuita, che chiamasi il P. De Winter. Vi pranzò anche il Sig. Nitaert, parroco di un villaggio cattolico mezza ora distante da Leida detto Oestgeest.

Il detto P. Gesuita si tiene qui nascosto, tollerato dai magistrati per aver cura della casa e delle robe; ed ha alcuni soli pochi penitenti.

Alloggiammo all' osteria detta Burch al monte, situato in mezzo la città, dove in cima è un muro rotondo come di fortificazione, che dicesi degli antichi Romani. V'è in mezzo un giardino a forma di La-

[Nederlands]

hier een feest gevierd dat in het Hollandsch kermesse wordt genoemd. Ik zag tal van kramen met byouterieën en andere dergelijke zaken.

Ik gebruikte het middagmaal in een particulier huis dat behoort tot de voormalige kerk der Vaders Jezuïeten; nu is die kerk gesloten en er wordt geenerlei dienst gedaan. Zij is groot en heel goed ingericht. In het huis woont nu een Vader Jezuïet, De Winter genaamd. Aan tafel was ook zekere heer Nitaert, pastoor van een katholiek dorp Oestgeest, dat een half uur van Leiden ligt. Bovengenoemde Vader Jezuïet houdt zich hier met vergunning der Overheid verborgen, om zorg te dragen voor het huis en de goederen; hij heeft slechts een gering aantal penitenten. Wij brachten den nacht door in het logement de Burch bij een heuvel die in het midden der stad ligt; op den top staat een ronde muur als van eene versterking, die naar men zegt afkomstig is van de oude Romeinen. In het midden is een tuin aangelegd als

[p. 214]

[Italiaans]

berinto. Si ascende il monte per due scale di circa 80 gradini l'una.

Vidi il giardino botanico assai vago, annessa al quale è una stanza piena d'inscrizioni antiche e bassirilievi; e in altra gran stanza un insigne Museo di cose naturali, cioè uccelli, pesci, petrificazioni, conchiglie, marmi, farfalle etc.; e credo che dopo quello del Principe di Oranges sia il più scelto e copioso di tutta l'Ollanda.

Venerdì 8. partimmo alle 9 ore sulla barca per Utrecht, dove giugnemmo la sera alle ore 7. Il viaggio fu bellissimo, perchè di tempo in tempo s'incontravano ville e giardini alle rive del canale, specialmente presso ai villaggi, specialmente presso ad Alphen 3 ore distante da Leyden; dopo altre 3 ore si passò presso la città di Woerden, fin dove arrivò Luigi XIV. col suo esercito.

In barca era un ministro calvinista di Viana, il quale mi raccontò, che in Viana i Giansenisti sono

[Nederlands]

doolhof. Men beklimt den heuvel langs twee trappen van ongeveer 80 treden elk. Ik bezichtigde den botanischen tuin die heel mooi is; een daaraan grenzend vertrek is vol antieke opschriften en bas-reliefs. In een ander groot vertrek vindt men eene prachtige verzameling van natuurkundige voorwerpen, als vogels, visschen, versteeningen, schelpen, marmersoorten, kapellen etc.; ik geloof dat dit museum na dat van den Prins van Oranje het voortreffelijkste en het rijkste van geheel Holland is.

Vrijdag den 8^sten om 9 uur vertrokken wij per schuit naar Utrecht, waar wij 's avonds om 7 uur aankwamen. Het was een zeer mooie tocht, doordat wij van tijd tot tijd langs de oevers der vaart buitenverblijven en tuinen zagen, vooral in de buurt van dorpen en in 't bijzonder dicht bij Alphen, dat drie uur van Leiden ligt; na nog drie uren voeren wij voorbij de stad Woerden, het verste punt dat door Lodewijk XIV met zijn leger bereikt werd.

[p. 215]

[Italiaans]

stati obbligati poco fa a chiudere una loro scuola o sia collegio, dove nutrivano e instruivano circa 30 giovanotti. Hanno dovuto chiudere detta scuola, perchè avevano indotto un giovane invito patre a farsi cattolico, e lo aveano sottratto da quel luogo e portato a Delft, d'onde volevano trasportarlo in Fiandra: ma in Delft fu raggiunto dal padre e ricondotto.

In Utrecht fui alloggiato dal P. Federico de Smet Gesuita, ch'è ivi parroco e missionario di una chiesa e stazione cattolica, dove risiede con un suo compagno. La chiesa è bella e riccamente ornata di paramenti, argenterie etc.

Havvi fra le altre cose un calice d'oro massiccio del peso di circa 6 libbre, che dicesi essere costato alla benefattrice, che lo regalò, 6 mila fiorini.

I Gesuiti hanno pure in questa città un altra stazione con bella chiesa e casa annessa assai comoda,

[Nederlands]

In de schuit bevond zich ook een kalvinistisch predikant van Vianen die mij vertelde, dat de Jansenisten te Vianen onlangs verplicht zijn geweest een hunner scholen of college's te sluiten, waar ongeveer dertig jongens werden opgevoed en onderwezen. Zij hebben die school moeten sluiten, omdat zij een jongen invito patre er toe hadden gebracht katholiek te worden; daarna hadden zij hem uit Vianen naar Delft gevoerd en wilden hem van daar naar Vlaanderen brengen, maar in Delft was hij door zijn vader achterhaald en teruggebracht. In Utrecht logeerde ik ten huize van den Vader Jezuïet Frederik de Smet, die daar pastoor en missionaris is van eene katholieke kerk en statie, waar hij verblijf houdt met een zijner ordebroeders. De kerk is schoon en rijk versierd met paramenten, zilverwerk enz. Er is onder andere een kelk van massief goud, ongeveer zes pond zwaar, naar men zegt, door de schenkster voor zes duizend gulden gekocht. De Jezuïeten hebben echter in deze stad nog eene andere statie met eene fraaie kerk en daaraan

[p. 216]

[Italiaans]

dove risiede il P. Lorenzo van der Leepe con altro suo consocio.

Mi dissero questi P.P. Gesuiti, ch'è molto decresciuto il numero dei cattolici ricchi e benestanti; che 30 o 40 anni fa aveano fra gli addetti alle loro 2 stazioni 15 in 20 famiglie, che tenevano carozza, e ora non ne hanno che due: mentre i nobili e benestanti o sono mancati senza successione e i loro beni sonosi devoluti a famiglie, straniere, ovvero sonosi traspiantati a Ruremonda e in Brabante, per poter ivi più quietamente e liberamente vivere nella professione cattolica.

E generalmente in tutta l'Ollanda osservasi questa diminuzione di cattolicismo nelle persone nobili e ricche. Se è vero, che sul finire del secolo passato si aveano nei domini degli Stati Generali 300 mila cattolici, certamente la diminuzione sarebbe stata grandissima, se al presente non se numera che la metà.

