Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 1

[p. 199]

Lodovico Guicciardini, descrittione di tutti i paesi bassi.
De oudste beschrijving der Nederlanden, in hare verschillende uitgaven en vertalingen beschouwd.
Bibliografische studie
Door P.A.M. Boele van Hensbroek.

Ludovico Guicciardini, gentiluomo fiorentino, autore d'una bell' opera sui Paesi Bassi, stampata in Anversa nel secolo XVI, dice.......
Edmondo de Amicis, Olanda.

Welk beschaafd Nederlander las het niet met belangstelling, het prettige boek van Edmondo de Amicis, den zoon van het zonnige zuiden, die zich verledigde tot het beschrijven van het land ‘van mest en mist.’?

En toch, hoe weinigen zal het aangespoord hebben om de oude, zoo dikwijls door de Amicis genoemde, beschrijving in te zien, die beschrijving, óók door een Italiaan vervaardigd, die, hoewel hij bij de Amicis in aangenamen vorm verre achterblijft, in degelijkheid dezen overtreft, al mogen zijne berichten soms uit andere schrijvers getrokken zijn. Toch is het een merkwaardig boek, Guicciardini's Descrittione di tutti i Paesi Bassi; de talrijke uitgaven in verschillende talen, de plaats die het gedurende ruim een eeuw innam, de naam van een Plantijn,

[p. 200]

die aan drie uitgaven zijne zorgen wijdde, de namen der vertalers en uitgevers, de Belleforest, Kiliaen, Vitellius e.a. zijn dáár om het te getuigen.

Tot heden weten wij weinig van den man, die blijkbaar zoo met Nederland was ingenomen, dat hij zulk een boek schiep. Spoedig zal de Heer E. van Even, de geleerde archivaris v. Leuven, ons in de Annales de l'Académie d'Archéologie de Belgique een uit de beste bronnen geput levensbericht van hem geven. Daar die uitgebreide verhandeling echter wel niet in aller handen zal komen, strekke het weinige, dat meer algemeen bekend is, tot voorwoord aan de bibliografische behandeling van zijn hoofdwerk¹⁾.

Het geslacht der Guicciardini behoort tot die beroemde Florentijnsche geslachten, die sedert eeuwen en tot op den huidigen dag toe regeringsleden aan de stad der bloemen, hooge staatsbeambten aan den Toscaanschen staat schonken. De vader van Lodovico Guicciardini, Jacopo, was geboren in 1480; hij was, in dienst van den Paus, Vicepresident van de Romagua tot hij in 1527 in ongenade viel. Jacopo's jongere broeder Francesco was de beroemde schrijver van de Istoria d'Italia. Lodovico's moeder was Camilla, de dochter van Agnolo dei Bardi; zijn broeders, Angelo en Lorenzo, werden beiden, de eerste in 1557, de tweede in 1570, in den Senaat van hun vaderstad geroepen.

Lodovico Bernardo werd op 19 Augustus 1521 te Flo-

1) Deze levensbijzonderheden zijn grootendeels geput uit de volgende werken: v.d. Aa, Biographisch woordenboek d. Nederlanden. - Sweertius, Deliciae, 1608. - Foppens, Bibliotheca Belgica. 1739. - de Thou, Historiae sui temporis. - Nicéron, Mémoires. - Fontanini, Biblioteca dell' cloquenza Italiana. - Benoist, F. Guichardin, historien et homme d'état italien au XVI^e siècle. Paris, 1862. - Graf- en gedenkschriften v. Antwerpen. - Manni, Elogio di Lodovico Guicciardini, in de Elogi degli nomini illustri Toscani. 1772. Tom. III.

[p. 201]

rence geboren; niet, zooals zijn grafschrift zegt, in 1523.¹⁾ Hij bekleedde verschillende betrekkingen onder Cosmo II de Medici. Dat hij ook in dienst was van Alessandro de Medici, zooals eenige zijner levensbeschrijvers melden, is twijfelachtig. Daar Cosmo II in 1537 aan het bewind kwam, toen onze Ludovico dus den ouderdom van 16 jaren had bereikt, kunnen zijne diensten aan diens voorganger bewezen slechts zeer gering zijn geweest. Mogelijk diende hij als page aan Alessandro's hof. Hij reisde vervolgens, wanneer is ons onbekend, door Europa en vestigde zich te Antwerpen. Dat hij in 1566 reeds langen tijd in de Nederlanden woonde blijkt uit den aanhef zijner beschrijving.²⁾ Volgens Manni was hij er reeds in 1550.³⁾ Dat hij te Antwerpen ook staatkundig niet werkeloos was, blijkt ons uit het besluit der regering van Antwerpen, onder bijlage A medegedeeld, waar gezegd wordt: ‘ende in de regarde nemende op andere syne voorgaende diensten der stadt in meer deelen beweesen, enz.’ Hij stond in hooge gunst bij den Hertog van Alva. Volgens het bericht van de Thou, gaf hij Alva den raad de vasten afteschaffen en stelde zelfs een geschrift in dien geest op. Dat geschrift viel in handen van een trouweloos vriend, die, meenende zich door die handeling in Alva's gunst te dringen, het den landvoogd mededeelde. Guicciardini werd nu op last van Alva gevangengenomen, niet zoo zeer om den inhoud van het geschrift, dan wel omdat het hem

1) Manni zegt omtrent zijn geboorte: Era egli nobil rampollo, prodotto l'anno 1521, il dì 19. di Agosto, non già l'anno 1523, come altri ha creduto; della qual cosa è sicuro il riscontro da noi autenticamente cavato dall' Archivio dell' Arte dei Mercatanti quest' anno 1767.

2) Essendo io dimorato lungo tempo in questi paesi Bassi di Fiandra, parte principale della Gallia Belgica, & havendo in diversi tempi, & varie occasioni vedute, udite, lette, annotate, ecc.

3) Che fino del 1550 egli fosse stanziato ne' Paesi Bassi lo mostrano le memorie di casa.

[p. 202]

door een derde werd medegedeeld. Guicciardini sprak dus op grond van treurige ondervinding, toen hij schreef: ‘Onde si vede quanto sia pericoloso l'irritare i Principi grandi & che egli è ben' vero quel' proverbio, ch'egl'hanno le braccià lunghe, cio è la possanza grande.’¹⁾ Gelukkig bleek hem die ‘possanza grande’ ook van andere zijde; op voorspraak toch van den Groothertog van Toscane werd hij spoedig uit den kerker ontslagen.²⁾

1) Descrittione di tutti i Paesi Bassi. Anv. 1581. blz. 499.

