Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 1

[p. *1]

[p. *2]

[p. *3]

[p. *4]

[p. 303]

Wanneer is de mond van het Naardermeer gestopt?
Medegedeeld door den Heer Mr. J. Heydanus.

Aan de ‘Hortensius, over de opkomst en den ondergang van Naarden, met nalezingen en bijvoegsels van den Heer A. Perk’ (uitgegeven door het Hist. Gen.) zijn toegevoegd twee kaartjes. N^o. 1. daarvan is de kopie op de halve grootte eener oude kaart van Gooiland, die bewaard wordt in het Rijks Archief te 's Hage.

De Heer Perk meent, dat dit de kaart is, welke omstreeks het jaar 1526 zoude zijn overgelegd bij de menigvuldige opnemingen, die hadden plaats gehad ter zake van de twisten, die toen reeds sedert tweehonderd jaren bestonden tusschen de grensbewoners van Utrecht en die van 't Gooi over de daaromtrent gelegen venen.

De kaart draagt geen jaartal; doch zij is ongetwijfeld van hoogen ouderdom.

In het bijzonder trekt één punt de aandacht: het Naardermeer namelijk wordt voorgesteld als gemeen liggende met de Vecht, opgesloten ten Noorden door den Keverdijk, ten Zuiden door den Broekdijk en ten Oosten door de hooge gronden van Gooiland. De Keverdijk en de Broekdijk, aansluitende aan den Vechtdijk, vormen tusschen zich in, den mond van het Meer. Die mond is langzamerhand aangeslibberd en vervolgens afgedamd. Wanneer die afdamming had plaats gehad, was geheel en al in vergetelheid

[p. 304]

geraakt, totdat voor eenige jaren een oud stuk, berustende in het Gemeentearchief van Weesp, daaromtrent eenige aanduiding gaf.

In zekere procedure namelijk gevoerd tusschen de waarsluiden van die van de Westzijde van de Vecht, en de waarsluiden van die van de Oostzijde, over de al of niet gehoudenheid van die van de Oostzijde om te helpen repareeren den Wester Vechtdijk, velde het Hof van Holland den 4^den November 1583 vonnis, waarbij aan die van de Westzijde werd opgelegd die van de Oostzijde ongemolesteerd te laten ter cause van de kosten en de reparatie van den Vechtdijk aan de Westzijde, tusschen de stad Muiden en den Hinderdam gelegen.

Van deze uitspraak appelleerden die van de Westzijde aan den Hoogen Raad.

Bij die gelegenheid deed hun Advokaat M^r. Dirk Herweijer door den Procureur Gerard van der Burch exhibeeren eene memorie (boven gemeld stuk), houdende ‘nieuwe feiten en grieven.’

Daarin komt onder anderen voor, dat ‘Loosdrecht ende Cortenhoeff met Ankeveen die walen moesten stoppen vallende in den dijk, strekkende van den Hinderdam totten Keverdijk toe.’ De opmerking wordt daarbij gevoegd:

‘dat die stoelinge eertijds gedaan was, ten tijde als die Naardermeer met de Vecht gemeen was gelegen.’
‘Ende (zoo vervolgt de memorie) alzoo die dijk die men houden most tegens de meer (seer wijt wesende) moste swaer ende dick sijn, ende in groote perikel ende laste van de Ingelanden aen de Oosterzijde van de Vecht was liggende;’
‘Ende dat men den mont van de meer, aldaer zij haer exonereerde in der Vecht, mit redelijke costen soude moegen stoppen, als alleenlijk die lengte ofte breete wesende van de twee drechten;’
‘Ende dat die nature daertoe was werkende als be-

[p. 305]

ginnende daer voor in de mont te verlanden duer alluvie ende accressentie;’ -
‘So ist gebeurt, dat die Naerdermeer, tot groot voordeel ende sublevamen van die van Loosdrecht ende Cortenhouff, daer aen de mont mit een cleyn stuk dijks gestopt ende bedijkt is geweest, ende dat oversulcx die voors. meer van dier tijt aff met de Vecht nyet meer gemeen is gebleven, maer daervan gesepareert is geweest;’
‘Ende hoewel men daervan geen schriftelijke autenticque documenten en bevint dan alleenlijk van de eenen ouden mensche tot den anderen sulcx voort geseyt wort, ende dat men noch vinden mach bij oude munimenten, circumstantien ende situatien van oude dijken ende walen, die voortijds in den zelfden meerdijk gevallen zijn geweest....’

Van de afdamming sprak men dus in 1583 slechts als een feit, dat bij overlevering bekend was, zonder dat men echter eenige tijdsbepaling wist aan te geven.

In 1869 had ik ter inzage een bundel stukken betrekkelijk het huis ten Bosch. Dit huis ten Bosch lag aan den mond van het meer aan den zuidelijken oever. Het blijkt niet wanneer het was gesticht, doch het is van ouden datum. In 1252 komt reeds voor Egbertus van den Bosch, ridder.

Buchelius meent dat de vroegere bezitters van de heerlijkheid den Bosch, tot het geslacht van Amstel behoorden.

Omstreeks het midden der 14^de eeuw trouwde Hernbaern van IJsselstein, zoon van Arend van Amstel (broeder van den bekenden Gijsbrecht) met de erfdochter van den Bosch.

Eene dochter uit dezen echt bracht den Bosch door huwelijk met Arend van Wassenaar Duivenvoorde over in het geslacht van Wassenaar, waarin de heerlijkheid bleef tot op het overlijden van Maria Jacoba van Wassenaar ten jare 1698, als wanneer de Heerlijkheid van den Bosch in publieke veiling is gebracht.