[Nederlands]

belendend geriefelijk huis, waar Vader Laurens van der Leepe woont met een zijner ordebroeders. Deze Vaders Jezuïeten deelden mij mede, dat het getal der rijke en welgestelde katholieken sterk verminderd is: dertig of veertig jaren geleden waren er onder degenen die tot hunne staties behoorden 15 à 20 families die rijtuig hielden, nu waren er nog maar 2; en dit doordat de adellijken en welgestelden deels zonder nakomelingen waren gebleven, waardoor hunne goederen aan vreemde families waren gekomen, deels waren verhuisd naar Roermond en Brabant om daar geruster en vrijer in het katholiek geloof te kunnen leven.

En over het algemeen kan men dit afnemen van het katholicisme onder den adel en de rijken in geheel Holland waarnemen. Indien het waar is, dat er op het einde der vorige eeuw op het grondgebied der Staten-Generaal 300,000 katholieken zijn geweest, dan zou dat getal zeker aanzienlijk moeten afgenomen zijn, daar men er nu slechts

[p. 217]

[Italiaans]

Vidi la chiesa principale de 'Giansenisti, presso la quale risiede il così detto Arcivescovo di Utrecht. La chiesa è bellissima e tenuta con gran proprietà e decenza; e vi è un battistero. Non ci vidi però nel presbiterio il baldacchino per l'Arcivescovo.

La chiesa già cattedrale di Utrecht, di cui se ne brucciò già tempo la nave, dovea essere certamente la più magnifica dell 'Ollanda. Sussiste ancora la croce, ch'è di magnifica struttura Gotica e di un altezza non ordinaria. Per la rovina della nave ora è staccata dal corpo dolla chiesa la gran torre, chi era già sulla porta maggiore. Questa torre è altissima, tutta ornata d'intagli di marmo. Vi è un carillon, che si suona a mano in certe ore del giorno; e ogni suonata dura per ben mezza ora o per tre quarti d'ora. La persona, che suona, tocca e batte le diverse campane in concento musico, fa sentire diversi concerti, che sono assai gradevoli.

[Nederlands]

de helft telt. Ik heb de hoofdkerk der Jansenisten gezien, waarbij de zoogenaamde Aartsbisschop van Utrecht zijn verblijf houdt. De kerk is zeer schoon en wordt zeer netjes en behoorlijk onderhouden; er is ook een doopvont. Echter heb ik in het priesterkoor den baldakijn voor den Aartsbisschop niet gezien. De voormalige kathedraal van Utrecht, waarvan het schip indertijd verbrand is, moet zeker de prachtigste van Holland zijn geweest. Het kruis is nog over, een prachtstuk van Gothischen stijl en van buitengewone hoogte. Door de verwoesting van het schip is tegenwoordig de groote toren, die eertijds boven den hoofdingang stond, van het lichaam der kerk afgescheiden. Deze toren is zeer hoog en geheel versierd met beeldhouwwerk van marmer. Er is een klokkenspel dat met de hand bespeeld wordt op zekere uren van den dag; dat spelen duurt telkens een goed half uur of drie kwartier. De persoon die speelt, speelt en slaat op de onderscheiden klokken in muzikale harmonie en doet dikwijls

[p. 218]

[Italiaans]

La casa già fabbricata da Adriano VI. Papa, ha al di fuori tuttavia una statua del Salvatore.

Questa città è di aria migliore di quante sieno nella provincia di Ollanda, essendo anche in situazione più eminente. Vi scorre un braccio del Reno, che va poi a perdersi e a finire nelle dune fra Leyden a Harlem. Il commercio non è molto, eccetto che nella fabbrica dei panni, i quali però non hanno tanto spaccio, quanto quelli di Leyden.

L'università o accademia, che quivi fiorisce, è di qualche nome.

I cattolici Romani sfuggono, per quanto possono, il commercio coi Giansenisti, nè fanno insieme matrimoni. Sopra tutto si guardano di non intervenire mai alle loro funzioni; e in genere hanno assai più avversione contro di essi, che contro i Protestanti.

Presso Utrecht è la villa di Van Mollen, ch'è certamente la più vaga e la più magnifica di Ollanda.

I vari parterres sono tutti pieni di statue e di

[Nederlands]

liefelijke stukken hooren. Het huis, weleer gebouwd door Paus Adriaan VI, heeft nog altijd een standbeeld van den Heiland in zijn gevel. De lucht in deze stad is beter dan die in welke stad van Holland ook, zij is dan ook wat hooger gelegen. Er stroomt een tak van den Rijn, die zich verderop verliest in de duinen tusschen Leiden en Haarlem. Er is niet veel handel behalve (wat er is) door de fabrikatie van lakens die echter niet zulk een afzet vinden als de Leidsche.

De universiteit of academie, die hier bloeit, heeft eenigen naam. De Roomsch-Katholieken ontwijken zooveel mogelijk den omgang met de Jansenisten, er worden ook geene huwelijken tusschen hen gesloten. Bovenal wachten zij zich ooit aan hunne plechtigheden deel te nemen en over het algemeen hebben zij sterker afkeer van hen dan van de Protestanten. Dicht bij Utrecht ligt de buitenplaats van Van Mollem, zeker de bekoorlijkste en prachtigste van Holland. De

[p. 219]

[Italiaans]

vasi scolpiti con bellissimi bassirilievi. Ma il più maraviglioso sono le due grotte o stanze ottangolari, una ornata a conchiglie, l'altra a petrificazioni, di un gusto soprafino, di vaghissimo disegno, di fiori (che paiono naturali e veri), di arabeschi e per fino di figure e maschere. I vari colori e forme di conchiglie e petrificazioni o corpi marini sono si bene connessi e disposti, che in certa distanza sembrano quei lavori di stucchi o rilievi dipinti, e non già artefatti nel modo suddetto. Se dicesi, che ciascuna di dette grotte sarà costata 100 mila fiorini, non credo, che direi una iperbole. Ciascuno di detti pezzi naturali è o orientale o di pregio e la quantità n'è innumerabile.