2) Zoo luidt inderdaad het gewone verhaal, dat mij evenwel vrij ongerijmd voorkomt. Guicciardini zou Alva geraden hebben de vasten af te schaffen, en daarover een geschrift hebben opgesteld. De geleerden schijnen daar niets verwonderlijks in gezien te hebben. Bayle spreekt er van als van een eenvoudige zaak: ‘Le duc d'Albe le fit mettre en prison pour avoir écrit un livre sur les motifs qui devroient porter à abolir le carême.’ (Dictioun. Histor. i.v.). Nog erger maakt het Marchand. Hij had bij Fontanini (of bij een van diens navolgers, Haym, Geremia) gevonden dat Guicciardini in de gevangenis was gezet ‘pour avoir parlé des impôts’, doch, zonder zich door die aanwijzing op den goeden weg te laten brengen, leest hij hun de les en zegt: ‘Ce ne fut point pour avoir parlé des impôts, mais par un contretemps bien fâcheux pour cet auteur, et nettement exposé par M. Bayle, que le duc d'Albe le fit enfermer.’ Toch hadden het de Italiaansche schrijvers bij het rechte end. Zoo ooit is hier in den tekst van Thuanus een emendatie noodig en zeker; lees in plaats van ‘de abolenda quadragesima [XL^a]’ ‘de abolenda decima [X^a]’, over het afschaffen, beter gezegd het niet invoeren, van den tienden penning. Daarover had Guicciardini het gewaagd zich tot den geduchten Hertog te wenden, en om die reden was hij in hechtenis genomen. Aan de juistheid mijner emendatie valt niet te twijfelen; ik heb er ten overvloede een afdoend bewijs voor. De bekende Hubert Languet schrijft in zijn brief van 27 Mei 1569 aan Keurvorst August van Saxen: ‘... Hoe certum est, Ludovicum Guicciardinum Florentinum, cuius extant quaedam scripta, iussu Albani fuisse nuper coniectum in vincula, cum nomine mercatorum exhibuisset ei scriptum, in quo continebatur, plane periturum Antwerpiense emporium, si decima mercium, quae evehuntur, exigeretur a mercatoribus, adscriptis eius rei causis.’ Nu wordt eerst het geheele verhaal van Thuanus ons duidelijk. Alva verklaarde, niet zoo zeer den raad zelf als wel de wijs, waarop hem die geworden was, den schrijver kwalijk genomen te hebben. Het hinderde hem zeker het meest, dat er aan het vertoog een zekere ruchtbaarheid was gegeven, waardoor de tegenstand tegen de nieuwe belasting te meer gestijfd moest worden. Opmerking verdient ook wat Languet zegt, dat Guicciardini in naam der kooplieden, denkelijk der Italiaansche kooplieden, die te Antwerpen talrijk en in groot aanzien waren, gesproken had. Wij zien hem hier gelijk hij zich zeker op den duur in de Nederlandsche samenleving bewoog; hij verkeerde onder zijn landgenooten te Antwerpen, en bestudeerde er, uit eigen aandrift en uit belangstelling in hetgeen zijn vrienden betrof, den aard van den handel en van de nijverheid en de maatschappelijke toestanden, waaraan het welvaren in de Nederlanden verbonden was. Zoo kwam hij er als van zelf toe om hetgeen hij tot eigen naricht onderzocht had, in zijn Descrittione ten algemeenen nutte uit te geven.
Noot van Prof. R. Fruin.

[p. 203]

Zijn kennis was zeer uitgebreid; hij had zich in zijn jeugd op de beoefening der schoone letteren toegelegd, later op die der klassieke talen, der antiquiteiten, der geschiedenis en aardrijkskunde. Buitendien was hij uitstekend wiskunstenaar. Tusschen 1567 en 1580 was hij nog eenigen tijd leerling van Jodocus Welaraeus, dien hij met achting als zijn leermeester herdenkt.¹⁾ Hoe keurig hij op zijn moedertaal was blijke daaruit, dat hij zijn werk naar Florence zond met verzoek de zuiverheid der taal te toetsen, om van de opmerkingen in een volgenden druk gebruik te maken.²⁾

1) Sono nella città (Antwerpen) assai scuole con dotti maestri, per instruire la gioventu in ogni faculta litteraria, fra quali è molto celebre Iodoco Welareo Verebrorcano, huomo dottissimo nelle tre lingue Latina, Graeca & Hebraica, costui fu qualche tempo mio venerādo precettore. Descrittione di tutti i Paesi Bassi. Anv. 1581. blz. 157. - ‘Costui’ enz. komt in de uitgave van 1567 nog niet voor.

2) Serve qui di verace testimonio della purità della favella Toscana, che Lodovico amava, l'aver io avuto in mano un esemplare, ch'egli medesimo mandò a Firenze, perchè fosse esaminato, come ei fu per la lingua, affine forse di servirsene egli in una ristampa, ecc. Manni, t.a. pl.

[p. 204]

Guicciardini stierf te Antwerpen op 22 Maart 1589, in den ouderdom van 68 jaren. Hij werd in de Hoofdkerk begraven, waar de regering van Antwerpen zijn graf met een gedenksteen versierde, waarop de volgende woorden van Franciscus Sweertius:

Posteritati
S.
Ludovico Guicciardino
Patricio Florentino
Jacobi F.
Francisci Guicciardini
Historiographi celeberrimi ac laudatiss. N.
de Belgio & praecipue Belgij urbe
bellissima bellicosissimaque
Antverpia
plaeclarè merito,
Franciscus Sweertius F.
H.M.P.
donec Coss. nationis Florentinae
dignum se, dignum viri virtute
erigant Cenotaphium
Obijt XI Kal. April. anno CIƆIƆLXXXIX.
Aetatis suae LXVI.
Optimum vitae bonum mors.

