Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 5
(1882)– [tijdschrift] Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap–
Auteursrechtvrij
[pagina 388]
| |
Werk- en tuchthuis te Utrecht, in 1615 opgericht uit de goederen der broederschappen, en remonstrantie van den Hr. van Moersbergen daartegen.
| |
[pagina 389]
| |
quaetdoenders ende van boos en̄ ongoddel. leven te tuchtigen door goede onderrichtinge totte kennisse en̄ berouw harer boosdaden, beteringh hares levens ende voortganck inde vreese des Heeren te brengen, oock dienvolgende door de bermherticheyt Godts vande eeuwige doot tot het leven te verlossen etc. Voorwaer een saecke bij alle de werelt, emmers bij eerlicke ende conscientieuse menschen meer dan prijsel. ende Goddelick. Ende de Raedt voors. niet min genegen sijnde tot voltreckinge van 't voors. begonnen eerlick ende Goddel. werck, als loffelick bij de hant genomen en̄ geprepareert sijnde bij hare E. voorsaten, heeft eendrachtel. goetgevonden ende geresolveert, dat alle het innecomen vande respective broederschappen binnen en̄ buyten der stadt inde Vrijheyt, dat dus lange is onnuttel. verteert ende omgebrocht ('t welck daeromme soo can geseyt worden) dat het den armen niet en is te goede gecomen, behalven datter niet dan onlust in dronckenschap bij cleyn verstandighen, voorts conventiculen bij quaetgunstigen ende achterclap jegens hooge ende leege wettige overheden uyt volgen, jae dat gereets al eenige broederschappen-goederen geheel omgebracht ende geextingueert zijn, voortsaen sal worden geconverteert en̄ geemploijeert ten fine voors., met sulcken verstande nochtans ende expresse verclaringe, dat die arme luyden, niet alleen die voor desen uyt eenige broederschappen goederen ordinarise aelmoesen genoten hebben, maer oock alle andere ordinarise lasten van renthen en̄ uytgangen haren cours hebben ende behouden sullen, oock op de ordinarise dagen gedistribueert en̄ betaelt worden. Ende opdat sulckes met goede ordre ende authoriteyt jegens veele cleyn van verstande ende moetwilligen te beter mach worden in 't werck gestelt ende geexecuteert, heeft den Raedt voors. daer toe specialicken gecommitteert en̄ geauthoriseert, committeert ende authorisecrt bij desen den erentfesten ende eersamen Jacob Martenss. Meerlingh, subs Schout | |
[pagina 390]
| |
deser stadt, onder verhant van reecke, bewijs ende reliqua. Begerende dat die E. procuratoirs ende gemeene Broederschappen hierinne hun willen conformeren mette goede, eerlicke ende Goddel. wille ende intentie van hare wettighe Overicheyt, ende sulckes lauderende den voorn̄ subst Schout als administrateur off Rentmr voornoempt, ter goeder trouwen te ministreren en̄ ter hande te stellen alle 't gene eenichsints heure respective Broederschappen aengaet. Ordonneren̄ voorts den onwilligen, evenverre eenige mochten zijn die soo loffel. ende Goddelick werck, jae de resolutie harer wettige Overheyt wilden vilipenderen, als niet vertrouwt en wort, dese resolutie nae te comen binnen den tijt van acht dagen naer insinuāe. Actum den xxiijen Octob. 1615. Was ondt Cor. de Goyer. Accordeert met zijn p̄n̄ael, In kennisse van mij, Ant. van Hilten. | |
Remonstrantie van den Heer van Moersbergen.Edele Mogende Heeren. 't Is geleden ontrent een jaer ofte wat meer, dat ick hebbe horen proponeren bij forme van discours, datmen behoorde alle broederschappen inde stadt Vtrecht sijnde aff te schaffen, als nergent anders dan tot gulsicheyt dienende ende tot voedinge van meuterije, hebbende onder dat dexel occasie om bij den anderen te comen ende hare factien te formeren. Dit dus generaliter gehoort, heb doen ter tijt oock in genere daer op gesecht, dat wel nodich is te beletten alle wegen van mueterye, maer off hetselue bij affchaffinge vande broederschappen solde geschieden, daer aen twijffelde ick seer. Naderhandt, mijn heeren, heb ick verstaen, dat die Magistraet der stadt Vtrecht daer toe heeft beginnen te | |
[pagina 391]
| |
procederen, ontbiedende alle fundatiebrieuen ende munimenten an elcke broederschap behorende. Ick hebbe die saecke met eenige heeren andermael ende ernstiger gediscoureert, sonderlinge metten heer van Rijsenburch, als Burgem̄r iuder tijt, hem verhalende 't interest dat mij dochte voor dese onse Repub. int affschaffen van sodanige broederschappen gelegen te sijn. Zijn Ed., naer ouerlegginge van mijne reden, heeft dieselue gevonden considerabel, ende verclaert, dat, aengesien die saecke noch was genouchsaem in sijn geheel, hij daerinne nyet vorder procederen solde dan met volcommen kennisse ende communicatie van saecken. Hier naer ist gebeurt dat de heer van Rijsenburch van sijnen staet ontslagen sijnde, die heere van Geresteyn in sijn plaetse gesurrogeert is, ende ouersulx van dese saecke nyet meer gehoort hebbende, meynde ick dat het daer bij gebleuen soude sijn; maer een tijt lanck absent geweest sijnde, heb ick nu, te huys comende, verstaen dat bij den tegenwoordigen Magistraet alle goederen, eenige broederschappen in dese stadt competerende, aengeslagen sijn omme tot het Tuchthuys ofte andere stadts saecken geappliceert te worden. Ende gemerckt, Ed. Mo. Heeren, dat ick als een lithmaet vanden Ridderschappe slants van Vtrecht, volgens mijnen gedaenen eedt schuldich ben te helpen sorgen dat die Provintie van Vtrecht int generael, noch die ingesetenen van dien int particulier, in haere priuilegien, vrijheden ende usantien, ende welheergebrachte coustumen nyet en werden vercort, soe heb ick nyet cunnen laten uwe Ed. Mo. voor te dragen, 'tgheene mij dunckt op dit stuck in consideratie te comen. Ende om dienvolgende die saecke best te verstaen, dunckt mij dat die principale substantie van dien gelegen is in dese 3 poincten: Eerstelijck, off die voorverhaelde goederen competeren die stadt van Vtrecht ofte die respectiue broederschappen; item | |
[pagina 392]
| |
off die selue broederschappen schadelijck ofte profijtelijck in onse Repub. zijn. Ten 3e, off die voorgeseyde broederschappen kunnen gecasseert worden sonder quetsinge vande fundamenten van onsen Staet. Op 't eerste staet te letten dat, indien die voorgegenoemde goederen hadden gecompeteert die stadt Vtrecht, alle voorgaende Burgem̄ren, wiens ampt specialijck is op de conseruatie van̄ stadts goederen te letten, nyet soe negligent souden geweest sijn die selue soe lange ende meenige jaeren onder 't bewindt ende handen van anderen gelaten te hebben, sonder haer dies te bemoeijen ofte eenichsints an te trecken, sonderlinge geleth dat die stadt wel dickwils in groote necessiteyt van penningen ofte gelde is geweest; maer ick meyne dat ter contrarie vuytte fundatien, donatien, brieuen ende andere titulen van̄ respectiue broederschappen kan blijcken, dat alle die selue goederen bij goede, frome ende vreedlieffhebbende personen gelegateert, gemaeckt, ofte gegeuen sijn aende voornoemde broederschappen tot een goet eynde ende intentie, naementlijck omme vrede ende eenicheyt onder die Eedelen, borgeren ende andere ingesetenen van dese Prouintie ende 8tadt te onderhouden, vuyt het welcke genouchsaem blijcken kan, dat alle dieselue goederen competeren nyet die Stadt van Vtrecht, maer die respectiue broederschappen, ende gefundeert sijn tot een goet ende christelijck eynde. 't Is nu notoir, mijn heeren, dat geene Magistraten geoorloft is yemant het sijne te benemen, onder wat pretext ofte coleur het oock soude mogen wesen, maer ter contrarie gehouden zijn, een yegelijck in sijn goet ende gerechticheyt te maincteneren. Yemant sal lichtelijck hier tegen mogen seggen, die Magistraten mogen wel ordre stellen, dat dese goederen nyet in gulsicheyt ende onnuttelijck verteert worden. Mijn heeren, 't is een ander dinck ordre te stellen, ende een ander dinck yet dat gestelt is ende lange jaeren gestaen heeft te nyet te doen. Sijn- | |