Partii da Utrecht la mattina degli 11. Giugno alle ore 7 in barca, e arrivai alle 2 dopo mezzodì ad Amsterdam. Si pagano 24 soldi a testa. Il viaggio

[Nederlands]

onderscheidene parterres zijn vol standbeelden en gebeeldhouwde vazen met zeer schoone bas-reliefs. Maar het verwonderlijkst zijn de twee grotten of achthoekige kamers, de eene versierd met schelpen, de andere met versteeningen, in verfijnden smaak en allerliefst van teekening, met bloemen die natuurlijk en echt schijnen, met arabesken en eindelijk met aangezichten en maskers. De verschillende kleuren en vormen van schelpen, versteeningen en zeedieren zijn onderling zoo goed verbonden en gerangschikt, dat zij op zekeren afstand niet op bovengenoemde wijze kunstmatig vervaardigd schijnen, maar lijken op stuc-werk of geschilderd relief. Men zegt dat elk dezer grotten 100,000 gulden heeft gekost; ik geloof niet dat ik hier eene overdrijving bega. Al deze natuurvoorwerpen zijn òf afkomstig uit het Oosten òf (ten minste) van waarde en hun aantal is onnoemlijk groot.

Ik vertrok van Utrecht per schuit den 11^den Juni om 7 uur en kwam om 2 uur des namiddags te Amsterdam aan. Men betaalt daarvoor 24 stuivers per hoofd. De reis is

[p. 220]

[Italiaans]

è deliziosissimo, incontrandosi sempre dall' una e dall' altre parte del canale deliziosissime ville. Le più magnifiche sono presso il villaggio di Marza, due ore distante da Utrecht, e presso l'altro di Luni¹⁾, distante 4 o 5 ore.

Prima di partire da Utrecht, andai a Zeist, che è il luogo, dove risiede la nuova setta degli Hernutteri o Zinzendorfiani o Fratelli Moravi. Il luogo è deliziosissimo in mezzo a un bosco diviso ordinatamente in più viali, con canali d'acqua all' intorno e in mezzo. Questo luogo appartenne già ai Principi d'Oranges e lo fece fabbricare il Re Guglielmo d'Inghilterra, dove si ritirò nel partire da quel regno. Ora n'è padrone un mercante di Amsterdam. Oltre il palazzo del Signore e il giardino, ch'è in mezzo al bosco, sonovi tre gran palazzi, dove stanno gli Hernutteri, che ora sono in numero di circa 400.

1) Die beiden Ortsnamen entstellt aus Maarssen und Loenen.

[Nederlands]

heerlijk, daar men aan weerskanten van de rivier (canale) telkens allerfraaiste buitenplaatsen ziet. De prachtigste zijn in de buurt van het dorp Maarssen, op twee uur afstands van Utrecht, en bij Loenen, dat vier of vijf uur van Utrecht ligt.

Alvorens Utrecht te verlaten, ging ik naar Zeist, de plaats waar de nieuwe secte der Hernhutters, Zinzendorfianen of Moravische broeders, haar verblijf houdt. Die plaats ligt heerlijk midden in een bosch, dat regelmatig verdeeld is in verscheidene lanen met grachten er om heen en binnenin. Deze plaats behoorde eertijds aan de Prinsen van Oranje; zij is aangelegd op last van Willem, Koning van Engeland, die zich hier terugtrok als hij dat koninkrijk verliet. De tegenwoordige bezitter is een Amsterdamsch koopman. Behalve het heerenhuis en den tuin, die midden in het bosch ligt, zijn er nog

[p. 221]

[Italiaans]

Tutti si esercitano in vari mestieri, e ciascuno paga una dozena alla comunità per esser ivi mantenuto e nutritro. In una casa a parte dagli uomini stanno le donne. I capi della comunità sono quelli che dispongono i vari lavori, nei quali ciascuno debbe impiegarsi. Ivi è quasi ogni sorta di mestieri, e ciascuno è esercitato a perfezione. Non si vedono le persone che lavorano; ma tutti i lavori sono disposti vagamente in altretante stanze, quanti sono le specie dei lavori. Ve n'è una tutta di scarpe, altre di sellerie e finimenti da cavalli e carozza Altre di fettuccie, di orefici, di ferri, di legnami lavorati etc. e il tutto è si finamente lavorato, che sebbene ciascuno di tali lavori sia assai più caro di quello si vendo altrove, pure v'è sempre un concorso grandissimo di compratori, anche Ollandesi, che fanno il viaggio a bella posta, per fornirsi di quanto loro abbisogna.

[Nederlands]

drie groote gebouwen, waar de Hernhutters wonen, nu ten getale van ongeveer 400. Allen oefenen zich in verscheiden ambachten, en ieder betaalt eene rente aan de broederschap om daar te worden onderhouden en gevoed. De vrouwen wonen in een huis afgezonderd van de mannen. De hoofden der Broederschap deelen ieder het werk toe, waarmede hij zich bezig moet houden. Men vindt daar bijna alle soorten van beroepen en alle worden er voortreffelijk uitgeoefend. De werklieden zelve krijgt men niet te zien; maar alle voortbrengselen van hun arbeid zijn bevallig gerangschikt in evenveel vertrekken als er soorten van werk zijn. In een ziet men niets dan schoenen, in andere zadelmakerswaren en versierselen voor paarden en koetsen. In andere ziet men linten, goudsmidswerk, ijzerwerk, bewerkt hout etc., en alles zóó fijn bewerkt dat, hoewel elk stuk hier vrij wat duurder is dan elders, er toch steeds een zeer groote toeloop van koopers is, ook van Hollanders die daar opzettelijk de reis voor doen, om zich te voorzien van

[p. 222]

[Italiaans]

Ad ogni lavoro è scritto in un bullettino il prezzo, cosicchè non è mai necessario d'interrogare il venditore sul prezzo, e di quel ch'è notato non si può defalcare neppure un liardo o quattrino.

Questi Hernutteri hanno anche altre case nei domini dei State Generali, una nel Ducato di Berg, altre nelle colonie Inglesi dell' America, e ora se ne fonda una in Pietroburgo.

I loro matrimoni si fanno innanzi al magistrato delle rispettive città, e soggiacciono nel criminale a detti magistrati.

In Amsterdam alloggiai all' osteria del Rondel nel Doelestratt, appartenente a Rymer Weltters, dove pagasi un fiorino per pasto senza il vino, e un fiorino e mezzo per la stanza con due letti.

Il Plantage è un passeggio pubblico ornato di varie file d'alberi, presso all' Hortus Medicus, in cui sono 2200 generi di piante.

[Nederlands]

hetgeen zij noodig hebben. Alle stukken zijn geprijsd, zoodat men den verkooper nooit naar den prijs behoeft te vragen; op den vastgestelden prijs kan men zelfs geen duit afdingen.

Deze Hernhutters hebben nog andere verblijven in het gebied der Staten-Generaal, één in het graafschap Berg; andere bevinden zich in de koloniën der Engelschen in Amerika; tegenwoordig wordt er een gesticht in Sint Petersburg. Zij sluiten huwelijken ten overstaan van de Overheid der respectieve steden en zijn onderworpen aan de crimineele rechtspraak derzelfde magistraten.