‘Donec Coss. nationis Florentinae ...... erigant Cenotaphium.’ Men moet uit die woorden opmaken dat het plan bestond om hem ook in zijn geboortestad een grafmonument op te richten. Hebben zijn vijanden, die hem, gedurende zijn leven, van Florence's hof verwijderd hielden, ook den doode dit eerbewijs niet gegund? Met geen zekerheid is dat te bepalen. Zeker is het dat zelfs aan de tegenwoordige leden van het geslacht der Guicciardini niets omtrent een monument van hun voorvader bekend is. Geen steen bewaart te Florence de herinnering aan den grooten Florentijner. Te Antwerpen werd hij echter

[p. 205]

zelfs na ruim een eeuw niet vergeten. Daar de grafsteen veel door den tijd had geleden, besloot de regering van Antwerpen op 14 April 1719 de hernieuwing van het grafschrift. Op den blauwen zerk, die sedert dien tijd het graf van Lodovico Guicciardini dekt, leest men:

D.O.M.
Ludovico Guicciardino
Florentino,
Nobilibus majoribus orto,
Inter quos patruum habuit
Franciscum
Magni nominis Historicum
cujus famam aemulatus
universam Belgicam
eleganti studio descripsit
Vixit annos 66.
Obiit XI Kal. Aprilis 1589.
Bene merenti
S.P.Q.A.
P.C.
et A^o 1719 renovavit.
R.I.P.

Manni vermeldt dat de regering van Antwerpen de grafsteen in 1619 vernieuwde en dat de laatste vernieuwing in 1719 plaats had op kosten van den Graaf Francesco en van den in 1719 reeds overleden Graaf Luigi Guicciardini. Manni dwaalt hier hoogstwaarschijnlijk. De studie van den Heer van Even zal ook hierin zeker helderheid brengen.¹⁾

Guicciardini's naam zal steeds in Nederland geëerd blij-

1) Manni zegt omtrent de reden: non essendo conveniente, siccome il sopralodato Antwerpiano (Sweertius) pensò, che i Fiorentini appellati già per l'attività loro dappertutto il quinto elemento, trascurassero di lasciar mai questo celebre uomo senza memoria.

[p. 206]

ven; hij zal steeds genoemd worden als die van den eersten, die ons eene beschrijving gaf van ons vaderland. Zeker heeft hij ingestemd met de woorden, die Schetus vóór zijn werk nederschreef: ‘Magna es, & ut maneas, Belgica, magna precor.’ Vurig koningsgezind als hij was, wat, behalve uit talrijke uitdrukkingen, vooral blijkt uit de opdracht ‘Al Gran Re Cattolico’, is hij het stellig niet met Filips eens geweest dat Nederland was ‘il paese più vicino all' inferno’, zooals de Amicis ons verhaalt.

Behalve de vele uitgaven in de volgende bladzijden beschreven, viel het werk ook de eer van een Spaansche vertaling ten deel, die echter niet gedrukt werd. Zij bevindt zich thans, in handschrift, in de Koninklijke Bibliotheek te Madrid.¹⁾ 't Is, me dunkt, waarschijnlijk dat het eene vertaling is naar de eerste Italiaansche uitgave, vervaardigd terwijl de schrijver, zooals wij zagen, bij den Hertog van Alva in gunst stond. In dat geval zou het handschrift, uit de 17^e eeuw, te Madrid bewaard, eene

1) Men vindt omtrent deze vertaling het volgende in: Gachard, Les Bibliothèques de Madrid et de l'Escurial. Notices et extraits des mss., qui concernent l'histoire de Belgique. Brux. 1875. blz. 396.:
Bibliothèque de Madrid. Q. 63.
145. - Descripcion de la Tierra Baxa de Flándes. In fol., pap. rel. en parchemin, non coté, écriture du XVII^e siècle.
En tête du texte on lit: ‘Descripcion de los Estados de Flándes, dichos Tierra Baja ó Germania inferior, subjettos al gran Rey Catholico.’
C'est une traduction de l'une des éditions de l'ouvrage de Guichardin. Elle est précédée d'une dédicace à Philippe II, datée du 20 oct. 1566, sans nom d'auteur.
In de ‘Indice de manuscritos de la Biblioteca Nacional’ achter het 2e deel van ‘Gallardo, Ensayo de una biblioteca espan̄ola de libros raros, p.Z. del Valle y Sancho Rayon. 1866.’ vind ik vermeld:
Luis Guichardini, Descripcion de todos los Paises-Bajos o Baja-Alemania, con los planos de las ciudades, traducida en castellano (segun se cree) por Felipe IV, y escrita por Pedro Diaz Morante. (I. 130).

[p. 207]

kopij zijn. Mijne nasporingen ten einde hieromtrent zekerheid te erlangen waren vruchteloos.

Behalve zijne Descrittione di tutti i Paesi Bassi, schreef hij:

Commentarii delle cose più memorabili seguiti in Europa; specialmente in questi Paesi Bassi; dalla pace di Cambrai, del 1529 infino à tutto l'anno 1560. Libri tre. Al Gran Duca di Fiorenza e di Siena. Anv., G. Silvio. 1565. 4to. - Ook uitgegeven: Ven., Nicolo Bevilacqua. 1565. 4to, en Ven., Domenico Farri. 1566. 4to. - Vertaald in het latijn onder den titel: Commentariorum Ludovici Guicciardini de rebus memorabilibus, quae in Eurora (sic), maxime vero in Belgio, ab undetricesimo usque in annum M.D.LX, evenerunt, Libri tres. P.P. Kerckhovio Actiophanensi interprete. Antv., G. Silvius. 1566. kl. 8vo. - Dezelfde vertaling herdrukt in de: Annales s. historiae rerum Belgicarum. Francof. ad Moenum, S. Feyerabend. 1580. fol. Dl. II. blz. 97-178. - Ook vertaald in het Duitsch onder den titel: Die grosvichtigsten und manhaftigisten Hendel, oder Geschichten, so wie in Europa, und namlich in Niderlandt, vom neun und zwentzigsten an biss auffs sechtzigiste verflossen jar durch auf zugetragen haben, durch den E.H. Lud. Guizardin in drey buchern verfast. Antorff, W. Silvius. 1566. kl. 8vo.