[pagina 393]
| |
der desordren in dese broederschappen, laetse ondersocht ende geremedieert worden; ick verclaer datse mij onbekent zijn, ten waere men gulsicheyt ofte desordre noemen wilde dat eerlijcke eedelluyden, borgers ende andere gequalificeerde personen des jaers eens ende somtijts ten 2. ofte 3. jaeren bij den anderen comen, alle questien ende geschillen die onder hun ontresen sijn, ofte ontrijsen souden mogen, int vrientlijck accommoderen ende ter neder leggen; voorwaer mijn heeren salmen alle die gheene haere goederen aenslaen ende tot het tuchthuys appliceren, die altemet eens bijden anderen vrolijck sijn, het tuchthuys sal haest rijck sijn. Noch wort er gesecht, omme dese saecke coleur te geuen, dat het voetselen van seditie ende meuyterye souden wesen. V Ed. Mo. hebben noch onder haer alle die confessien ende memorien van̄ gepasseerde muytinatieGa naar voetnoot1), examineert eens off daer onder gevonden worden eenige broederschappen, die als broederschappen die gedachte muytenatie gestijft ofte op 't stuck vande muytenatie extraordinarie vergadert zijn geweest. Sij comen jaerlicx maer eenmael, somtijts in 2 ofte 3 jaren maer eens, bij den anderen, ende praten dan meer van goet chier maecken als van saecken van importantie. 't Kan wel wesen dat eenige particulieren in d'een ofte d'ander broederschap synde gemuyt hebben (hoewel ick meyne dat die principaelste hooffden noyt in eenige broederschap geweest sijn), soude men dan om der particulieren faulte heele Collegien, daer veel frome, vreedsamige ende oprechte patriotten onder sijn, in haer eer ende goet vallen? Offer inde Cap̄le ende Magistraten eenige muytmaeckers bevonden worden, ja off een heel Cap̄l ofte broederschap meuytte, souden die heren daeromme verstaen datmen derseluer goeder aen- | |
[pagina 394]
| |
slaen ende confisqueren solde, selffs voor̄ posteriteyt; ick meyne dat mijn heeren dat niet goetvinden sullen, et nostris moribus poenae non excedunt personam delinquentis. Meer soude hier op gesecht kunnen worden, maer om cortheyts wille sal ick het voor dese reyse hier bij laten ende tot het 2e poinct gaen, namelijck off die broederschappen schadelijck ofte profijtelijck in onsen staet zijn. Voor eerst moet men considereren dat, indien die selue schadelijck voor den gemeynen staet waeren geweest, dat onse voorouders die soe veel hondert jaeren (als men bevindt sommige van dien out te wesen) in suanck ende voggeGa naar voetnoot1) niet gehouden solden hebben. Souden alle onse nabuerige Prouincien, alle andere Princen, Potentaten ende Respub. soe schadelijcken saecke in haer staet soe lange geduldet ende verdragen hebben? Jae dat meer is souden die Geunieerde Provincien int sluyten vande Vnie tot Vtrecht, soe sorchvuldich geweest sijn omme dit stuck vande broederschappen soe curieuselijck te bedingen als sij doen in (het) 25e artikel vande selue Vnie, ten waere sij verstaen hadden sulcx dienstich ende profitich voor dese Provincien te wesen? Ende voorwaer, mijn heeren, examineert eens wat voor personen gemeynlijck inde broederschappen zijn, ghij sult bevynden dat het ordinarie zijn die gequalificeerste, elck nae sijnen staet, jae selffs die gheene die in elcken tijt het Landt hebben helpen regeren. Wat kan nu dienstiger voor onsen Staet zijn als dat die gequalificeersten metten anderen in vrede ende eenicheyt leuen? Waer vuyt comen die factien ende partijschappen (die heele landen ruineren) anders als vuyt geschillen ende oneenicheyden tusschen personen van qualiteyt. Tyrannen sijn gewoon sodanige questien te voeden omme haere tyrannye te beter mogen plegen. Wijse Princen | |
[pagina 395]
| |
souckense te voorcomen omme haer landt in vrede te mogen regeren. Den goeden Coninck Numa heeft tot desen fine die Broederschappen te Rome eerst ingestelt. Den tyran Tarquinius Superbus heeft se te niet gedaen, maer, hij verdreuen zijnde, worden die selue weder gerestablisseert. Licurgus int constitueren vande loffelijcke repub. van Lacedemonien, Solon in die van Athenen, hebben dese broederschappen nodich ende dienstich geacht. Die Switsers worden bij de beste politiquen van onsen tijt seer gepresen, omdat sij dese broederschappen neerstiger onderhouden als anderen. Waer vindtmen minder factien als in dese Repub., niet jegenstaende sij geheel populair is. Veel meer exempelen vande frayste ende best geordineerde Respub., soo ouden als modernen, daer dese confreries in grooter estime geweest hebben ende noch sijn, soude ick kunnen verhaelen, maer sal hetselue om cortheyts wille passeren ende weder totte saecke comen. Mijn heeren, wat vervrempt die gemoeder der menschen meer van malcander als dat sij nemmer bij een comen. Daerentegens wat verbynt, versacht ende maeckt meer civil die gemoeder der menschen als een vrientlijcke ende amicabile collatie ofte bijeencompste, die inde Heylige Schrifture bijden wijsen man ende doorgaens soo hooch gepresen wordt, ja selffs die feesten ende hoochtijden der Jeuden heeft Godt ten dese fine mede geordineert, op dat die kinderen van Israël met vrolijcke en̄ blijde maeltijden meerder kennisse en̄ vruntschap onder den anderen houden souden. Cicero seyt, dat hij die sonne vuyt die werlt schijnt te nemen, die die vrientschap ewech souckt te nemen. Om dese ende andere reden, die uwe E. Mo. nae haere gewoonlijcke wijsheyt daer bij sullen connen vougen, meyne ick dat het profijtelijck is in onsen staet die broederschappen in haer geheel te laten, ende sal hier mede gaen tot het derde ende leste poinct, omme mijn Ed. heren nyet langer op te houden. | |
[pagina 396]
| |
Naemelijck off die broederschappen kunnen gecasseert worden sonder te crencken het fondament van onsen Staet. 't Fundament van onsen Staet, mijn heeren, bestaet (naest Godt) op de Vnie en̄ goede eendrachticheyt onder ons seluen. D'Vnie int 24. ende 25. art. verclaert, dat die heren Stadthouders, die nu sijn ofte naemaels comen sullen, alle Magistraten ende Hooft-Officieren van yegelijck prouincie bij eede sullen moeten belouen te onderhouden alle schutterijen, broederschappen ende collegien, die in eenige steden ofte plecken van dese Vnie zijn. 't Is kennelijck hoe delicaet dese materie is, hoe beswaerlijck men het minste knoopken van dese bant kan ontbynden, ende datter nyet meer knopen nae en volgen. Onse vijanden hebben allen tijt gesocht dit register in stucken te trecken. Sullen wij, mijn heeren, dit seluer eerst beginnen? 't is V Ed. Mo. kennelijck, hoe veel meer ons als andere provincien an dit artikel gelegen is, sullen wij niet hebben te verwachten dat yemant thans ofte morgen, onder gelijcke pretexten, die Collegien ende geestelijcke goederen invaderen sal, daer wij wel weeten hoe mennichmael omme gearbeyt is, die nochtans een groot steunsel van het welvaeren onser Repub. zijn. Inde stadt van Vtrecht sijn ontrent 30 broederschappen na mijn onthout, behalven die inde kleyne steden ende ten platten lande mogen zijn. Uwe Ed. Mo. kunnen seluer oordelen hoe veel personen daer onder sullen zijn, die haer seluen sullen houden geinteresseert, als voor gulsige ofte muytmaeckers geestimeert. Het tuchthuys is in dese Prouincie dienstich; maer so men op die maniere die middelen, daertoe nodich, vinden sal, meyne ick dat het meer schaede als profijt in onsen Staet inbrengen sal. Aengesien dan, Ed. Mo. Heeren, dat uwe Ed. Mo. vuyt dit voorverhaelde ende 't geene daer bij gevoucht kan worden, claerlijck kunnen sien dat het E. heeren Magistraet der stadt Vtrecht niet geoorloft is der voornoemder | |