In Amsterdam logeerde ik in het logement Rondeel in de Doelenstraat, toebehoorend aan Rymer Welters; men betaalt daar een gulden voor den kost buiten den wijn en anderhalven gulden voor eene kamer met twee bedden. De Plantage is een openbare wandelplaats, versierd met verscheidene rijen boomen, bij den Hortus Medicus waarin zich 2200 soorten van planten bevinden. Men telt

[p. 223]

[Italiaans]

Contansi in Amsterdam 40 mila Cattolici e 2 mila Giansenisti. Tutta la populazione sarà di circa 300 mila anime. Le case dei riformati hanno per lo più un L scolpito o dipinto sulla porta. I Quaccheri, Anabattisti e alcune altre sette vi sono tollerate alla guisa dei Cattolici, cioè con culto privato. I Luterani però lo hanno pubblico.

Fui nella chiesa cattolica dei P.P. Carmelitani Francesi ch'è assai bella. Il pulpito è nascosto sotto la predella dell' altare, e si fa saltar fuori con una macchina allorchè si deve predicare.

Le chiese cattoliche in Amsterdam non pagano tassa alcuna alla città, come altrove.

Le case sono di si caro prezzo, che per la pigione di una semplice stanza con letto e mobili si pagano comunemente circa 100 fiorini l'anno.

La casa della città è assolutamente uno dei più magnifici e ornati edifici di Europa.

[Nederlands]

in Amsterdam 40.000 Katholieken en 2.000 Jansenisten. De geheele bevolking zal ongeveer 300.000 zielen tellen. De huizen der Gereformeerden hebben meerendeels een gesneden of geschilderde L. op de deur. De Kwakers, Doopsgezinden en eenige andere secten worden er geduld op de wijze der Katholieken, d.w.z. zij hebben geen recht van openbare godsdienstoefening, de Lutherschen wel. Ik ben in de Katholieke kerk der Fransche Vaders Karmelieten geweest, die heel mooi is. De preekstoel is verborgen onder de trede van het altaar; moet er gepreekt worden, dan doet men hem met behulp van eene machine naar buiten springen. De katholieke kerken in Amsterdam betalen geenerlei belasting aan de stad, zooals elders het geval is. De huizen zijn er zoo hoog in prijs, dat men voor de huur van een eenvoudige gemeubileerde kamer met bed gewoonlijk ongeveer 100 gulden 's jaars betaalt. Het Stadhuis is ongetwijfeld een der prachtigste van

[p. 224]

[Italiaans]

Osservai il carillon, il di cui asse ha 7200 buchi, per uso delle varie armonie e concerti, che sono formati dalla diversa situazione dei ferretti che s'intromettono in vari di detti buchi, i quali nella rotazione dell'asse vengono a toccare un ferretto, che alza un martello, il quale batte sopra una campana. Le campane sono in tutto 30.

La pesca delle balene è cosa assai incerta; escono ogni anno circa 250 bastimenti. Torna talvolta la maggior parte senza veruna preda. Allora quelli, che hanno avuta la sorte di prenderne, guadagnano il doppio degli altri anni, nei quali la pesca è stata più comune. Ogni bastimento costerà circa 40 mila fiorini.

Per la pesca delle arringhe esciranno ogni anno circa 300 barche. Dimandando io per qual motivo i soli Ollandesi fanno il principale commercio delle arringhe, e non gl' Inglesi o altri, mi fu risposto, che la detta pesca è commune a tutti, ma che gli

[Nederlands]

Europa. Ik bezichtigde het klokkenspel; de as van dit klokkenspel heeft 7200 holten, gemaakt met het oog op de onderscheidene harmonieën, die gevormd worden door de verschillende ligging der ijzeren staafjes die in verscheidene der bovengenoemde holten dringen; bij het ronddraaien der as brengen deze staafjes een ijzeren staaf in beweging; deze staaf licht weer een hamertje op, dat op eene klok slaat. Er zijn in 't geheel 30 klokken.

De walvischvangst is een vrij onzeker bedrijf; elk jaar gaan er ongeveer 250 schepen uit. Soms keeren de meeste terug zonder iets gevangen te hebben. Degene, die het geluk hebben gehad wel wat te vangen, winnen dan dubbel zooveel als in andere jaren waarin de vangst als gewoonlijk is. Elk schip zal ongeveer 40.000 gulden kosten. Op de haringvangst zullen jaarlijks wel zoowat 300 schepen uitgaan. Toen ik vroeg waarom de handel in haring vooral in handen der Hollanders is en niet in die van Engelschen of anderen, werd mij geantwoord dat de haringvangst beoefend wordt door allen, maar dat de

[p. 225]

[Italiaans]

Ollandesi essendo più sobri nel loro vitto e più tolleranti della fatica d'ogni altra nazione, possono per conseguenza spacciare le arringhe a molto minor prezzo di quello farebbero gl' Inglesi. E così questi si astengono dalla detta pesca per timore di non poter avere gran spaccio.

La casa della Compagnia dell' Indie è vastissima e piena di ampi magazzeni. Ivi si vende tutto all' ingrosso, v.g. la cannella non si vende che a balle, e ogni balla sarà del valore di 3 mila fiorini. In quest' anno se ne sono vendute 60 mila libbre.

Ogni anno ella suol ricevere 20 navi, che ritornano in Amsterdam dopo tre anni che n'erano escite: sicchè continovamente ella ha in mare circa 60 navi; e con quelle che saranno nei porti o in particolari spedizioni, contasi, che in tutto ne averà 80 in 90. Ciascuna di dette navi è di 40 cannoni. Dicesi, che la Compagnia avrà nelle terre di sua giurisdizione circa un millione di sudditi.

[Nederlands]

Hollanders, soberder van leefwijs en beter bestand tegen vermoeienis dan alle andere volken, de haringen daardoor tegen veel lager prijs kunnen verkoopen dan de Engelschen zouden kunnen doen. En daardoor onthouden deze zich van de visscherij, uit vrees van geen groot debiet te kunnen hebben.