Verder schreef hij nog:

L'hore di ricreatione. Ven., Nicolini. 1565. 8vo. - Anv., Silvio. 1568. 16mo. - Anv., P. Bellero. 1583. 8vo. - Hetzelfde, eenigzins veranderd, onder den titel: Detti e fatti piacevoli e gravi ecc. Ven., A. de Vian. 1566. kl. 8vo. - Ven., Dom. e G.B. Guerra. 1569. 12mo. - Ven., Giunti. 1569. 8vo. - Ven., Dom. Farri. 1581. 8vo. - Ven., Ant. Zaltieri. 1583. 8vo. - Ven., 1598. 12mo. - eindelijk onder dien van: Favole e motti, een uittreksel uit de uitgave van 1583. Ven., tipogr. d'Alvisopoli. 1830. 8vo.; de laatste onder toezicht van Gamba uitgegeven, gedrukt in 62 exx., waarvan twee op perkament. - Fran-

[p. 208]

sche vertalingen door de Belleforest, onder den titel: Les heures de récréation et après dinés, verschenen: Paris, J. Ruelle. 1573. 16to. - Lyon, Ben. Rigaud. 1578. 16to. - Rouen, Martin le Megissier. s.d. 16to. - Anvers, Guislain-Janssens. 1594. 16to. - Aldaar. 1605. 16to. - Vertaling v.M.P.B.P. Paris, N. Bonfons, 1609. 16to. - Ital. en Fransch. Paris, Mart. Guillemot. 1610. 12mo. - Paris, Veuve M. Guillemot. 1624. 12mo. - Aldaar, 1636. 12mo. - Eene Fransche vertaling onder den titel: Contes et historiettes divertissantes. Paris, La Caille. 1688. 12mo. - Eene onder den titel: Historiettes divertissantes. 2^e éd. (Ital. en Fransch). Paris, G. Huart. 1693. 12mo. - Eindelijk verscheen er nog een Duitsche vertaling: Erquickstunden. Von allerley kurzweiligen Historien enz., d. Dan. Federmann von Memmingen. Basel, 1574. 8vo. M. 54 houtsn., - en hetzelfde met Franschen en Italiaanschen tekst. Cölln, 1623. 12mo. - Ook vond ik een Spaansche vertaling door Vincente de Millis Godinez vermeld.

Eindelijk verzamelde hij eenige grondstellingen en losse gedachten uit de werken van zijn beroemden oom Francesco Guicciardini en gaf die uit onder den titel:

I precetti et sententie più notabili in materia di stato di M. Francesco Guicciardini. Anv., C. Plantin. 1585. 4to. - Van dat werk verscheen twee jaar later een Latijnsche vertaling: Praecepta, nec non sententiae insigniores quantum ad imperandi rationem, M. Francisci Guicciardini. Joanne Bourgesio Houpliniensi interprete. Antv., C. Plantin. 1587. 8vo.

Wij vergenoegen ons met deze beknopte opgave zijner werken. Zij zijn van te weinig belang om eene uitgebreide bibliografische beschrijving te rechtvaardigen. ‘Zelfs zijne Commentarii, die, zooals wij zagen, in drie talen werden uitgegeven zijn zonder belang en zwak van vorm. Hij zelf heeft dat ingezien, waarom hij dan ook geen

[p. 209]

tweede poging van geschiedschrijving waagde en zich voortaan tot een lichter soort van literatuur bepaalde, waartoe hij beter berekend was.’ (Aanmerking van Prof. Fruin).

I. Italiaansch. 1567. (Akademische Bibliotheek te Leiden.)

Descrittione |di M. Lodovico| Guicciardini patritio |Fiorentino, di tutti i| Paesi Bassi, altrimenti |detti Germania| inferiore.| Con più carte di Geographia del paese, & col |ritratto naturale di più terre| principali. |Al Gran' Re Cattolico| Filippo d'Austria. Con amplissimo Indice di tutte le cose più |memorabili.| Scruta mini. |In Anversa MDLXVII.| Apresso Guglielmo Silvio, Stampatore Regio. |Con privilegio.| - fol.

Titel in houtsneêrand, met monogram C.; verso: dezelfde rand, met het wapen van den Koning van Spanje en de bijschriften: Dominus mihi adiutor, en Tanto monta; 3^e blz. dezelfde rand met het portret van Philips II met omschrift: Philippus. D.G. Hispaniarum Siciliae Neapolis etc. Rex Archidux Austriae &c.; er boven: Nec spe nec metu, en er onder: Iam illustrabit omnia., alles in houtsnede; verso: blank. - 16 ongen. blzz., waarop de volgende gedichten: Nico Grudius Nicolaius ad Arnum; In Ludovici Guicciardini Belgicae descriptionem Gasparis Scheti; Alexander Grapheus C.F. in Ludovici Guicciardini descriptionem Belgicam; Ad D. Ludovicum Guicciardinum, in suas Belgii illustrationes, carmen Joan. Latomi; Eiusdem Ogdoades vernaculae; dit laatste ook in Latijnsche vertaling; Expostulatio Belgiae ad Ludovicum Guicciardinum per Theodorum de Berty; Stephano Ambrosio Schiappalaria al S^or Lodovico Guicciardini; Ottaviano Palma al S^or Lodovico Guicciardini; Senno Poggini, a M. Ludovico Guicciardini; Ant. Olivier sur la Description Belgique du Seigneur Loys Guicciardin; Opdragt ‘Al

[p. 210]

Gran' Re Cattolico’, gedagteekend 20 October 1566; ‘Lodovico Guicciardini al lettore’, van denzelfden datum. - Blz. 1-296. - Tavola et indice de nomi 19 ongen. blzz. - Aan het einde: ‘Estratto del Privilegio’ v. 28 Sept. 1565.