[pagina 397]
| |
broederschappen goeder (daer van die selue soe lange jaeren in rustelijcke en̄ vredsamige possessie zijn geweest) sonder forme van justitie datelijck te aenveerden; dat het voorde Repub. t'eenemael ondienstich is, die meer gementioneerde broederschappen tegens den expressen text vande Vnie, tegens d'oude loffelijeke, lanckdurige ende welheergebrachte coustumen (daer voor wij ende onse ouders met lijff ende goet tegens den Coninck van Spaignen gestreden hebben) soo subytelijck t'eenemael te casseren ende te niet te doen, selffs met infamie van veele eerlijcke personen, - Soe is mijn eernstige versouck ende vermaeninge als een litmaet van dese vergaderinge ten dienste ende welvaeren van onse alle gemeyne Vaderlant, dat uwe Ed. Mo. belieue die saecke ende consequentie van dien rijpelijck ouerwegen̄, tijtelijck hier inne ordre te stellen, dat die heren Burgem̄r̄n ende Magistraet bewogen mogen worden van dit haere datelijcke voornemen te desisteren, ende voorts sorge dragen dat die saecke allomme bij prouisie worde gestelt in sijnen vorigen staet. Waer toe mij verlatende, bidde V Ed. Mo. dese mijne propoosten besloten te interpreteren, ende oft saecke waer dat V Ed. Mo. door dese mijne voorstellingen niet connen bewogen worden hier inne anders te versien, soe bidde ick V Ed. belieue ordre te stellen, dat bij den heer Secretarius hier van memorie gemaeckt ende dese mijne opinie op dit stuck bewaert mach worden, die ick bereyt ben schriftelijck ouer te leueren, omme in tijt ende wijlen te mogen dienen sulx soot behoort. | |
Antwoord op vorenstaande remonstrantie.Edele, wijse, vermogende Heeren. Die E. heeren Burgemeisters der stadt Vtrecht en twijffelen niet off uwe Ed. Mo. en sijn wel bekent de grote | |
[pagina 398]
| |
abusen ende disordren, die niet sonder blame der Christelicke Gereformeerde religie, tot noch toe in swangh hebben gegaen in dese stadt, int onnuttelijck verteeren ende doorbrengen van een groote somme penningen jaerlijcx bij verscheyden Broederschappen, eertijts in die groote Pauselijcke duysterheyt bij onse voorouders tot gansch een ander eynde gefundeert danse tegenwoordich werden geemployeert ende misbruyckt. 't Welck bij de E. heeren Burgemeisters mitsgaders die vanden E. Gerechte der stadt Vtrecht, ten tijde vande Regieringe des E. heere van Rijsenburch (wiens christelijcken ijver ten vuyteynde toe van sijn Burgermeisterschap int redressement vande Broederschappen, sonder sich door eenige moeyten ofte swaericheyden, die sijne Ed. daer inne voorsach, te laten afscricken, ten vollen heeft gebleken) meermaels sijnde ouerwogen, hadden eyndelijck goetgevonden eenigen te committeren die haer op het incommen en̄ vuytkeeren vande respectiue broederschappen volcomelijck souden informeren, ende daer toe voor haer onbieden alle de procurateurs, om deselue af te vorderen de fundatien ende rekeningen, op datse alsoo mochten comen tot rechte kennisse vande nature van elcke broederschap, mitsgaders vande goederen ende 't employ vandien. Al het welcke geschiedt ende daer van gedaen sijnde behoorlijck rapport, ende daer vuyt verstaende hoe schandelijck deselue goederen bij velen wierden geconsumeert ende verquist, hebben haere Ed. nae rijpe deliberatie goedt gevonden ouer alle de Broederschappen gelegen inde stadt ende der stadts Vrijheyt bij provisie te stellen eenen generalen Rentmeister. De vergaderingen vande Broederschappen streckende tot enckele debauchementen ende niet wesende dan periculeuse conventiculen, neffens dat het sijn groue ouerblijffselen ende groote voedingen van het Pausdom, - aff te schaffen ende de penningen die jaerlijcx met eten ende drincken tot groote argernisse van | |
[pagina 399]
| |
vele eenvoudigen wierden gedilapideert, te converteren tot een beter ende prijselijcker gebruyck, ende specialijck te dirigeren tot subsidie van een werck. ende tucht-huys, daerin een goet getal armer luyden kinderen vande bedelrye ende ledichganck ende consequentelijck van een schandaleus leuen affgetrocken, op eerlijcke handtwercken gestelt ende inde vreese Gods in aller tucht onderwesen mochten worden; in 'twelck oock de quaadtdoenders van haar ongoddelijck leuen door goede discipline mochten worden gebracht, met expresse verclaringe dat al het gene voor desen aen den armen plach gedeylt te worden, item alle ordinarise lasten van renthen ende vuytgangen haeren ouden cours hebben ende behouden sullen, alles blijckende bij de resolutie ten tijde vanden E. heere van Rijsenburch, nae verscheyden communicatien met eenige heeren daer ouer gehouden, ontworpen ende geprepareert ende daer nae bij de E. heeren Burgemeisters inder tijdt ende den E. Gerechte geresolueert, ende eyndelijck op den 23. Octobris lestleden 1615 Raedtswijse hernomen ende eenparighlijck met goedtvindinge van alle de Raedtsverwanten gearresteert. Dienvolgende wij wel hadden verhoopt dat alle goede ingesetenen ende patriotten, voornamelijck die vande Gereformeerde religie, de voorschreuen Resolutie souden hebben gelaudeert ende nae vermoegen, vuytwijsens den eysch van yeders beroepinge, hebben helpen mainteneren ende executeren. Gelijck wij mede niet anders en weten oft 't corpus vande borgerije en heeft oock een goedt geneugen daer in genomen, sonder dat selfs de Procuratoors ende gemeyne Broeders vande respectiue Societeyten (verstaende de goede ende christelijcke meyninge van die vande Magistraet) tegens de gemelde Resolutie haer hebben geopposeert ofte anders daer tegens gestelt dan na behooren. Veel min hadden wij gedocht dat yemandt van uwer Ed. Mog. Collegie sich daer tegens directelijck ofte indirecte- | |
[pagina 400]
| |
lijck soude hebben gestelt, om alsulcken stichtelijcken voornemen te beletten ofte om te stooten. Desen nochtans niet tegenstaende heeffet den Ed. heere van Moersbergen gelieft een seker schryft uwer Ed. Mo. ouer te leveren, in 'twelck sijne Ed. sich schijnt te willen stellen parthij formeel, om soo een prijselijcke Resolutie t'eennemael te infringeren ende te annulleren, ende dat met soo een maniere vandoen die (onses bedunckens ende onder correctie) al wat te vere buyten 't behoorlijcke spoor loopt. Niet alleene daeromme om dat sijne Ed. sonder de tegenwoordige Burgemeisters oyt aengesproocken te hebben (sulcx nochtans als wesende mede een lith van dese vergaderinge wel hadde behooren te geschieden), sijne clachten ter eerster instantie heeft gebracht hier aende vergaderinge van uwe Ed. Mog. ende per obliquum den heere van Geresteyn ende des seluigen College Burgemeisters inder tijdt de schult opleggende (soo daerinne eenige schult plaets hadde, als neen) van 't gene aengaende de Broederschappen is geresolueert, daert nochtans al te notoir is dat de sake al bij de Regieringe vande heere van Rijsenburch soo vere was gebracht als boven is verhaelt, sonder dat wij van eenich sulcks bedencken, als de heere van Moersbergen verclaert dat de heere van Rijsenburch hier ouer soude hebben gecregen, oyt voor desen hebben gehoort; dan heeft sijne Ed. ter contrarie met goede redenen wel gesustineert, dat het affschaffen van soodanige vergaderinge niet alleen en soude strecken tot voordeel vanden armen, maer dat daer mede oock de Republycke merckelijcken dienst soude geschieden. Ende is seecker, dat het ooghmerck van sijne Ed., als oock sijns confrater, de heer Burgemeister de Goyer ende die vande Gerechte int redresseren van het spinhuys, 't invoeren van eenige andere ambachten, midsgaders het oprechten van een tuchthuys van aenbegin is geweest om de goederen vande respectiue Broederschappen daertoe te gebruycken, alsoo men | |