Het Oostindisch-huis is buitengewoon groot en bevat tal van ruime magazijnen. Hier wordt alles in het groot verkocht, de kaneel b.v. wordt slechts in balen verkocht, elke baal zal zoo wat eene waarde hebben van 3.000 gulden. Dit jaar zijn er 60.000 pond verkocht. Elk jaar komen gewoonlijk 20 schepen der Compagnie in Amsterdam binnenvallen, drie jaar nadat zij zijn uitgezeild, zoodat zij voortdurend omstreeks 60 schepen in zee heeft; voegt men daarbij de schepen die in de havens liggen of op bijzondere ondernemingen uit zijn, dan kan men het geheele aantal vaartuigen op 80 à 90 berekenen. Elk dezer schepen voert 40 kanonnen. Men zegt, dat de Compagnie in de landen

[p. 226]

[Italiaans]

In una osteria in Amsterdam, detta Keiserkroon, conservasi un gabinetto di uccelli morti, ch'è il più vago e numeroso, ch' io abbia veduto. Ogni uccello vi è ivi colle penne e pelle sua naturale, come se fosse vivo; ha il nido, le uova, e in ciascun spartimento vi è rappresentato il paese, che ama detto uccello, cioè o boschereccia o marina o fiori o macerie di edifici etc.

In detta stanza contansi sopra 80 spartimenti.

Vi è anche una gran collezione di farfalle. In questo prevale al gabinetto del Principe di Oranges, ché in quello non son rappresentati i paesaggi, che in pittura nel fondo d'ogni spartimento; in questo sono a rilievo e al naturale con vaghissima simmetria.

Dimorano qui alcuni Gesuiti in nascosto. Ero raccomandato al P. Tomassen, che però non era in Amsterdam. Vi è anche un Gesuita, ch'è come procuratore delle missioni, e che accudisce a tutti gli

[Nederlands]

onder haar gebied ongeveer een millioen onderdanen telt. In een der logementen te Amsterdam, Keizerskroon geheeten, wordt eene verzameling doode vogels bewaard, zoo schoon en talrijk als ik er geene andere gezien heb. Elke vogel heeft daar zijn echte huid en veeren, alsof hij nog leefde, evenzoo zijn nest en zijne eieren; in elke afdeeling is eene voorstelling gegeven van het land waar die vogel zich het liefst ophoudt, boschrijk land of aan zee gelegen, tusschen bloemen of in ruïnen.

In dat vertrek telt men meer dan 80 van zulke afdeelingen. Er is ook eene groote verzameling vlinders. In dit opzicht overtreft dit kabinet dat van den Prins van Oranje, dat het landschap daar slechts geschilderd is op den achtergrond van elke afdeeling; hier is de natuur in relief afgebeeld en in schoone symmetrie.

Hier houden zich enkele Jezuïeten schuil. Ik was aanbevolen aan Pater Thomassen, doch die was niet in Amsterdam. Er is ook een Jezuïet, die als het ware gevol-

[p. 227]

[Italiaans]

affari temporali, o come pretendesi al commercio, e che frequenta la borsa de' mercanti. Egli chiamasi il P. Van Kessel: così chiamavasi quello che fin dal 1708¹⁾ fu tollerato in Amsterdam per il commercio. Tutti gli altri, che sono di mano in mano successi, assumono lo stesso nome: cosicchè Van Kessel è il Gesuita immortale, come il Lama Lamarum.

Fui alla gran casa dell' Ammiralità. Vidi un vascello di 75 cannoni, che ora sta lavorandosi. Costerà in tutto 300 mila fiorini.

La Republica tiene continovamente armate in corso 40 navi da guerra.

Ogni nave ha circa 360 diverse corde, ciascuna della quali ha il proprio nome. Vidi la gran corde, ch' è destinata per l'ancora d'un vascello. Essa pesa 8 mila libbre di 16 once: è composta di 1200 cordi-

1) D.h. bis zur Verbannung der Jesuiten aus Holland.

[Nederlands]

machtigde van de missies is en die zorgt draagt voor de wereldlijke zaken of, zooals beweerd wordt, voor den handel; hij bezoekt de koopmansbeurs dikwijls. Hij heet Pater Van Kessel; zoo heette ook de Jezuïet die van 1708 af in Amsterdam werd toegelaten ter wille van den handel. Al de anderen die hem langzamerhand zijn opgevolgd, nemen dienzelfden naam aan en zoo is Van Kessel de onsterfelijke Jezuïet evenals Lama Lamarum.

Ik bracht een bezoek aan het groote gebouw der Admiraliteit. Ik zag er een schip van 75 kanonnen, waaraan men bezig was. Het zal in het geheel 300.000 gulden kosten. De Republiek houdt voortdurend 40 gewapende oorlogsschepen in de vaart. Elk schip heeft ongeveer 360 verschillende touwen en elk daarvan draagt zijn eigen naam. Ik zag ook het groote touw, dat voor het anker van een schip bestemd is. Dat touw weegt 8.000 ponden van 16 ons; het is samengesteld uit 1200 dunne touwen,

[p. 228]

[Italiaans]

celle, ognuna delle quali dev' essere sì forte da sostenere 300 libbre di peso.

Vidi un'uomo alla casa dell' Indie, che in una sola mano e col polso di essa alza tre gran marchi di ferro del peso di 250 libbre. Ogni marco ha il suo annello da potersi prendere. Il medesimo uomo intromettendo i piedi in due annelli di detti marchi, camminava coi marchi così attaccati ai piedi.

Una stufa all' Inglese di ferro bianco dell' altezza di mezz' uomo e col suo tubo costa circa 30 fiorini.

Conobbi il Sig. Mojana della città di Como, il Sig. Bolongari da Stresa sul Lago Maggiore e il Sig. Brentano da Tramezzino sul Lago di Como e il Sig. Carli del Lago di Como, tutti mercanti oriundi Milanesi, assai ricchi e onorati.

I Sig^ri Guffanti e Petazzi sono i direttori del negozio della ragione Guaita e Compagni. Presso di essi sta per imparare il negozio il Sig. Greppi, figlio

[Nederlands]

die elk sterk genoeg moeten zijn om drie honderd pond te dragen.

In het Oostindisch-Huis heb ik een man gezien die aan de pols van een hand drie groote ijzeren gewichten van 250 pond oplicht. Elk gewicht heeft een ring waarbij men het kan aanvatten. Diezelfde man steekt de voeten door de ringen van twee dier gewichten en loopt dan voort met de gewichten aan zijne voeten. Een Engelsche kachel van gepolijst ijzer, half zoo hoog als een man, kost met de pijp ongeveer 30 gulden. Ik maakte kennis met den heer Mojana uit Como, met den heer Bolongari uit Stresa aan het Lago Maggiore, den heer Brentano uit Tramezzino aan het meer van Como en den heer Carli wonend aan het meer van Como, allen rijke en aanzienlijke kooplui van Milaneesche afkomst. De heeren Guffanti en Petazzi zijn directeuren van den handel van het huis Guaita en C^o. Om den handel te leeren vertoeft bij hen

[p. 229]

[Italiaans]

del principale finanziere della Reg^a d'Ungheria in Italia, nativo Bergamasco.

Prezzo i Sig^ri Brentano e Compⁱ dimora il Sig. Remigio Rima da Valle Usumona, che mi favori con grande attenzione.