Het werk geeft een overzicht van den toestand der toenmalige Nederlanden, of, om met Guicciardini zelven te spreken, ‘un' ampia descrittione nel grado & forma che infino a tutto l'anno MDLX si ritrova.’ De hoofdafdeelingen zijn de volgenden: Descrittione generale (blz. 1-44), die behalve de beschrijving des lands ook die der regeering, der zeden en gewoonten bevat; Lottier; Brabante; Anversa; Ghelderi; Frigia; Hollanda; Utrecht; Silanda; Fiandra; Artois; Cambrai; Hainault; Luzimborgo; Liege; Aquisgrana.¹⁾

1) Dit werk is de vrucht van langdurig onderzoek en van raadpleging met verscheiden inlandsche geleerden. Pontus Heuterus verwijt den auteur, dat hij het boek van Calvete d'Estrella over de inhuldigingsreis van Philips in 1549, ‘El felicissimo viaje’, geplunderd heeft zonder het te noemen ‘suppresso auctoris nomine’; maar de beschuldiging is onbillijk. Van plagiaat is Guicciardini volkomen vrij; en hoewel het geschrift van Calvete voor zijn tijd en als een eerste proeve van Nederlandsche plaatsbeschrijving hoogst verdienstelijk is, was toch reeds Guicciardini zoo veel beter en vooral vollediger ingelicht, dat hij van zijn voorganger niet veel leeren kon. Dat hij zich niet op hem beroept, ook waar hij ongeveer hetzelfde bericht, zal dus wel daaruit verklaard moeten worden, dat hij zijn kennis niet bij den Spaanschen schrijver maar bij de Nederlanders, die hij raadpleegde en om inlichting verzocht, bekomen had. Vooral over Antwerpen en in het algemeen van Brabant handelt hij uitvoerig en nauwkeurig, maar zelfs van de meer afgelegen provinciën van het noorden, waarover hij natuurlijk korter en oppervlakkiger heenloopt, zijn zijn' beschrijvingen belangrijk, dewijl er niets beters van bestaat. Bovendien de toestanden, die hij beschrijft, zijn weinige jaren later zoo aanmerkelijk veranderd, dat zij uit beschrijvinvingen van eerder dagteekening moeilijk te herkennen zijn. Hij had zijn bouwstof juist verzameld en verwerkt toen de beeldenstorm losbrak, voor de komst van Alva en derhalve voor het begin der troebelen. Om te weten hoe de Nederlanden gesteld waren, eer de opstand ze uiteen scheurde en het wapengeweld vooral het zuiden verdierf, moeten wij nog steeds in de eerste plaats bij Guicciardini om naricht gaan.
Noot van Prof. R. Fruin.

[p. 211]

De pagineering is slordig; zij loopt: blz. 1-25, 35, 27-34, 26, 36-51, 51-54, 56-61, 56, 62-80, 75, 76, 82-84, 84, 86, 88-91, 91-127, 127-144, 146, 146-150, 150-175, 175-184, 184-218, 198, 195, 221-225, 224-231, 231-260, 260-283, 283-296.

Het werk bevat de volgende kaarten en platen, allen in houtsnede, behalve de kaart der Nederlanden en de plaat het stadhuis te Antwerpen voorstellend.

Kaart der Nederlanden (kopergravure), get. C.D. Hooghe fec.¹⁾

Brabant (kaart)

Leuven (vogelperspectief).

Brussel (plan).

Antwerpen (plan).

O.L. Vrouwekerk te Antwerpen, get. C.^2)

1) Deze Cornelis de Hoogh is dezelfde die in 1583 in den Haag onthoofd en gevierendeeld werd (zie Bor II. 363, en vergel. I. 529). Hij gaf zich uit voor een bastaard van Karel V. Omstreeks dezen tijd hield hij zich bezig, voor rekening der regeering, met het graveeren van de plannen van Nederlandsche vestingen, die hij in samenwerking met zekeren Francesco da Marchi zou uitgeven; maar van de uitgaaf is niet gekomen (Zie Pinchart, Messager des sciences histor. 1855, 165 sqq.). - Antoine Olivier, van wien een gedicht voor de Descrittione, is waarschijnlijk de schilder, die bij de verrassing van Mons in 1572 een rol speelde.
Noot van Prof. R. Fruin.

2) Deze plaat is dáárom bijzonder belangrijk omdat zij de eenige afbeelding is waarop de voorgenomen vergrooting der O.L.V. kerk voorkomt; naderhand werd het bijgebouwde weder afgebroken en de materialen gebruikt om de kerk, na den brand, te herstellen. De grondslagen dier vergrooting bestaan nog. Ik dank deze opmerking aan den heer P. Génard, archivaris van Antwerpen.

[p. 212]

Stadhuis te Antwerpen (kopergravure) met adres: ‘Martinus Petrus excudebat in insigni Aurei fontis prope Novā Borsam.’

's Hertogenbosch (vogelperspectief).

Mechelen (vogelperspectief).

Holland en Utrecht (kaart).

Amsterdam (plan).

Vlaanderen (kaart).

Gent (plan).

Brugge (plan).

Iperen (vogelperspectief).

Henegouwen (kaart).

Luik (plan).

II. Fransch. 1567. (Akademische Bibliotheek te Leiden).

In hetzelfde jaar verscheen eene fransche vertaling, onder den titel:

Description |de| tout le Païs-Bas |autrement dict| la Germanie inferieure, |ou| Basse-Allemaigne. |par| Messire Lodovico Guicciardini Patritio Florentino.| Avec diverses Cartes Geographiques dudit païs. Aussi |le pourtraict d'aucunes Villes principales selon leur |vray naturel, pour entendre plus facilement la- |dicte description.| Grandement utile à toutes sortes de gens, soyent lettrez ou Gen- |tils hommes, marchants, ou aultres, pour la bonne instru- |ction contenue en cest oeuvre, concernant le fait de la iu- |stice, police, loix, coustumes, & autres qualitez dudit païs |universel, & de chacune province en particulier.| Avec ung ample discours sur le faict de la negotiation et |trafique des marchandises qui se fait audit pays.| Plus une table ou indice des choses plus memorables contenües |en ladicte oeuvre.| Scruta mini. |En Anvers,| Par Guillaume Silvius, imprimeur du Roy.| M.D.LXVII.| Avec privilege du Roy.| - fol.

[p. 213]

Titel in denzelfden rand en de drie daaropvolgende blzz. geheel gelijk aan de Ital. uitgave van 1567. - 20 ongen. blzz., waarop: Nicolaus Grudius Nicolaius ad Arnum; In Ludovici Guicciardini Belgicae descriptionem Gasparis Scheti; Alexander Grapheus C.F. in Ludovici Guicciardini descriptionem Belgicam; Ad D. Ludovicum Guicciardinum, in suas Belgii illustrationes, carmen Joan. Latomi; Eiusdem Ogdoades vernaculae, hetzelfde door hem in 't Latijn vertaald; Expostulatio Belgiae ad Ludovicum Guicciardinum per Theodorum de Berty; Stephano Ambrosio Schiappalaria al S^or Lodovico Guicciardini; Ottaviano Palma al S^or Lodovico Guicciardini; Senno Poggini, a M. Lodovico Guicciardini; Ant. Olivier sur la Description Belgique du Seigneur Louys Guicciardin; Lucas d'Heere Peintre Gantois au lecteur; Εἰς ἱστορίαν Λοδουΐϰου τοῦ Γεραρτοῦ Φαλϰεμπυργείου Σιϰάμβρου; een ander: Τοῦ αὐτοῦ Opdracht: ‘Au Grand Roy catholicque’, gedagt. 20 Oct. 1566; ‘Lodovico Guicciardini au lecteur’, van denzelfden datum; Opdracht der Fransche vertaling ‘A Madame Marguerite d'Austrice, Duchesse de Parme’, gedagt. 16 Aug. 1567. - blz. 1-389. - L'indice, ou la table etc. 24 ongen. blzz.