[pagina 401]
| |
wel verstondt dat de heeren executeurs vant testament van zal. de heere Mr. Evert vande Poll alle de oncosten, tot betaelinge vande meisters der respectiue handtwercken noodich, niet en souden connen supporteren, ten ware men der seluer jaerlijcxe middelen ende het huys wilde ten achteren setten, 'twelck noyt en is geweest die meninge van haere Edelheyden, maer heeft de heere van Moersbergen sich oock daerinne niet weynich vergrepen, soo wanneer hij den E. Raedt der stadt Vtrecht ter oorsake vande genomene Resolutie vuytdruckelijck ende uwe Ed. Mog. per indirectum (als dewelcke alreede sommige Broederschappen ten platten lande hebben afgeschaft ende den incomen daervan ten dienste vande fabrike der kercken ende andersins geordonneert) insimuleert ende beschuldicht van onrechtvaerdicheyt ende tyrannie, ende die daer souden trachten anderer luyden goedt tot haer te nemen ende de Provintie van Vtrecht int generael ende d'ingesetenen vandien int particulier, in hare privilegien, vrijheyden, oude usantien ende welhergebrachte costumen te vercorten, het welck soo verre vandaer is, dat ter contrarie selffs dese Resolutie vande Broederschappen in voegen als vooren te employeren, tot welstandt vande ingesetenen ende borgeren der stadt Vtrecht is genomen, gelijck wij niet en twijffelen off den heere van Rijsenburch, als volle kennisse hebbende van alles, ende door wiens goedt beleyt ende wackere naerstigheydt neffens sijner E. medebroeder dese saecke principalijck dus vere is gebracht, en sal ons dit gaerne t'allen tijden gestandt doen. De heere van Moersbergen dan, om sijn oppositie te funderen, seydt dat de substantie vande sake principael gelegen is in dese drie poincten: Eerstelijck, off de voorverhaelde goederen competeren die stadt van Vtrecht ofte die respectiue Broederschappen. ij. Off die Broederschappen schadelijck sijn of profijtelijck. | |
[pagina 402]
| |
iij. Off die voorgeseyde Broederschappen connen gecasseert worden sonder quetsinge van de fundamenten van onsen Staet. Welcke drie stucken verhandelt hebbende neemt sijne Ed. een conclusie, dat uwe Ed. Mo. hier in belieuen souden tijdelijck te voorsien ende ordre te stellen, dat de E. Magistraet van Vtrecht van haer voornemen mochten desisteren etc., waer door wij genoodtsaeckt sijn geweest de voorgeroerde propositie te debateren, daer in wij den voet sullen houden ons bij den heere van Moersbergen gewesen ende voorgegaen. Biddende uwe Ed. Mog. gelieuen ons een weynich te hooren ende op alles rijpelijck te letten, verhopende dat wij uwe Ed. Mog. levendigh sullen verthonen de ongefundeertbeyd vande redenen bij den heere van Moersbergen geallegeert ende 't groot ongelijck dat sijne Edt. ons daer mede heeft gedaen. j. Wat dan belangt het eerste stuck, poocht sijne Edt. met een groote ijver te bethoonen, dat die vande Magistraet geen recht en hebben om de gemelde Broederscappen, als wesende niet stadts maer anderer landen goederen, tot soodanigen eynde als bouen is geseydt, te diverteren. Daer eerstelijck dient gelet dat, alhoewel de voorscreuen goederen de Magistraet ofte stadt niet directelijck ofte eygentlijck als stadts goederen en competeren, dat nochtans deselue als superintendenten de directie, authoriteyt ende macht ouer alle gasthuysen ende broederschappen, ad pios usus gefundeert, onder hare jurisdictie ende opsicht resorterende toecomt, om daer ouer alsulcken ordre te stellen als sij ten meesten oorbaer ende nutte der Republycke geraden sullen vinden te behooren; insonderheyt soo wanneer alsulcke Societeyten ofte Broederschappen bij de Ouerigheydt, noch hooge, noch laege, noch geestelijcke noch wereldtlijcke, niet en sijn geauthoriseert, maer alleenlijck bij eenige particuliere luyden op eygener handt ende authoriteyt opgerecht ende ingevoert, gelijck | |
[pagina 403]
| |
doen alle de Broederscappen in questie, die alt'samen sonder eenige approbatie sijn gefundeert (soo veele ymmer als noch den E. Magistraet heeft gebleecken), vuytgesondert twee, te weten: de Broederschap van S. Jacobs Gasthuys, gefundeert inden jaere 1493 ende geauthoriseert bij Bisschop David van Bourgoengien, die als wesende een mede-broeder vande selue Broederscap, ter bede vande gemeyne broeders, die heeft geconfirmeert ende besegelt, ende de Broederschap van̄ H. Cruys in S. Jacobs kercke, geapprobeert bijden successeur van Bisschop Dauid, namentlijck bij Bisschop Frederic van Baden, sonder dat nochtans de voornoemde approbatie noodich wierdt vereyscht, 'twelck daer vuyt genoechsaem can afgenomen worden, dat alle de andere Broederscappen geen approbatie en hebben. Dat mede seluer de Broederschap van̄ H. Cruys al opgerecht is geweest inden jaere 1383, welcke vervallen sijnde wederom herstelt is ende met nieuwe poincten versterckt int jaer ons liefs Heeren ende eenigen Zalighmakers 1488, alles sonder approbatie alleen bijde gemeene broeders, ende dat de approbatie eerst daer op is gevolght anno 1511. In welcke twee geapprobeerde Broederscappen oock dat te noteren is, dat die vant H. Cruys van hondert twaliff guldens 19 stuuers jaerlijcx incomen, nyet meer jaerlicx aenden armen en hebben vuytgekeert dan eene gulden elff stuuers 8 penningen, sijnde de reste met goedt chier maken doorgebracht. De andere van St. Jacobs gasthuys bedraecht haer incomen 's jaers vijff hondert vijfthien gulden, die niet met allen vuyt en keeren aenden armen, maer hebben aen lasten te dragen gehadt de summe van negen en vijftich guldens, blijvende suyvers noch alle jaren ouer vier hondert ses en vijftich guldens, die onnuttelijcken sijn verteert, een saecke die voorwaer schandaleus is ende tot den hemel roepen sal, bij aldien daer inne niet nae behooren in tijdts en werde voorsien; want wat is doch onse Reformatie, soo vere wij | |
[pagina 404]
| |
'tgene den godtsdienst ende de superstitie betreft t'enenmael onder de voet smijten ende het slempen ende dempen in treyn houden, 't en is niet anders dan met die van het Pausdom de Bacchus ende vastelauondts dagen vieren, maer de vasten verwerpen. Alle de Broederschappen sijn vast ingestelt binnen Vtrecht, tusschen den jaere 1326 ende 1535, inde grootste blindtheydt des Pausdoms, tot onderstuttinge vanden Pauselijcken Stoel, niet eygentlick tot dien eynde (gelijck den heere van Moersbergen in sijn schrift pretendeert) om vrede ende enigheydt onder de Edelen, borgeren ende ingesetenen van dese Provincie ende Stadt te onderhouden, maer vuyt insighte om Godt daermede te dienen ende een halue geestelijcke ordre op te rechten, hetwelck claerlijck blijckt soo wanneer men den grondt ende oorspronck van alle sulcke fundatien wel insiet, want (gelijck de autheuren die daer van geschreuen hebbenGa naar voetnoot1) getuygen) vele deuote leecken niet wel geresolueert wesende om de cleedinge ende den regel der munneken in alle deelen na te volgen, ende niet te min euenwel aen d'ander sijde seer genegen om societeyt ende gemeynschap te hebben met de gebeden ende verdiensten van eenige ordre, hebben onder malcanderen soodanige Broederschappen, ten deele bestaende vuyt munneken, priesters ofte andere geestelijcke personen, ende ten deele vuyt leecken opgerecht, in welcke Broederschappen sij onder eenige gehoorsaemheydt (hoewel niet soo straffen als de volcomen geestelijcken) haer seluen in christelijcke duechden oeffenende, Christo ende sijne leden beter (soo sij meynen) souden mogen dienen. Dit selue can men oock noch naeckter sien inde fundatiebrieuen, die doorgaens vuytdruckelijck medebrengen, | |