Sono quì dei sensali sì ricchi, che guadagneranno fino a 25 mila fiorini l'anno.

Gli assicuratori tengono per regola di non assicurare sopra una nave somma maggiore di 304 mila fiorini. Perchè così perdendosene una, non vi rimettono che detta somma; e peraltro andando a salvamento molte altre ne percepiscono da ciascuna il loro guadagno.

In ogni ora parte una barca per Sardam¹⁾. Questo villaggio, ch'è in faccia ad Amsterdam è il più ricco di tutta l'Ollanda. Ivi sono la maggior parte fabbriche di mercanti di Amsterdam o del paese mede-

1) Wie auch heute noch von Ausländern geschieht, aus Zaandam entstellt.

[Nederlands]

de heer Greppi, zoon van den voornaamsten financier der Koningin van Hongarije in Italië, geboortig uit Bergamo. Bij de heeren Brentano en C^o. woont de heer Remigio Rima uit Valle Usumona, die zoo goed was mij veel oplettendheden te bewijzen. Sommige handelsagenten hier zijn zoo rijk, dat zij jaarlijks wel 25.000 gulden verdienen. De assuradeurs houden zich aan den regel geen schip hooger te verzekeren dan voor 304.000 gulden. Daarom betalen zij derhalve bij het verloren gaan van een schip niet meer terug dan bovengenoemde som; en ter andere zijde krijgen zij hun winst van elk der vele schepen die behouden blijven.

Elk uur vertrekt er een schip naar Zaandam. Dit dorp, tegenover Amsterdam gelegen, is het rijkste van Holland. Daar zijn de meeste fabrieken van Amsterdamsche kooplieden of van kooplieden uit die streek zelve.

[p. 230]

[Italiaans]

simo. Vi saranno in quel piccolo distretto 4 in 500 molini a vento per uso di segare legnami, di fare tabacca e carta. Quivi si fabbrica gran parte delle navi o barche per uso dell' Ollanda.

Andai a Sardam con i conti di Ostein, condotti dal Sig. Guffanti in un bellissimo jacht, che costà al padrone 14 mila fiorini.

Tutte le campagne del Northollande sono pienissime di canali; e siccome il mare è più alto, così all' imboccatura dei canali vi sono delle chiuse per impedire che la campagna non resti inondata.

Fummo anche a Brusk¹⁾, ch' è il villaggio più elegante d'ogni altro. Le strade sono pavimentate con mattoni a coltello o pietro di vari colori con buon disegno: non vi si lascia entrare o passare verun cavallo, bue o altra bestia, che possa sporcare o guastare la strada. Tutte le case son dipinte e per lo più la porta maggiore, che corrisponde in strada o

1) Aus Broek entstellt.

[Nederlands]

Op die kleine plek staan wel 4 à 500 windmolens voor het zagen van hout, het bereiden van tabak en papier. De schepen en booten, die in Holland gebruikt worden, worden meerendeels hier getimmerd. Ik werd met de graven van Ostein naar Zaandam gebracht in een bijzonder mooi jacht, dat den eigenaar 14.000 gulden gekost heeft.

Gansch Noord-Holland is vol vaarten en slooten en daar zij lager liggen dan de zee, zijn er aan de ingangen dezer vaarten sluizen om te voorkomen dat het land overstroomd zal worden. Wij bezochten ook Broek, dat het sierlijkste dorp van alle is. De straten zijn geplaveid met baksteen of steenen van velerlei kleur, met een aardig patroon; geen paard, koe of ander beest dat den weg zou kunnen bevuilen of beschadigen mag binnenkomen of er doorgaan. Alle huizen zijn geverfd en meestal is de hoofddeur die uitkomt op de straat òf een looze deur òf zij blijft

[p. 231]

[Italiaans]

è finta o chiusa perpetuamente, nè si apre che quando il padrone si ammoglia e quando muore. Onde l'ingresso nelle case è per lo più dalla parte di dietro cioè dalla campagna. Alcuni giardinetti di dette case son circondati di cancelli, senza che si conosca la porta dell' ingresso; e il fiore della polvere, ch' è crivellata pel giardino, dimostra, che ivi non mette mai piede nè uomo ne animale. Alcuni viali sono coperti di chiocciole pestate e stritolate: niun altra materia è più propria per impedire la vegetazione dell' erbe. In alcuni giardinetti vedonsi delle figure di animali formate con boschetti di busso o tasso. Tutto il villaggio è sul bordo di un bel cratere di mare. Con tutta questa straordinaria e strabocchevole eleganza gli abitanti però sono i più rozzi del mondo, mal vestiti, ritrosi dal consorzio degri altri: cosicchè appena vedono un forestiere meglio vestito che essi, che si ritirano nelle loro case; nè mai permetteranno,

[Nederlands]

voortdurend gesloten en wordt slechts geopend wanneer de heer des huizes trouwt of sterft. Vandaar ligt de ingang der huizen meerendeels aan den rechterkant, nl. aan de landzijde. Sommige tuintjes bij die huizen zijn omgeven door een hek, zonder dat men een ingang kan gewaar worden; en het fijne gezeefde zand dat door den tuin gestrooid ligt toont dat mensch noch dier hier ooit een voet zet. Sommige wegen zijn bedekt met stukgeklopte en gemalen slakkenhuizen; geen andere stof is zoo geschikt om den groei van gras te belemmeren. In sommige tuintjes ziet men figuren van dieren in heesters van palm of taxis. Het gansche dorp ligt op den oever van een mooien inham der zee. Met al deze buitengewone en buitensporige netheid, behooren de bewoners toch tot de minst beschaafden van de wereld, zijn zij slecht gekleed en wars van den omgang met anderen; nauwelijks zien zij een vreemdeling die beter gekleed is dan zij of zij trekken zich binnenshuis terug; nooit zullen zij toestaan dat men bij hen binnenkomt om

[p. 232]

[Italiaans]

che si possa entrare a vedere alcuno de' giardinetti, che stanno dietro alle loro case.

Venerdì 15 Giugno partii da Amsterdam in barca par Harlem alle ore 10; arrivai a un ora. Siccome in Amsterdom le acque dei canali sono salate, e le altre delle cisterne non sono atte per le bucate, così conviene inviare tutte le biancherie sporche ad Arlem per ivi lavarsi.

Intorno ad Arlem sono bellissime passeggiate con viali di alberi e un gran bosco assai vagamente diviso in più viali, dove i cittadini fanno i loro passeggi. All' intorno vi sono molti casini. La città fa gran commercio di tele.