Blijkbaar met zeer weinig zorg gedrukt; de pagineering loopt: 1-36, 38-49, 56, 51, 55, 53, 54, 52, 56, 52, 62-76, 76, 78-89, 80, 91-114, 195, 116, 117, 198, 199, 120-158, 145, 146, 161-164, 135, 136, 167-183, 185, 185, 186, 198, 183, 189-197, 187, 199-241, 224, 243-256, 237-40, 243, 242, 243-268, 281-288, 279-292, 283, 294-312, 115, 312, 115, 316-330, 333-336, 339, 336, 337-366, 376, 368-389.

Woordelijke, en helaas! hier en daar slordige,¹⁾ ver-

1) Zoo vertaalt hij b.v. - de Heer Génard heeft het aangetoond in zijn artikel in de Vlaamsche school, v. 1869, over het Antwerpenaarschap van Quinten Massys, - ‘della medesima terra’ met ‘de la même ville.’

[p. 214]

taling van het oorspronkelijke, naar ik vermoed, door Guicciardini zelven. Hij toch begint zijn opdracht van deze vertaling: ‘A.V.A. Madame se doibt non seulement ceste poure traduction de ma Description de ces païs-bas en François, etc.’ Ware een ander de vertaler geweest dan zoude deze niet alleen de vertaling wel hebben opgedragen, maar Guicciardini zou die vertaling zeker niet ‘ceste poure traduction’ genoemd hebben. Wat nu nederigheid is, ware dan een onhoffelijkheid geweest.

De platen in deze uitgave zijn geheel dezelfde als in de oorspronkelijke uitgave, doch met fransche opschriften. Zij komen in dezelfde orde voor, doch zijn hier in de pagineering begrepen. Alleen ontbreekt de kopergravure het stadhuis te Antwerpen voorstellende, die vervangen is door een veel grootere en fraaiere afbeelding, met het onderschrift: Senatui populoq. Antverpiensi Gulielmus Silvius gratitudinis ergo dedicabat a^o 1565, een plaat, die vooral merkwaardig is, omdat zij het stadhuis weergeeft, zooals dat moest worden, niet zooals het voltooid is.

Deze plaat, die in vele exemplaren ontbreekt, zag ik o.a. in het exemplaar op het Archief te Antwerpen, terwijl de kopergravure evenals de houtsnede der plannen, die in Silvius' uitgaven van Guicciardini voorkomen, in het Museum Plantijn-Moretus worden bewaard. Zoo is de beschrijving der platen dan ook in overeenstemming met wat de Heer Alex. Pinchart daarover schreef (Messager d. sciences histor. 1855. blz. 155-165). Men behoeft slechts optemerken dat wij, waar die heer schrijft: ‘Les mêmes planches ont servi, sauf celle réprésentant le cathédrale d'Anvers, etc.’ met een drukfout te doen hebben, en voor ‘cathédrale’ moeten lezen ‘hôtel de ville.’

[p. 215]

III. Fransch. 1568. (Koninklijke Bibliotheek).

In het volgende jaar verscheen eene nieuwe titeluitgave der fransche vertaling; geheel dezelfde druk; alleen is op den titel M.D.LXVII in M.D.LXVIII veranderd. Ook de platen komen geheel overeen met die in de uitgave van 1567. Eene nadere beschrijving is dus onnoodig.

Een exemplaar van zijn werk had Guicciardini aangeboden aan Daniel Federman von Memmingen te Basel¹⁾, die daarvan een duitsche vertaling het licht deed zien, onder dezen titel:

1) Zie de voorrede van de Duitsche vertaling.

IV. Duitsch. 1580. (In mijn bezit).

Niderlands |Beschreibung| In welcher aller darinn begriffnen |Landtschafften, Fürstenthumben, Graveschafften, Herr-|schafften, Bisthumben, Abteyen, Stetten, Schlössern, Vestungen,| Flecken und nam̄hafftigsten Oertern, Ursprung und| Auffgang, eigentlich erklärt wirt: |Darneben| Von der Einwohnern Natur und Eigenschafften, Sit-| ten, Gebreuchen, Policeyen, Ständen, Satzungen, Statuten, Pri-| vilegien und Regiments Ordnungen, Gewerben und Handlungen &c.| Sonderlich aber von der Statt Antorff zu Meer und Landt in alle Welt handtierende.| Item von fürnem̄sten Kriegen, Schlachten, Thaten und Geschichten: Herkunfft der| Fürtrefflichen Männern und Geschlechtern: Newer Künsten erfindungen.| Von dem Meere, gefarhlichen Schiffarten und mehrer-| ley nam̄hafften Sachen.| Mit Geographischen Tafeln, Stetten und andern Figuren, neben| einem Register aller fürnem̄sten Sachen geziert, vor in| Teutsch nie auszgegangen.| Erstlich| Durch den Edlen und Hochgelehrten Herrn Ludwig Guicciardin von Florentz,| alles mit fleisz erkundiget, und bisz auff das

[p. 216]

M.D.LXVI Jar, zusamen getragen: Ietzund| aber ausz dem Italiänischen Original, gemeinem Vatterlandt zu gutem,| auff das trewlichest verteutschet,| Durch| Danielen Federman von Memmingen.| Mit Key. May. Gnad und Freyheit.| Getruckt zu Basel bey Sebastian| Henricpetri.| - fol.