[pagina 405]
| |
dat eenige persoonen vuyt eygener vrijwilligheydt de broederscappen hebben gemaeckt ende ingevoert, ende dat vuyt consideratie vande onsekerheydt des leuens ende de sekerheydt des doots ter eeren van verscheyden santen ende santinnen, om die door dat middel tot hare voorspraken te beter te mogen maken ende vinden bij Godt den Heere, daer toe dan de broederschappen gehouden waren singende missen (ende anderen) van negen lessen, midsgaders collecten en̄ andere superstitieuse diensten te laeten doen, zielgelt te geuen, toortsen te offeren, te bidden etc., soo voor sommige bekende vrunden ofte die de respectiue Broederscappen eenigh goedt hadden gedaen, alsmede voor alle ellendige, vergetene zielen, die int vagevier lagen en branden en kreten van datmen haerer vergeten hadde, ende beneffens dat de broeders ende susters seluer op sekere pene verbonden waren, in eygener persoon de voornoemde diensten te assisteren op sekere dagen ter weke ende des jaers (na yeder fundatie inhieldt) inde kercke daer de Broederscap was gefundeert te verschijnen, ende aldaer sommigen ter eeren vande vijff wonden onses Heeren J. Christi, anderen ter eeren van onse lieve Vrouwe van S. Anna, S. Hubert, de vier heylige Marschalcken etc., eenige paternosters ende Aue Maria te lesen. Item te drincken vanden gebenediden wijn tegens alle feninige ende andere quade toevallen. Van welcke grooue, stinckende afgoderijen ende superstitien selff de Broederscap vande Minder Calander niet vrij en is geweest, noch tot geen ander eynde ingestelt als eenige van d'andere, door dien elcke broeder vandien verplecht is geweest dagelijcx te lesen vijff pater nosters, ende vijff aue Marien; moesten jaerlijcx singen vier missen; waeren verobligeert alsser een broeder sturff door vijff priesters vijff zouteren te laten lesen ende dertich missen te doen lesen dertich dagen lanck; moesten oock telcken als een broeder storff voor den dooden vijff missen doen | |
[pagina 406]
| |
lesen, die in haren fundatiebrieff worden gespecificeert ende geseydt van sulcken cracht te sijn, dat de ziele des gestoruenen daer door (terstondt) vuyt het vagevier sal werden verlost, al waret oock datse anders tot den jonghsten dach toe daer in soude hebben moeten leggen branden. Vuyt al hetwelcke uwe Ed. Mog. de rechte eenvoudige intentie vande fundateurs genoegsaem connen afnemen, hoe dat die eygentlijck geensins en is geweest om vrede te onderhouden, maer dat het principale ooghmerck is geweest niet politiek maer religieus, sulckx als nu voorschreuen staet, nadien niet als obiter ende int voorbij gaen (als een accessorium ende minus principale) gewagh en wordt gemaeckt, dat de questien die tusschen de broeders moghen ontstaen, bijde respectiue Broederscappen souden werden ter neder geleydt, dewelcke door den bandt door eygen authoriteyt sijnde opgerecht, oock die vrijheydt ende maght aen haer hebben gehouden, om de wetten ende ordonnantien bij haer ingestelt oock t'allen tijden bij haer seluen te mogen veranderen, verminderen ende vermeerderen. De heere van Moersbergen dit al t'samen considererende ende daer vuyt oock buyten twijffel wel voelende dat sijne geposeerde pretensie nopende de fundatien vande Broederscappen heel weynich fundaments hebben, dat mede de Broederschappen sonder merckelijcke confusie, vuytwijsens der fundatiebrieven, wetten ende ordonnantien inde selue niet in esse gelaten en connen werden, noch van die der Gereformeerde religie toegedaen sijn, met goeder conscientie niet en mogen werden gepleeght, soo compt sijne Edt ende seyt dat de Magistraet wel magh ordre stellen, dat dese goederen niet in gulsicheydt en̄ onnuttelijck en werden verteert; maer ey lieve, hoe sal men dit beginnen ende waer sal men dit aenvangen bijaldien men niet volgen en wil den wegh bij de E. heeren Burgem̄rs, Schepenen ende Raden der Stadt Vtrecht inge- | |
[pagina 407]
| |
gaen? Want soo yemant meynt, dat dan ordre genoegh sal sijn gestelt, als men maer maeckt dat men die met een beestelijcke gulsigheydt niet door en jaeght ende datmen ondertusschen soo vele honderden jaerlijcx onnuttelijcken verteert, die is seer bedrogen. Indien men dan ten vollen de substantiele poincten inde principaelste fundamenten latende, na behooren ordre daerin soude willen stellen ende die abusen reformeren, soe soude men alle de broeders vande respectiue Broederscappen moeten verbinden, in plaetse van ter misse te comen, op sekere boete haer op de gesette dagen in de fundatiebrieuen vermelt, in de predicatie te laten vinden. Item op sekere dagen in de kerck te verschijnen, om aldaer de psalmen ende stichtelijcke loffsangen te singen ende christelijcke gebeden te doen etc. 't Welck off (hoewel bij hem seluen niet quaet sijnde) op sulcken voet practicabel soude wesen, ende off de heere van Moersbergen, als een medebroeder vande Cleyne Calander, daertoe wel soude willen verstaen ende oock raedt weeten om d'andere broeders daertoe te bewegen, geven wij uwe Ed. Mog. te bedencken. In sulcker voegen, dat de beste ordre daer in te stellen is de goederen die eertijdts bij onse voorouders na de kennisse die sij doe hadden Ad pios usus zijn geconsacreert (gelijck buyten allen dispute dese goederen daer toe sijn geheylight) ende nu soo lange jaren vere ten meerendeel soo onbehoorl. sijn verquist, tot een goede ende godtvruchtige sake, als is het oprechten ende onderhouden van een werck- ende tuchthuys, te employeren, latende niet te min, soo bouen is geseydt, al hetgene tot nochtoe tot profijt vanden armen is gegaen, deseluige oock volgen, sonder dat de intentie des E. Magistraets int minsten is (soo sijn Edt voorwendt) het tuchthuys rijck te maken met het aenslaen van alle de goederen der gener die altemet eens bij den anderen vrolijck sijn. Datter wordt voorgegeuen, dat de Broederscappen ofte | |
[pagina 408]
| |
de maeltijden der seluer dienen souden om alle questien en̄ geschillen die onder hun ontresen sijn ofte ontrijsen souden mogen, int vrundelijck te accommoderen ende ter neder te leggen, is all te blauw, niet alleen om datse tot dien fine niet en sijn alder eerst ingestelt; dat mede alle vrome christenen schuldich sijn tot vrede te arbeyden, al ist datse juyst sulcke geestelijcke goederen soo niet en consumeren, daer voor sij gantsch niet en doen ende de welcke niet en strecken noch ten dienste vanden Lande, noch tot profijt vanden armen, noch tot onderhoudinge van eerlijcke vervallene familien ofte verarmde borgers. Maer omdat het oock niet dan al te kennelijck en is dat de broeders onder malcanderen op hare t'samencomsten ende maeltijden dickwils twistigh sijn geworden, dat oock selff in die Broederschap, die bouen alle d'andere int assopieren vande geschillen wil schijnen vuyt te munten, eenige jaren herwards verscheyden oneenigheyden ende periculeuse partijschappen, die noch niet en sijn vergeten, sijn ontstaen, soo datmen met goede redenen soude mogen twijffelen, off niet meer twisten en crackelen door soodanige bijeencomsten en sijn opgeresen ende verweckt, als wel ter neder geleyt. In allen gevalle ist seker dat na het getuygenisse van gelooffwaerdige autheuren in voorgaende tijden door dese Confreries ofte Broederschappen het gemeyne volck dickwils in verscheyde factien is gescheurt, daer vuyt dan sware twisten, ja dootslagen ende meuyterijen sijn geresen. Dit sijn de vruchten, die men gemeynlijck vuyt sulcke onchristelijcke t'samencomsten ende teringen heeft te verwachten. Belangende datter wordt bijgebracht dat, indien de voornoemde goederen der stadt Vtrecht hadden gecompeteert, alle voorgaende Burgermeesters (wiens ampt specialijck is op de conservatie vande stadts goederen te letten) niet soo negligent en souden sijn geweest deseluige soo lange ende menige jaeren onder 't bewindt ende handen van | |
