Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 6

[p. 217]

Brief van een vrijdenker, geschreven in 1633.
Medegedeeld door P.A. Tiele.

Onderstaanden brief kocht ik op een boekverkooping te Utrecht in November 1869. Vermoedelijk is hij afkomstig van Geeraert Brandt, den bekenden schrijver van de ‘Historie der reformatie’; althans er kwamen op dezelfde verkooping andere geschreven stukken uit zijne verzameling voor.

De brief is met een nette, kleine hand geschreven en ongeteekend. Er blijkt uit dat de schrijver in 1633 te Londen woonde en verscheidene geleerden en edelen in Engeland onder zijne bekenden telde; dat hij zich in 1617 in Polen bevond en daar zeer bevriend was met de Socinianen; voorts dat hij zich eerst voorgenomen had ‘van verscheyden dingen per epistolas te schrijven’, maar het voorzichtiger vindt te zwijgen. Hij is het twistgeschrijf over den godsdienst moede en vreest ‘dat niemant, noch geleerde, noch ongeleerde, in alle pointen de rechte waerheyt heeft en verstaet.’

De inhoud bracht mij op de gedachte dat Albert Joachimi, onze toenmalige gezant in Engeland, de

[p. 218]

schrijver kon zijn. Hij nam in 1615-16 deel aan de Nederlandsche ambassade naar Rusland en kan zich dus zeer wel in 1617 in Polen hebben opgehouden. Aitzema (III. 927) getuigt van de wijze waarop hij de Nederlandsche republiek in Engeland vertegenwoordigde: ‘Hij heeft zich met groote voorsichtigheyt ghedragen, buyten alle partialiteyt, sijnde te vóór bij den Koninck ende daer naer bij de andere aengenaem geweest.’

Het is mij niet gelukt een eigenhandigen brief van Joachimi te vinden, maar wel verscheidene brieven door hem geteekend. Zijne handteekening heeft veel overeenkomst met het handschrift van dezen brief, maar misschien mogen wij het slechts voor een gelijktijdig afschrift houden.

Velen zullen 't met mij betreuren dat iemand, die zoo goed de pen wist te voeren, zijn plan om ‘van verscheyde dingen iet corts en scherps’ te schrijven, niet heeft ten uitvoer gebracht.

Gunstige, eerwaerdige en beminde Vrint.

Ik hebbe uwe brief den 30 July hier tot Londen op de beurse ontfangen, en danke V E. en alle andere goede vrinden voor uwe affectie, en ben blijde dat het met V E. wel is. Gij schrijft mij vande twistschriften. Ey lieve sent mij geen, ik ben die rasernijen so moede dat ikse niet geern lese. Ik danke V E. van dit nu gesonde en hebbe daer wat in gelesen, maer eylaes de goede man is te lang in sijn prediken. Vox est, praeterea parum, het konde al met weynige woorden gedaen wesen. Studendum est brevitati quae rem aequet verbis, non rebus relictis consenescere in verbis. Hij spreekt mede vande conscientie dwang. Wie spreekt hier niet tegen so lang hij de

[p. 219]

swakste is, en wie doet het niet, so haest hij de overhant heeft? Vande Papisten getuygt haere Inquisitie. Vande Calvinisten getuygt Calvini boek vant ketterdooden en over al haere verscheyde exemplen; de Luteranen des gelijcks. Vande Arminianen soude men lichtelijk het breder sien warense wat hoger geklommen. De Calvinisten songen in 't eerste het selvige liedt, maer na dat het calf hoornen heeft gekregen, nu ist wat anders, en noch komense niet so breet, alse wel souden willen. De Anabaptisten en Sociniaenen schijnen niemant te willen dwingen, maer eylaes die niet met haer van eene opinie is of ten minsten so daer geen hope is van so te worden, sij sullen afkeerig werden en bevindense dat haere kerke daer eenigen afbreuk bij soude komen te lijden, sij sullen hem dan niet omtrent haer dulden, gelijk als ik selfs int iaer 1617 tot Crakou in Polen bij experientie gesien hebbe en in andere plaetsen daer sij eenige autoriteyt hebben. En gedenke noch wel wat mij te Lublijn, Crakou, Danswijk etc. geseyt en vertelt is desen aengaende van haer eygen volk. Wat mij aengaet, ik danke haer voor alle vrindschap en soude noch wel gaern daer te lande mijne oude vrinden mogen sien.