Partii per acqua alle 3, arrivai alle 6 in Leida. Alloggiai presso il P. Tommaso Hoube, parroco della chiesa francese, Carmelitano della provincia di Parigi, che col P. Agostino, suo compagno, ha cura di questa stazione. Mi riferirono esser ivi un medico di molto

[Nederlands]

een der tuinen te bekijken die achter hunne huizen gelegen zijn.

Vrijdag 15 Juni vertrok ik om 10 uur per schuit van Amsterdam naar Haarlem en kwam daar te 1 uur aan. Daar het water der grachten te Amsterdam brak is en dat der regenputten niet geschikt voor waschwater, moet alle vuile waschgoed naar Haarlem worden gezonden om het daar te laten wasschen. Rondom Haarlem vindt men zeer mooie wandelingen en lanen en een groot bosch, fraai verdeeld door een aantal wegen, waarop de burgerij hare wandelingen doet. Tal van zomerverblijven liggen daar rondom heen. De stad drijft veel handel in linnens.

Ik vertrok per schip om drie uur en kwam te zes uur in Leiden. Ik logeerde bij Pater Thomas Hoube, pastoor van de Fransche Kerk, een Karmeliet behoorende tot de provincie van Parijs, wien te zamen met zijn ordebroeder Pater Augustinus de zorg voor deze statie is toevertrouwd. Zij vertelden mij dat hier een medicus van

[p. 233]

[Italiaans]

grido, che nella sua gioventù apostatò dall' ordine o Francescano o Domenicano. Costui andava rivelando i peccati, che avea sentiti in confessione, quando era nell' ordine: cosa che stomacava gli stessi protestanti.

Sabato 16. partii da Leida alle 6, giunsi alle 9 all' Haya. Pranzai presso il P. Francesco Van der Meeren. Sentii, che ultimamente l'arcivescovo Giansenista di Utrecht avea conferita la confermazione nell' Haya a tutti i suoi Giansenisti: e che però la funzione non ebbe gran concorso. Anni sono capitò all' Haya in casa dell' ambasciatore di Francia un vescovo, il quale in 2 mattine confermò più de 5 mila persone. Gli Stati fecero sapere subito all' ambasciatore, che desideravano interrompere questa funzione, acciò non si facesse tanto concorso di Cattolici nell' Haya dalle provincie vicine: e così finì.

Sentii qui e altrove, che l'arciprete di Ollanda non

[Nederlands]

veel naam was, die in zijne jeugd afvallig was geworden van de Dominikaner- of Franciscaner-orde. Deze was toen gaan vertellen welke zonden hem in den biechtstoel bekend waren gemaakt, in den tijd dat hij nog lid der orde was; een daad waarmede hij zelfs de Protestanten geërgerd had.

Zaterdag den 16^den vertrok ik van Leiden om zes uur en kwam om negen uur in Den Haag. Ik gebruikte het middagmaal bij Pater Frans van der Meeren. Ik vernam dat pas geleden alle Jansenisten in Den Haag door hunnen Aartsbisschop uit Utrecht waren gevormd, doch dat de plechtigheid weinig toeloop had gehad. Jaren geleden kwam eens ten huize van den Franschen ambassadeur in Den Haag een bisschop die in twee morgens aan meer dan 5.000 personen het Vormsel toediende. De Staten deden den ambassadeur onmiddellijk verzoeken deze plechtigheid te doen ophouden, opdat er niet zulk een toeloop van Katholieken uit de naburige provinciën naar Den Haag zou plaats hebben, en dus hield men er mede op. Ik vernam hier en

[p. 234]

[Italiaans]

è molto gradito; che ora si penuria molto di preti secolari: eppure questi fanno sempre aspra guerra ai regolari, che vorrebbero veder privi delle loro stazioni.

Questa guerra ha prodotto, che nella maggioria di Bolduc gli Stati Generali proibirono tempo fa, che non fosse più lecito surrogare dei regolari nelle loro stazioni, allorchè venissero a mancare: e così è successo, che ora niuno ve n'è rimasto e che i preti secolari sonosi coll' appoggio degli Stati Generali impossessati di tutte le loro stazioni.

Ora un simile regolamente vorrebbero i preti secolari introdurre in Ollanda e nelle altre provincie: al che se mai perverranno, ne nascerà non solo detrimento alla giurisdizione dell Nunzio e all' ubbidienza verso la S. Sede, ma eziandio del positivo danno alla coltura dei fedeli, per la quale il clero secolare è troppo insufficiente in numero di soggetti.

[Nederlands]

elders dat de aartspriester van Holland niet zeer bemind is; dat er op het oogenblik groote schaarschte is van wereldlijke geestelijken; en toch leven deze steeds in hevigen strijd met de Regulieren, die zij wel gaarne beroofd zouden zien van hunne staties. Deze strijd heeft ten gevolge gehad, dat in de Meierij van 's-Hertogenbosch de Staten-Generaal een tijd geleden gelast hebben dat het niet meer geoorloofd zou zijn, wanneer er Regulieren stierven, andere Regulieren in hunne staties aan te stellen, en zoo is het gekomen dat er nu geen enkele meer overgebleven is en dat de wereldlijke geestelijken gesteund door de Staten-Generaal zich meester hebben gemaakt van al hunne staties. De wereldlijke geestelijken zouden nu eene dergelijke regeling willen invoeren in Holland en de overige provinciën. Indien zij daar ooit toe komen, zal dat nadeelig zijn niet alleen voor de rechtsmacht van den Nuntius en de gehoorzaamheid aan den pauselijken stoel, maar ook beslist schadelijk voor de stichting der geloovigen, want daarvoor is de wereldlijke geestelijkheid te weinig talrijk.

[p. 235]

[Italiaans]

Il Nunzio ha in quest' ultima Quaresima dispensato per le carni. Questa dispensa è stata molto male sentita dalla maggior parte dei Cattolici; e sonosi querolati di qualche arciprete, che l'ha richiesta di proprio suo arbitrio e senza consultarne molti altri parrochi e missionari. Questi Cattolici sono zelantissimi per l'osservanza dei precetti della chiesa e quasi piccansi di mostrarsi tali in faccia ai protestanti. Riflettono ancora a un pregiudizio, che ne verrà in altri anni successivi a quei poveri Cattolici, che stanno al servigio dei protestanti. Questi in tempo della Quaresima erano soliti a provedere i loro famigliari di cibi esuriali a costo anche di qualche proprio maggiore dispendio. Ora che sì è dato questo esempio di dispensa, pretenderanno, che i loro famigliari non abbiano obbligo grave di mangiare di magro, o che debbano procurarsi anche in altri anni la medesima dispensa dai loro parrochi.