[pagina 409]
| |
anderen gelaten te hebben, sonder haer dies te bemoeijen etc.; daer tegen sullen uwe Ed. Mog. gelieuen te verstaen, dat alle saken niet op één jaer en connen gericht ende op de beste forme gebracht worden, gelijck de dagelijcksche ervarentheydt in alle Collegien ende saken ouervloedelijcken leert. Daerenbouen soo hebben oock de E. heeren Burgermeesters al ouer lange jaren dit stuck eens beginnen bij der handt te nemen, gelijck ten tijde van zal. de heer Burgerm̄r Baexen, in sijn leuen Heer tot Hermelen ende Conincxvrij is geschiedt; maer is buyten twijffel door de veelvoudige swarigheden des Landts voor dien tijdt nagebleuen ende vuytgestelt tot beter gelegentheydt. 't En is oock niet om de sake een coleur te geuen dat alsulcke vergaderingen voedtselen souden wesen van seditie ende meuyterije: want offschoon geene Broederscappen als Broederscappen de meuyterije anno 1610 en hadden gestijft, noch opt stuck vande meuytenatie extraordinarie en waren vergadert geweest, daeraen wij geen kleyne oorsaeck en hebben om grotelijcx te twijffelen, soo ist nochtans seker dat alsulcke conventiculen, die de sommigen vuyt 20, 30, ja eenigen vuyt 60 ende hondert persoonen bestaen, seer bequame ende (na het affschaffen vande burgerwacht) de alderbeste gelegentheydt geuen om, onder 't pretext van aengaende de Broederschappen te spreken, daer toe de procuratoors altijdt t'haren belieuen vergaderinge mogen leggen, euen gelijck hier vooren onder decsel vande burgerwacht conde geschieden, met den anderen yets tot nadeel vande gemeyne ruste te attenteren. Alhoewel wij daer van niet alle de confraterniteyten, noch alle de broeders der seluer verdacht en houden. 't Geeft ons voorwaer groot wonder dat men ons in soo goeden sake pooght te denigreren, als off wij met de voorgemelde resolutie int werck te stellen, in anderer luyden eer ende goedt vielen, daert doch niet hare ofte yemandts | |
[pagina 410]
| |
particuliere goederen, maer veel meer der Republycke ofte der Kercke goederen sijn, die ten dienste vande Kercke, Republycke ofte armen behooren aengeleyt te werden, alsoo se doch bij onse voorouders tot den godtsdienst geconsacreert sijn geweest, so bouen is gethoont. Ende off de gemeyne broeders eenigh recht daer toe moghten hebben gehadt, soo sijnse daer van doch genoeghsaem vervallen, nademael sij de seruituyt, met de welcken haer de selue goederen waeren gemaeckt, in soo vele jaren niet en sijn nagecomen, noch eenigh redressement inde abusen en hebben versocht, in sulcker voegen dat onus et honos (dat is de eere ende den last) daer van verloren sijnde, anders haer niet is ouergebleuen dan t'slempen ende goedt chier maken. Daer in haer oock de sommigen soo mannelijck hebben gequeten, datter verscheyden Broederscappen sijn, wel tot 8 ofte 10 toe in getale ofte meer, daer van gantsch niet en is te vinden en der welcker goederen, off ten deele, off t'eenenmale sijn verduystert ende doorgebracht, 'twelck lichtelijck van anderen meer soude te beduchten staen, ten ware de E. Magistraet daer ouer tijdtlijck hadde beginnen sorge te dragen ende met hare resolutie 'tseluige geprevenieert. 't Is mede heel buyten propoost datmen vraeght, ofter inde Capittelen ende Magistraten eenige meuytmakers bevonden wierden, ja off een heel Capittel ofte Broederscap meuyte, off de heeren daerom verstaen souden dat men der seluer goederen aenslaen ende confisqueren soude etc. Eerstelijck om datmen hier confundeert de eygen particuliere goederen van d'een en d'ander met de goederen van sulcker aerdt als bouen is verhaelt. Ten ijen, soo en maeckt men geen onderscheydt tusschen Magistraten ofte Broederschappen, die ten dienste vande Stadt ofte het Landt noodigh sijn (gelijck vant weeshuys, dolhuys, fraterhuys, gasthuysen etc.) ende tusschen die societeyten daer van hier de questie is, ende daer van de Republycke | |
[pagina 411]
| |
gantsch geen nuttigheydt ter wereldt, maer wel schade ende swarigheydt en heeft te verwachten. ij. Wel is waer dat sijne Edt, om te bethoonen dat de Broederscappen niet schadelijck en sijn voor den gemeynen Staet, bijbrenght, dat onse voorouders, die soo veel hondert jaren niet in swanck en souden gehouden hebben, noch de naburige Provincien, mitsgaders alle andere Princen, Potentaten ende Republycken soo schadelijcken sake in haren Staet soo lauge geduldet ende verdragen hebben: ja dat meer is, soo en souden de Geunieerde Prouintien, int sluyten vande Vnie t'Vtrecht, soo sorghvuldigh niet sijn geweest omme dit stuck vande Broederschappen soo curieuselijck te bedingen, als sij doen inden 25. artyckel vande selue Vnie. Maer hiertegens dient geconsidereert, dat d'een tijdt (gelijck men gemeynlijck seydt) d'ander niet en leert, ende dat het geen op d'een tijdt niet schadelijck is maer vorderlijck, op een ander tijdt gantsch ondienstigh can wesen ende schadelijck. Alsoo hebben dese Broederscappen hier voortijdts seer dienstigh geweest om het Pausdom in esse te houden ende meer en meer op te bouwen, ende sijn tegenwoordigh de Republycke ende Reformatie hinderlijck, behaluen datse soo oudt oock niet en sijn, noch soo veel hondert jaeren in swangh gegaen hebben als sommigen wel meynen, nademael d'oudtste van allen in dese stad noch geen drie hondert jaeren en heeft gestaen. Wat de Vnie aengaet, sullen wij beantwoorden hier na. Dat in de Broederscappen gequalificeerde personen sijn en onkennen wij niet, ook dit niet, datter niet dienstiger en is voor onse Staet als dat de gequalificeerste in vrede ende enigheydt leuen, mits dat het sij een goede vrede; alleenlijck dit met een woordt aenroerende, dat het alderbeste voor onsen Staet is, dat de authoriteyt vande hooge Ouerheydt wel bewaert werde, ende dat het notoir is dat gequalificeerde Edelluyden ende borgers wel al te seer aen | |
[pagina 412]
| |
den anderen somwijlen verbonden sijn om de publycke authoriteyt tot ruyne van 't gemene landt te infringeren, waer van d'exempelen noch sijn in verscher memorie, sonder dat nochtans d'intentie vande E. heeren Burgemeisters ten tijde vanden E. heere van Rijsenburch oyt is geweest, ofte der E. heeren Burgermeisters inder tijdt als noch is, int alderminste eenige partijschappen na den aerdt der tyrannen om hare tyrannie te plegen, te voeden, maer in aller manieren genegen sijn om sulcks na 't exempel van wijse Princen te voorcomen, ende onse goede burgers ende ingesetenen in alle vrede te regeren. Dienvolgende den heere van Moersbergen ons daerinne grootelijcks injurieert ende den factionisten geen kleyne occasie ende voet en geeft om van hare wettelijcke Ouerigheydt qualiken te spreken, 'twelck van een lith deser vergaderinge in soo christelijcken sake niet en behoorde te geschieden. Nopende 'tgene van Numa, Lycurgo, Solon ende Tarquinio wordt geseydt, achten wij onnoodigh int lange te beantwoorden, aengemerckt wij niet vande heydenen (daer van wij gaerne bekennen dat dese Broederscappen haren oorspronck hebben, gelijck de pauselijcke superstitien ten meesten deel halff vuyt het Jodendom ende halff vuyt het Heydendom sijn t'samen gesmeet) en behooren te leeren hoe wij met eten, drincken ende goet chier maken de vruntscap sullen onderhouden, maer veel meer schuldich sijn na de onderrichtinge onser aller Leermeister, d'een den anderen in alle soberheydt ende matigheydt voor te gaen, beneffens dat oock alle Regieringe niet en is van eenerley conditie ende nature. Off de Switsers daerom bij de beste politycken seer gepresen worden, omdat sij dese Broederscappen naerstiger onderhouden als anderen, twijffelen wij seer. In allen gevall niet gelouende dat het selvige geschiedt met vaste redenen: want het is seker, dat de Magistraet van Zurick, selffs al ten tijde van 't Pausdom, soodanige Broederscap- | |