Titel; verso: blank. - 22 ongen. blzz., waarop: Opdracht van D. Federman von Memmingen aan Gebhart, Aartsbisschop v. Keulen, gedagt. 1 Maart 1580; Lobspruch dem Translatori dieses Operis zu Ehren unnd gefallen gestellet durch Hulderichum Frölich Plauensem, (acrostichon met de woorden: Dicite Theutonici laudem, describite rithmi virtutem Domini compatris atque mei.); Opdracht van G. aan Philips II, gedagt. 20 Oct. 1566; L.G. an den Leser; In Ludovici Guicciardini Belgicae descriptionem Gasparis Scheti; Register aller Landtschafften u.s.w. so in diesem Buch begriffen. - Blz. 1-33, 38-335. - Op het laatste blad: Getruckt zu Basel, durch Seba-| stian Heinricpetri, im jar nach unsers Erlösers und| Säligmachers Geburt M.D.LXXX.| verso: Drukkersmerk.

De tekst is eene woordelijke vertaling van het Italiaansch oorspronkelijke; zelfs is bij de beschrijving van Haarlem het bericht omtrent de uitvinding der boekdrukkunst geheel onveranderd gelaten. Slechts twee bijvoegingen heeft de vertaler zich veroorloofd en wel: op blz. 22: ‘Wässer so in den Rhein lauffen’, een lijstje der in den Rijn uitloopende rivieren, een halve blz. groot; en op blz. 93-101, achter het bericht omtrent de Orde van het Gulden Vlies: ‘Hernach zu mehrerm Bericht ausz einem andern Buch, von Wort zu Wort, etliche Artickel und alte Satzungen, welche in dem Orden der Guldin Flüsz begriffen gemehret und gemindert worden, und Herr Ludwig Guicciardin nicht gesetzt hat.’ Het hier bedoelde ‘anderes Buch’ is

[p. 217]

Münsters Cosmographia, waarvan verschillende uitgaven bij Henricpetri veschenen waren en waaruit ook de eerste vermeerdering is geput.

Vier kaarten in houtsnede versieren deze uitgave, namelijk:

Algemeene kaart ‘Belgica ist zwischen dem Rhein, Mosz, Seyne und dem Grossen Meer beschlossen’ enz.; eene kopij van de kaart in de uitgave van 1567. (I).

op blz. 14, 15: ‘Rheinstroms ursprung sampt dem Schweytserlandt und anstossenden Ländern’;

op blz. 17, 18: ‘Die ander Tafel des Rheinstroms begreiffendt die Pfaltz, Westereich, Eyfel xc.’;

en op blz. 20, 21: ‘Die Dritte Tafel des Rheinstroms inn̄haltende das Nider Theutschlandt.’

Deze drie kaarten zijn dezelfde, die in Münsters Cosmographia v. 1572 voorkomen onder de benamingen: Helvetiae tabula; Secunda Rheni tabula, en Brabantia. III. Rheni tabula. De titel der algemeene kaart: ‘General Tafel des gantsen Belgicae’ is omgeven van een fraaien houtsneêrand, voorstellende den mensch op weg naar de ‘Arx verae felicitatis’, opgehouden door de zonden, terwijl de deugden hem sterken, met het monogram, . De titels der drie andere kaarten, respectievelijk op blz. 13, 16 en 19 zijn door eenvoudiger houtsneêranden omgeven.

Verder bevat het werk 100 houtsneden, kaarten, plans van steden, portretten, wapens enz. enz. voorstellende, waarvan echter slechts de volgenden van geschiedkundig belang kunnen zijn:

op blz. 2.	Landtafel des Landts Belgica (Frankrijk).
*65.	Kaart v. Brabant.
68.	Gezicht op Leuven.
77.	Waare Abconterfehtung der Statt Antorff (plan).
148.	Gezicht op 's Hertogenbosch.

[p. 218]

op blz. 174.	Gezicht op Mechelen.
*194.	Kaart van Friesland, Groningen, enz.
197.	Gezicht op Groningen. M.D.LXXII.
*203.	Kaart van Holland.
208.	Wahre Conterfaktur der Statt Haerlem (plan).
*213.	Contrafactur der Statt Amsterdam (plan).
*217.	Portret van Erasmus.
230.	Ware Contrafactur der Statt Utrecht (plan).
*249.	Kaart van Vlaanderen.
*257.	Ware Contrafactur der Statt Bruck (Brugge. plan).
285.	Gezicht op Atrecht.
295.	Gezicht op Bergen in Henegouwen.
*311.	Gezicht in vogelperspectief op Thionville.
219.	Gezicht in vogelperspectief op Luik.
326	Bombardement van Dinant.
331.	Aken (plan).

De met * gemerkte houtsneden komen reeds voor in Münsters Cosmographia van 1572; het plan van Brugge, met ** gemerkt, is eene verkleinde kopij van dat in de Italiaansche uitgave van G. van 1567 voorkomende. Ik heb niet kunnen opsporen of de overige plans, kaarten en gezichten op steden enz. voor dit werk zijn vervaardigd dan of ze vroeger reeds in andere werken voorkomen.

Het werk schijnt in Duitschland goed verkocht te zijn; in 1582 verscheen er ten minste een nadruk van deze vertaling doch zonder den naam des vertalers:

V. Duitsch. 1582. (Koninklijke Bibliotheek).

Beschreibung| Desz Niderlands ur-| sprung, auffnemen und herkommen.| In welcher beides der darinn begriffenen Landen,| Fürstenthumben, Herrschafften, Stätten, Schlössern, und| ander namhafftesten Oerter Ankunfft,

[p. 219]

zunemen, begriff und| Gelegenheiten: Dan̄ auch derselben Einwohnern, und Land-| volcks Natur, Sitten, Gebreuche, Policeyen, Privilegien,| Statuten, Regimentsordnungen, Gewerb und Handtierun|gen, &c. eigentlich begriffen und erklärt werden. Sonderlich| aber von der Statt Antorff, sampt den gewaltigen Kauff-|mannsschätzen und Händeln, so alda zu Wasser und Land in| alle Welt getrieben werden: Von den fürnemsten Kriegen,| Schlachten und andern denckwirdigen Geschichten: Der El-| testen Geschlechter urkunfft, und löblichen Thaten: Vieler| neuwer Kunst erfindungen:| Den weiten gefährlichen Schiff-| fahrten: Sampt viel und mancherley andern| namhafften Sachen.| Erstlich durch den hochgelehrten Herrn Ludwig Guicciar-| din, alles mit fleisz in Italiänischer Sprach beschrieben: jetzund| aber von newen durch einen liebhaber der Histori, auffs| treuwlichst und verständlichst in unser Hoch| Teutsch transferiert.| Beneben einem volkommenen Register, aller| denckwürdigsten Sachen.| Gedruckt zu Franckfurt am/Mayn, &c.| M.D.LXXXII.| - fol.