[Nederlands]

De Nuntius heeft deze laatste Vasten dispensatie verleend in het eten van vleesch. Deze dispensatie is door het grootste deel der Katholieken zeer slecht opgenomen en zij hebben zich beklaagd over zekeren aartspriester, die haar gevraagd heeft op zijn eigen houtje en zonder vele andere pastoors en missionarissen te raadplegen. Deze Katholieken zijn uitermate ijverig in het naleven der voorschriften van de kerk en zij zijn er op uit zich onder de oogen der Protestanten zoo ijverig te betoonen. Zij denken ook aan een nadeel dat in volgende jaren daaruit zal ontstaan voor die arme Katholieken die bij Protestanten in dienst zijn. Vroeger plachten deze in Vastentijd hunne dienstboden te voorzien van vasten-spijzen, ook al moesten zij daar wat meer voor uitgeven. Nu eenmaal dit voorbeeld van dispensatie gegeven is, zullen zij beweren, dat hunne dienstboden niet langer streng verplicht zijn vastenspijs te eten, of dat zij ook in andere jaren zoodanige dispensatie van hunne pastoors moeten zien te verkrijgen.

[p. 236]

[Italiaans]

Qui non si permettono mai matrimoni fra Giansenisti e Cattolici.

Alle 3 partii dall' Haya in carozza, e per continuati viali e in mezzo alla campagna o sulla sponda dei canali giunsi alle 4¼ a Delft col P. Van der Meeren. Mi trattenni alquanto in casa del P. Hoven¹⁾ Gesuita, che quivi parimente abita, nascostamente tollerato, in un ampia casa, già stazione dei P.P. Gesuiti. La chiesa però, ch'è assai bella e grande, e una parte della casa spetta ora ai P.P. Recolletti, che furono surrogati ai Gesuiti.

In questa casa, finchè vi furono i Gesuiti, era un conservatorio o ritiro di 30 in 40 pensionarie o educande nobili e cittadine, che quivi venivano instrutte ed educate: il che era di un grande utile per la cattolicità. Al presente per l'educazione degle figlie non v'è altra risorsa, che mandarle in qualche monastero del Brabante o della Fiandra: il che non possono fare che i più benestanti.

1) An anderer Stelle heisst er Ovijn.

[Nederlands]

Huwelijken tusschen Jansenisten en Katholieken worden hier nooit veroorloofd.

Om drie uur vertrok ik in een wagen uit Den Haag, (reed) door reeksen van lanen, midden door de velden of langs de oevers van vaarten en kwam om half vijf te Delft met Pater Van der Meeren. Ik vertoefde eenigen tijd ten huize van den Pater Jezuïet Hoven, die, heimelijk geduld, insgelijks hier ter stede woont in een groot huis, dat eertijds tot de statie der Paters Jezuïeten behoorde. Echter behoort de kerk die groot en mooi is en een deel van het huis tegenwoordig aan de Paters Recollecten, die de Jezuïeten zijn opgevolgd. Zoolang de Jezuïeten er waren, herbergde dit huis een 30 of 40 tal kostmeisjes uit den adel en den burgerstand, die hier werden onderwezen en opgevoed, wat voor de Katholieken van veel nut was. Nu is er voor de opvoeding van meisjes geen andere uitweg, dan ze naar een klooster

[p. 237]

[Italiaans]

Alle 5 partii in barca da Delft, e alle 7 giunsi in Rotterdam, incontrato dal Sig. Strenacker. Dormii presso di lui, e domenica, 17 Giugno, dopo celebrata la messa nell' oratorio suo privato, e comunicata quella pia famiglia, partii alle 4½. Passai la Mosa; e alle 5 giunsi alla casa della diligenza sull' altra riva. Si pagano 9 fiorini a testa per essere condotti la sera ad Anversa. Si passano alcune volte i fiumi, ma il passo più largo è quello del Mordiek, tre ore distante da Rotterdam, in cui per essere il vento contrario impiegai 70 minuti di tempo. Quando l'aria non è tranquilla il passo è molto pericoloso. Al Mordiek si mutano cavalli: poi si continua coi medesimi del Mordiek fino ad Anversa, ch'è viaggio di 11 ore di cammino, rinfrescandosi soltanto a mezza strada. Da Rotterdam fino a 2 ore prima di giugnere ad Anversa la campagna muta aspetto; è tutta sabbionosa, sterile e piena di sterpeti. Dicesi, che gli Ebrei

[Nederlands]

in Brabant of Vlaanderen te zenden, iets dat alleen de rijksten kunnen doen. Om 5 uur vertrok ik per schuit van Delft en om 7 uur kwam ik te Rotterdam aan, en ontmoette daar den heer Strenacker. Ik sliep te zijnent, droeg Zondag 17 Juni de mis op in zijn bidplaats en nadat dit vrome gezin gecommuniceerd had, vertrok ik om half 5. Ik voer over de Maas en kwam om 5 uur aan het wachthuis der diligence op den anderen oever. Men betaalt 9 gulden per hoofd om 's avonds naar Antwerpen te worden vervoerd. Meer dan eens steekt men de rivieren over, maar het breedste water dat men overvaart, is de Moerdijk die drie uur van Rotterdam ligt; daar er tegenwind was, hadden wij een uur en 10 minuten noodig (voor den overtocht). Bij onrustig weer is de overvaart zeer gevaarlijk. Bij den Moerdijk wisselt men van paarden; daarna gaat men met dezelfde paarden verder van den Moerdijk tot Antwerpen, een reis van 11 uur, en pleistert slechts halfweg. Van Rotterdam af

[p. 238]

[Italiaans]

si offrissero una volta agli Stati Generali di ridurre a coltura tutti quei terreni, ma che non l'ottenessero, non volendosi, che gli Ebrei, che già sono si ricchi di peculio, potessero divenire anche potenti in beni stabili.

Due ore prima di giungere ad Anversa e di là proseguendosi a Brusselles, Malines e Lovanio, fino all escire del Brabante, le strade sono tutte selciate, larghe, diritte e ornate di regolate spalliere di alberi, i quali però sono ancor giovani.

[Nederlands]

tot twee uur vóór Antwerpen toont het land een ander karakter: het is uiterst zandig, dor en vol struikgewas. Men zegt, dat de Joden eens aan de Staten-Generaal hebben aangeboden al deze landen in cultuur te brengen, doch dat het hun niet toegestaan is, daar men niet wilde dat de Joden, die reeds zoo rijk in geld zijn, ook vermogend zouden worden in vaste goederen. Twee uur voordat men Antwerpen bereikt, en van daar voortgaande in de richting van Brussel, Mechelen en Leuven, tot aan de grenzen van Brabant, vindt men overal breede rechte straatwegen, versierd met regelmatige rijen boomen, die echter nog jong zijn.