Tevens kwam toen in veiling: ‘de visscherye, van ouds

[p. 306]

bij de successive Leenbrieven bekend, onder de benaming van de twee sluizen, metten visschery gelegen tot Uitermeer in den Dam.’

In latere stukken betrekkelijk het huis ten Bosch van het jaar 1788 wordt die visscherij ook aangeduid als: ‘De visscherij genaamd de Groote en de Kleine Drecht’; doch men was in het onzekere aangaande de situatie en gesteldheid der twee sluizen; aangaande de ligging en de uitgestrektheid der visscherij, en men wist geen explicatie te geven van de benaming in den Dam, van welke een en ander mentie werd gemaakt in de successive Leenbrieven. Dat men toen ter tijd omtrent een en ander in het onzekere was, is niet te verwonderen. Ter explicatie is een retrospectieve blik op het terrein, waar een en ander moest worden gezocht, noodig.

Zoo als wij uit de memorie van Mr. Herweijer vernamen, is de mond van het meer langzamerhand verzand en toen afgedamd, latende langs de beide dijken, waartusschen de mond was begrensd, een geul of drecht; aan de einden dier geulen of drechten werden in den Dam sluizen gelegd om bij eenen lagen waterstand in de Vecht het water uit het Meer te loozen en bij vloed (de sluis te Muiden was er nog niet) het water te keeren. Achter den dam in den verzanden mond zijn twee polders ontstaan, de Spijke-polder en de Nesse-polder; de geul langs den Keverdijk, de Groote Drecht, die ook de Spijke heette, werd de molenvliet van den Spijke-polder; de andere geul langs den Broekdijk, de kleine Drecht, bleef bestemd voor de vaart over het Meer naar Ankeveen en Naarden.

Na de ontginning van de gronden, welke het tegenwoordig 's Graveland uitmaken, is in 1637 en 1638 de Vaart gegraven uit de Loosdrechten langs 's Graveland tot in de Vecht te Uitermeer; aldaar, genoegzaam naast de sluis, in de kleine Drecht, werd een sluis gemaakt om van de nieuwe vaart in de Vecht te schutten. De schut-

[p. 307]

sluis in de kleine Drecht kwam toen te vervallen, en de kleine Drecht werd alleen molenvliet van den Nesse-polder.

Bij de Fransche invasie van 1672 deed Johan Maurits van Nassau, die met zijne afdeeling van het Hollandsch leger in Muiden en omstreken lag, in Augustus van dat jaar de Uitermeersche sluis versterken, ten einde de Franschen, die Naarden inhielden, de gelegenheid te benemen om over den Broekdijk, den Hinderdam en Weesp langs den Vechtdijk te naderen, en werd in het begin van Mei een fort aan de Uitermeersche sluis aanbesteed, naar een ontwerp van de Ingenieurs Bos en d'Yvoy (zie Sijpensteyn en de Bordes: Verdediging van Nederland in 1672 en 1673).

Bij den aanleg van dit fort met zijne grachten is een groot gedeelte van de Buurschap Uitermeer moeten worden opgeruimd, althans uit eene verklaring van Burgemeesteren en Regeerders van Weesp van 14 September 1679 blijkt, dat door het fortificeeren van de Uitermeersche schans ten jare 1673 zijn vergraven en weggebroken en alzoo aan de verponding onttrokken één landhuis, twaalf boerenhuizen en acht huizen.

Uit het voorgaande blijkt, hoe door het aanleggen van het fort Uitermeer met zijne breede grachten het terrein aan den mond van het Meer groote verandering heeft ondergaan, en hoe het mogelijk is geweest, dat de oorspronkelijke dam met zijne sluizen geheel en al in vergetelheid is geraakt.

De vraag die ons bezig houdt blijft intusschen, wanneer is die oorspronkelijke Dam gelegd?

De stukken betrekkelijk het Huis ten Bosch, leenbriebrieven vermeldende, gaven aanleiding een onderzoek in te stellen in het Rijksarchief in de Registers der leenbrieven, en ja, nu bleek dat in het Repertorium van het kwartier van Amstelland fol^o 7 en volg. staat geregistreerd:

[p. 308]

Twee sluysen mitten visscheryen van dien, gelegen tot Uytermeer in den Dam met twee mergen landts gelegen tot Meersen geheten den Noirt.

Verlijdt Ghijsbrecht van IJsselstein, als eerst opgedragen hebbende, anno XIII^c acht-en-tachtigh.

Verlijdt Ghijsbregt van IJsselsteyn 1432 bij dode van Herberen van IJsselsteyn sijn vader.

Deze lijst loopt door tot op 1788.

De bedoelde visscherij schijnt dus allodiaal te zijn geweest aan de eigenaars van het huis ten Bosch. Gijsbrecht van IJsselstein droeg het evenwel eerst op aan den Graaf om er zijne bescherming over te genieten.

Dit document laat het alzoo niet in het onzekere, dat de afdamming reeds in 1388 was geschied, en veilig kan dus worden gesteld, dat het niet lang te voren zal hebben plaats gehad.

Als nu de Heer Perk vermeldt, dat anno 1526 de twisten over de venen, toen reeds sedert 200 jaren de grensbewoners van het Gooi in beweging hielden, is dan de conjectuur wel te gewaagd, dat de in het begin dezer nota bedoelde kaart is vervaardigd omstreeks het midden der 14^de eeuw, althans vóór 1388?

Bijgaande schetsen mogen het geschrevene verduidelijken.