[pagina 413]
| |
pen vuyt oorsaecke dat die menighmael occasie van grote twisten, desordren, factien en̄ meuyterien waren geweest, hebben affgeschaftGa naar voetnoot1). Gewisselick can men geen vrintscap onderhouden dan met het verteren vande goederen deser Broederscappen (daerop de heere van Moersbergen alleen dringht, als gansch geen difficulteyt makende int nalaten vande substantiele poincten, die de fundatiebrieuen mede brengen, maer alleenlijck in het consumeren van het jaerlijckx incomen), soo sijnder die steden qualijcken aen die van sulcke Broederscappen off gantsch niet, off ymmer seer weynigh en weten te spreken. Gelijckt mede te verwonderen is, dat de stadt van Vtrecht, daer soo veele Broederscappen sijn gefundeert, niet te min soo vele factien ende meuyterijen bouen alle andere omleggende steden (ten tijde dat dese Broederscappen haren cours hebben gehadt) is onderworpen geweest. Van gelijcken is het seer vere gehaelt, datmen om de Broederscappen een oogh te geuen, de instellinge vande joodtsche feestdaegen ende hooghtijden voor den dagh haelt, niet anders dan off Godt die hadde geordonneert, opdat de kinderen van Israël met vrolijcke ende blijde maeltijden meerder kennisse ende vruntscap onder den anderen souden houden. Wij en sijn wel geen theologanten, maer euenwel en cunnen wij dat niet aennemen, dat Godt de Heere daerom de feestdagen ende hooghtijden soude hebben ingestelt, maer houdent daervoor dat Godt Almachtigh sulcx heeft gedaen soo, opdat het volck de groote weldaden die hun Godt bewesen hadde, in gedachtenisse soude houden ende dle haren kinderen van handt ter handt mededeylen, als om te wesen voorbeelden ende schaduwen vanden belooffden Messia die comen soude. Het welck ons de drie solemnele hooghtijden des jaers | |
[pagina 414]
| |
claerlijck te kennen geuen: want het is kennelijck dat het paeschenfeest is ingestelt ter gedachtenisse vande heerlijcke ende wonderbare verlossinge der kinderen Israëls vuyt de Egyptische slavernije en tot een teycken des onbevlecten Paeschlams onses liefs Heeren ende eenigen Zalighmakers J. Christi. Alsoo is het Pincksterfeest geordineert om daerbij te gedencken het geven vande wet op den bergh Sinai, dienende tot een voorbeeldt vande comste des H. Geests, daermede ons als met den vinger Godts des Heeren wet in der menschen herten soude geschreuen worden. Insgelijcks heeft het feest der Loouerhutten gedient tot gedachtenisse vande weldaden die Godt den kinderen Israëls inde woestijne hadde bethoont etc., gelijck men van allen desen lesen can Exodi 12, Levitici 23 ende Deuteron. 16. In welcke plaetsen, alhoewel de Heere wel seydt dat de Joden op hare feestdagen sullen vrolijck sijn, soo en volght daer nochtans geensins vuyt, dat Godt int instellen vande feesten daerop soude hebben gesien omdat de Joden meerder kennisse ende vruntschap onder den anderen souden onderhouden, maer wil alleen daer mede aenwijsen, dat hij de feestdagen met een heylige vrolijckheydt, ter gedachtenisse van die treffelijcke weldaden Godts souden overbrengen. Vuyt alle het welcke uwe Ed. Mog. connen sien, met wat een lossen fundament dit bij den heere van Moersbergen is geallegeert: want moeten wij Christenen nu noch een deel joodsche zeden ende ceremonien gaen ontleenen om ons na behooren inde christelijcke vrundtscap ende eenigheydt te quyten, soo hebben wij noch weynigh inde Christelijcke Religie toegenomen, ende soo staet het voorwaer met ons wel deerlijck. iij. Hier van tredende tot het derde poinct, bekennen wij met sijne Edt gaerne, dat het fundament van onsen Staet (naest Godt) bestaet op de Vnie ende goede eendraghtigheydt onder ons selven, maer dat daeronder oock | |
[pagina 415]
| |
soodanige Sech-BroederscappenGa naar voetnoot1) souden werden begrepen en connen wij ons niet inbeelden; oock niet dat het 25. artyckel vuyt de Vnie aengetrocken, van sulcke Broederschappen soude spreecken, maer dat daerdoor veeleer verstaen worden andere societeyten ofte confreries, namentlijck die daer dienen tot onderhoudinge van weeskinderen, arme luyden ofte krancksinnige menschen ende andere dergelijcke meer, tot dienste vande Republycke geordonneert. Daerenboven en geloven wij oock niet, dat met de woorden inden 25. artyckel vervat den respectiven Magistraten ende Ouerigheyden de vrijheydt benomen wordt, om nae gelegentheydt van tijdt ende eysch van saken eenige Broederscappen ofte Collegien (hoedanigh die oock souden mogen wesen) aff te schaffen, ofte der seluer incommen tot een beter ende Goddelijcker eynde te gebruycken dan sij voor desen aengeleyt sijn geweest. Maer houden ons verseeckert, dat int stellen vanden voornoemden artyckel, eygentlijck is gesien op eenige steden ende plaetsen daer de Collegien ende Broederscappen principalijck in swangh waren, om die te versekeren dat sij met het aennemen vande Vnie inde selve Broederscappen ende Collegien niet en souden werden geprejudicieert, noch van d'andere Provincien ofte vande Stadthouders int minsten werden geprescribeert, behoudende nochtans buyten alle twijffel aen haer selven de maght om daer inne te mogen doen sulcks sij ter gelegener tijdt geraden souden vinden ten dienste van hare stadt te sullen strecken, soo datmen de woorden vande Vnie sane moet verstaen ende niet veerder trecken dan de intentie vande heeren die deselve gestelt hebben na alle apparentie en is geweest, die niet gelooffelijck en is dat haer selven sonder | |
[pagina 416]
| |
noodt aen dien bandt souden hebben gebonden, hetwelck de practijcke vande naburige Provintien ende steden oock genoeghsaem vuytwijst. Want bijaldien men de woorden vanden 25. artyckel soo verre wil trecken, dat oock selffs de Magistraten in hare steden, ende heeren Staten in hare respective Provincien, alle Schutterijen, Broederschappen ende Collegien souden moeten onderhouden, soo geven wij V Ed. Mog. te bedencken wat al vrome ende getrouwe Magistraten in onse naburige provincien wij dan van trouwloosigheydt ende meyneedigheydt sullen beschuldigen, die all over lange jaren verscheyden cloosters ende collegien hebben affgeschaft. In allen geval, al ware den voornoemden artyckel soo te verstaen (als neen), soo en soude 'tselve niet tot de Broederschappen alhier in controversie connen werden gepast, maer alleen op sulcke, die met authoriteyt vanden Prince vanden Lande ofte de Magistraten vande respective Steden sijn ingevoert: want wie sal geloven dat de Magistraten haer met eede souden gaen verplichten te onderhouden saken die niet alleen met haer authoriteyt niet en sijn gestelt, maer daerin sij oock niet en sijn gekent ende daer van sij noyt de minste kennisse en hebben genomen. In sulcker voegen dat het veel te frivool is dat de heere van Moersbergen dit tot een fundament van sijn oppositie wil leggen, aengemerckt hier mede niet het minste knoopgen van de Vnie en wordt aengetast, veel min ontbonden, om beducht te wesen datter meer knoppen souden mogen navolgen. In voegen dat het oock een ijdele vrese is, dat yemant thans ofte morgen onder gelijcke pretexten de Collegien ende geestelijcke goederen sal invaderen, nademael die (soo bouen is geseydt) heel van een ander nature ende aerdt sijn, als wesende niet alleenlijck geauthoriseert vanden Prince vanden Lande, maer oock hebbende noch haer gebruyck ten dienste van den Lande, tot subsidie van eerlijke familien ende onder- | |