Gij soud gaern mijne schriften in druk sien. Ick hadde eerst voorgenomen van verscheyde dingen per epistolas te schrijven, aen verscheyde geleerde en Edele hier te lande van mijne kennisse. Sed ut cum propheta loquar: Tempus est malum et ideo prudens tacebit! Sij sijn de eere niet weerdig. Ik ben van sin verandert en wil adversaria schrijven, dat is, van verscheyde miscellane dingen, in confuse ordre, so alsse voorvallen. En dat cort en scherp so veel als tmogelijk is, iet schrijven twelk te voren niet gedaen is. Wat eere ist anders altijt vant oude en tselve

[p. 220]

te klappen; maer de tijden sijn so gevaerlijk, dattet beter is te laten: qui bene latuit bene vixit. Vive tibi et longe, nomina magna fuge, in spe et silentio animas nostras possidere debemus.

Dat gij vreesde dat ik tot de Papisten genegen waere, heb dese antwoort: Ik danke V E. voor de goede sorge en ben genegen tot Papisten, Calvinisten, Anabaptisten, Socinianen, Lutheriaenen in sekere respecte; ik heb onder haer alle bevonden datter oprechte godvresende en deuchtsame personen onder sijn, die haer vertrouwen en eenigen troost op God in Christo stellen, en haer beste doen tot een rechtveerdig heylig leven en alle goede werken. Dese wensche ik van harten wel, gelove en hope datse het eeuwig salig leven verwerven sullen. Daer tegen sijn daer onder alle de voorss. gesinde ook veele godlose en onheylige menschen, sommige openbaere sondaers, sommige hypokrieten, die daer seggen datse God kennen en mette werken verloochenen sij hem. Sij seggen datse Christenen sijn maer sij sijn een Synagoge des Satans en sij meenen God dienst te doen, wanneer se haeren naesten vervolgen en doden, etc. De hooftsomme van alles is: Vreest God en houd sijn gebod.

Onder de tien leprosen was de verachte Samaritaen de beste Christen. Den heyligen Levyt en geleerden Priester keerden den armen de rugge toe, alleen de vervloekte Samaritaen doet barmhertelijk en wort van God gesegent. Den phariseus roemt van sijn vasten en tienden en den publicaen belijd sijne sonden met leetwesen en was de beste.

Het is wel te bewijsen dat de instellinge van transsubstantiatie, primatus Papae en veele andere dingen meer inde eerste twaelf hond^t. iaeren na de geboorte Christi onbekent is geweest. De Socinianen meynen veel gedaen te hebben als sij imant getrocken hebben tot

[p. 221]

haere opinie contra Trinitatem. Het iuweel vande Calvinisten is de praedestinatie en het ketterdooden. De Lutheraenen stellen haere Theologie inde copula Est en inde Ubiquiteyt. De Anabaptisten inden doop. Elk dunckt sijn uyl een valk te sijn en ider sot heeft een pop daer hij mede speelt. Men sift een vliege en slockt door een kameel en denkt weynig: Misericordiam volo et non sacrificium, non tam caeremonias et quaestiones quam pietatem. Pietas ad omnia est utilis et habet promissionem praesentis et futurae vitae. Sine sanctimonia nemo videbit Deum. Abel, Enoch, Noe, Abraham behaegden den Heere door het geloof. Waer waeren doe alle dese disputen, questien, ceremonien? Wat wiste den moordenaer van alle dese dingen, als hij vant cruys quam, met Christo in het paradijs? Wat weten hedendaegs onder alle gesintheden de eenvoudige van dese controversien, daer de hooggeleerde niet in konnen accorderen? Sijn dese controversien nodig ter saligheyt, also dat sonder de waerheyt van dien niemant kan salig worden, soo sal niemant salig worden, want ik vreese dat niemant, noch geleerde noch ongeleerde, in alle pointen de rechte waerheyt heeft en verstaet. Hyer uyt moogt gij weeten in wat maniere ik de papisten of Catholijken gunstig waere.

Ik sie dat het dikwils onrecht toegaet. Sommige roepen en rasen als of alleen de papisten de beeste speelden en offer geen vroome luyden onder haer waeren die God met herten dienden etc., maer als men den eenen metten anderen wel besiet, het is al tselve broot van een deeg. Siet ook aen de Arminiaenen, siet aen de Calvinisten, gij vint onder haer godvresende, gij vint ook andere. Iliacos intra muros peccatur et extra etc.

Groet mij etc. in Londen den 31 Julij 1633.