[pagina 417]
| |
houdt vanden armen, al na de conditie van yeders Collegie, Godtsbuys ofte Broederscap. Wij en verwachten oock niet, dat de goede inwoenders deser stadt haer sullen houden geinteresseert, als voor gulsige ofte meuytmakers geestimeert, aengemerckt onse meyninge noyt en is geweest daervan alle de broeders ofte Broederscappen te beschuldigen, maer verhopen ter contrarie dat alle lieffhebbers van goede ordre een goet geneugen inde Resolutie des Raedts sullen nemen en̄ deselve voor stichtelijck en̄ christelijck achten, daer van wij (de Heere sij gedanckt) alreede goede beginselen hebben gespeurt, nadien vele broeders een walginge ende weersin daerin hebbende, dat sulcken grooten summen van penningen soo onnuttelijcken alle jaren wierden verteert, vergeten ende verdroncken, haer daerin hebben verblijdt, dat deselue penningen nu eenmael tot een Godtvruchtige sake souden werden gediverteert. Hetwelck noch claerder daer vuyt blijckt, dat sommige vrome luyden eenige goederen, seker Broederschap toecomende (die sij onder haer langh hadden bewaert), na de genomene Resolutie in handen vande Gecommitteerden over het werckhuys hebben gebraght, haer verheugende dat de gemelde goederen tot soo een christelijcke sake souden werden gebruyckt. Vuyt al het voorverhaelde betrouwen wij, dat uwe Ed. Mog. claerlijcken sullen verstaen, hoe impertinent het geposeerde vanden heere van Moersbergen is ende hoe krancken fundament 'tselue heeft, willende sustineren dat het die E. Magistraet der stadt Vtrecht niet geoorloft is de goederen der voornoemder Broederschappen in voegen voorscreuen te aenvaerden ende tot een werck- ende tuchthuys te appliceren. Item dat het voorde Republycke t'eenemael soude ondienstigh wesen, contrarie den rechten sin vande Vnie ende tegens de oude loffelijcke langhdurige ende wel hergebrachte coustumen, daer voor wij ende onse ouders met lyff ende goedt tegens den Coninck | |
[pagina 418]
| |
van Spaengien gestreden hebben. Alsoo wij ons niet en connen inbeelden dat eenige Provintien ofte wijse Magistraten de bloedige ende sware oorlogen, tegens onsen algemeynen vijandt gevoert, op soo een beuselinge als sijn de gementioneerde Broederscappen int minsten souden willen funderen. Daer vuyt nadien dan blijckt de frivole conclusie bij sijne Edt genomen, soo is ons ernstigh versoeck dat uwe Ed. Mog. gelieuen (op alles rijpelijck gelet hebbende) de meermaels gemelde Resolutie des E. Raedts, niet alleenlijck te lauderen, maer oock met uwer Ed. Mog. authoriteyt, soo veele des noodt sij, volcomentlijcken te approberen ende tegens yeder een die deselue directelijck ofte indirectelijck soude soecken te annulleren, na vermogen te helpen handthauen ende executeren, te meer alsoo het nablijven vande selvige soude strecken tot een nieuwe voedinge ende ondersteunsel van het Pausdom, tot groote vilipendie des E. Magistraets voorschreuen, midsgaders tot merckelijcke quetsinge vande publycke Authoriteyt, ende daerenbonen om per indirectum illusoir te maken verscheyden seer goede ende nuttige Resolutien, selfs bij uwe Ed. Mog. in gelijcken materie ende op gelijcke fundament genomen. | |
Resolutie vande Vroetschap, dat inde gasthuysen geen broeders ofte huysmeesters mogen gekooren worden dan die van de ware Gereformeerde Religie sijn. Gearrest. 28 Augusti 1637.Alsoo den Raet deser stadt bij resolutie vanden iiijen Decemb. 1615 geordonneert hadde, de huysmrs ende gemeene broeders vande gast- ende andere huysen binnen dese stadt en̄ vrijheyt vandien, van doen voortaen in plaetse vanden affgaende ofte affstervende broeders ofte andere officianten en̄ meedersGa naar voetnoot1) te nomineren persoonen vande ware | |
[pagina 419]
| |
christel. gereformeerde religie den Rade aengenaem, ende d'selve te presenteren aende heeren Borgemrs inder tijdt, omme bij haer E. als Superintendenten geapprobeert en̄ gerefuseert te worden. Dat mede deselve resolutie en̄ beveelen gerenoveert sijn bij de Vroetschap deser stadt, bij d'acte en̄ insinuatie vanden xxixen May 1620, ende dat niettegenstaende ende ongeacht alle 'tselve verscheyden Broederschappen der voors. gast- ende diergelijcke huysen, d'selve bevelen niet gepareert, ofte hun daer nae gereguleert hebben, nemaer ter contrarie sonder eenige voorgaende communicatie ofte presentatie der nieuwe vercosene huysmeesters, broeders, meeders ofte andere officianten, aen̄ heeren Burgem̄ren in elcker tijt voor 't meerendeel daer toe aengenomen hebben persoonen vande roomsche gesintheyt, jae in sommige gasthuysen oock priesters, oock wel te gelijck twee huysm̄rs vande voors. gesintheyt, streckende alle 'tselve tot groote vilipendie ende cleynachtinge vande wettige Magistraet, - Soo ist dat de Vroetschap der stadt Vtrecht goetgevonden heeft te ordonneren ende ordonneren bij dese, dat tot broeders der voors. gast- ende diergelijcke huysen, voortaen geen andere en sullen mogen werden gestelt dan persoonen vande ware Christel. Gereformeerde religie, ende dat d'selve alvoorens d'heeren Burgem̄rs inder tijdt sullen moeten voorgestelt ende gepresenteert, omme bij haer E. als Superintendenten geapprobeert te worden. Dat mede geene huysm̄rs der voors. huysen voortaen gecosen sullen mogen worden, die niet en sijn vande Christel. Gereformeerde religie. Alles op peene van vijftich gul., ten behouve vande ambachtscamer alhier te verbeuren, bij yeder der nominanten ofte electeurs, die eenige huysm̄rs ofte broeders contrarie deser bevonden sullen worden nae desen genomineert ofte gestelt te hebben. Ende dat niettemin bij de Magistraet in plaetse van soodanen praetensen aengenomen huysm̄r ofte broeder, een ander gequalificeert persoon gesurrogeert sall | |
[pagina 420]
| |
worden. Dat mede van nu voortaen egeene rentm̄rs ofte uytmaendersGa naar voetnoot1) vander voors. gast- ende andere huysen goederen sullen mogen werden voorgestelt ofte aengenomen, dan alleen vande voors. Gereformeerde Religie, ende dat met approbatie der heeren Burgem̄ren, op peene dat die geene die ter contrarie sullen worden aengenomen bij de Magistraet verlaten ende andere bequame personen inder selver plaets gestelt sullen worden. Ordonneren voorts de huysm̄rs ende regenten der gasthuysen ende diergelijcke, inde welcke paepsgesinde moeders sijn, nae den voors. jare 1615 aengenomen, d'selve te licentieren ende tegens d'aenstaende vervaertijt van Victoris met approbatie der heeren Burgem̄ren andere gequalificeert als boven aen te nemen, op poene dat in cas van dilay ofte refuys, 'tselve bij de Magistr. gedaen sall worden. Gelijck oock geordonneert wort de priesters die onder de voors. broeders ofte regenten bevonden worden, hun vande selve broederschappen te abstineren ende te onthouden, en̄ voorts de voors. regenten ofte broeders d'selve priesters niet te convoceren ofte te admitteren tot hare vergaderingen, nemaer d'heeren Borgem̄ren binnen xiiij dagen naer insinuatie deser, in elcke priesters plaetse te presenteren een ander persoon vande ware Christel. Gereformeerde religie, omme bij haer E. geapprobeert te werden, op de verbeurte van hondert gul. ten behouve vande ambachtscamer voors. Aldus gedaen bij de Vroetschap voors. met eenparige stemmen den xxviijen Augusti 1637.
Get. J. van Nypoort. |
|