Blz. 1 Titel in fraaien houtsneêrand, met het monogram I.A.; blz. 2 blank; blz. 3 ‘Ludovicus Guicciardinus an den Leser’, gedagt. 20 Oct. 1566. - blz. 4 - 219. - ‘Register aller Niderländischen Landschafften’, enz. 12 ongen. blzz. - Aan het einde: Gedruckt zu Franckfurt am/Mayn durch Peter Schmidt, In verlegung| Sigmund Feyerabends.| M.D.LXXXII.|.

De tekst is eene woordelijke herdruk van de Duitsche vertaling van 1580; zonder platen.

Intusschen had Guicciardini een tweede vermeerderde uitgave van zijn boek bewerkt, die in 1581 te Antwerpen was verschenen, en die wij nu willen beschouwen tesamen met de vertalingen in verschillende talen, waaraan deze tweede uitgave ten grondslag strekte.

[p. 220]

VI. Italiaansch. 1581. (Koninklijke Bibliotheek).

Descrittione| di M. Lodovico| Guicciardini patri-| tio Fiorentino,| di tutti i Paesi Bassi,| altrimenti detti| Germania inferiore.| Con tutte le carte di Geographia del paese, & col| ritratto naturale di molte terre principali;| Riveduta di nuovo, & ampliata per tutto piu| che la meta dal medesimo autore.| Al Gran Re cattolico| Filippo d'Austria.| Con amplissimo Indice di tutte le| cose piu memorabili.| In Anversa,| Apresso Christofano Plantino, Stampatore Regio.| M.D.LXXXI.| - fol.

Voortitel: Descrittione di tutti i Paesi Bassi; verso: een fraaie gravure, ‘Crispine inv.’, met het monogram A B. (Crispin van den Broeck, gegraveerd d. Abr. de Bruyn). - Titel in fraai frontispice, met aan de eene zijde de godin der aarde, aan de andere Neptunus, aan den voet een liggende leeuw; verso: de wapens der 17 provinciën als rand, in het midden open; 3^e blz. een fraai frontispice, de kunsten en wetenschappen voorstellende, in het midden open; (in de open ruimte van het verso van den titel is gewoonlijk een papierruit geplakt met het wapen van den Spaanschen koning; in die van de 3^e blz. een fraai gegraveerd portret van Philips II, met het omschrift: ‘Philippus D.G. Hispaniarum Siciliae Neapolis Rex Archidux Daustriae &c.’ en de opschriften: ‘Nec spe nec metu’ en ‘iam illustrabit omnia’; verso (blz. 4): het wapen van Guicciardini, in houtsnede met het monogram A W_, met het opschrift: ‘Larme de Guicciardini’ en de spreuk: ‘Ne quid nimis.’ - 14 ongen. blzz., waarop de volgende verzen: Nic. Grudius Nicolaius ad Arnum Carmen; In Lud. Guicciardini Belgicae descript. Gasp. Schetus; Alexander Graphaeus c.f. in Ludovici Guicciardini descriptionem Belgicam; Ad D. Ludovicum Guicciardinum, in suas Belgii illustrationes, carmen Joan. Latomi; Eiusdem Ogdoades

[p. 221]

vernaculae; dit laatste door hem in 't Latijn vertaald; Expostulatio Belgiae: ad Ludovicum Guicciardinum per Theodorum de Berty; Stephano Ambrosio Schiappalaria al Signor Lodovico Guicciardini; Senno Poggini, a M. Lodovico Guicciardini; Ant. Olivier sur la description Belgique du Seigneur Loys Guicciardin; Εἰς ἱστορίαν Λοδουΐϰου τοῦ Γουϊϰϰαρδίνου. Γεράρτου Φαλϰεμβουργείου Σιϰάμβρου; een ander: Τοῦ αὐτοῦ; Opracht: ‘Al Gran Re Cattolico’ gedagt. 20 Oct. 1566; ‘Lodovico Guicciardini al lettore’, van denzelfden datum. - Blz. 1-558. - Tavola et indice de nomi enz. 18 ongen. blzz.

Volgens den titel ‘ampliata per tutto più che la meta’, wat echter wel wat overdreven is. De voornaamste vermeerderingen zal ik hier aanwijzen.

Ofschoon de toespraak aan den lezer van dezelfde dagteekening is als die in de uitgave van 1567 (20 Oct. 1566) is er hier en daar wat in veranderd en tusschen den voorlaatsten en laatsten zin dit ingevoegd: ‘Diro ancora, che nel descrivere, & porre le carte di geografia’ tot ‘approvato da ognuno’, eene aanwijzing dat, op het voetspoor van Mercator, Ortelius e.a., de kaarten niet altijd met het noorden naar de bovenzijde van het boek zijn geteekend, en dat men den last zeer gemakkelijk kan wegnemen, door, zooals G. vrij naief zegt, ‘voltare il libro.’ Men moet het maar weten! - In het hoofdstuk ‘Fiumi principali’ is de beschrijving van het riviertje Chiero bijgevoegd; in het hoofdstuk ‘Selve e boschi principali’ die van Neerdal bij Leuven; en in de beschrijving van de: ‘Sette selve nel paese di Frisia’ eene bladzijde over de woorden, op deze bosschen betrekkelijk, van Silius Italicus (De bello Punico l. X). De woorden zelven worden aangehaald in 6 latijnsche regels: ‘Ut canis occultos etc.’; in het artikel Antwerpen eene bijvoeging over de Duitsche Hanze en een lofrede op de Plantijnsche drukkerij;

[p. 222]

bij Gelderland aanhalingen uit verschillende schrijvers (Franciscus Irenicus, Sidonius, enz.) over vroegere bewoners; bij Friesland is de verhandeling over den turf, die in de uitgave van 1567 slechts een blz. beslaat, tot ruim 5 blzz. uitgebreid, waarbij o.a. een aanhaling uit een reisverhaal van 1577; Groningen, dat in de 1^e uitgave nauwelijks een blz. inneemt, beslaat hier 6 blzz.; bijgevoegd is nog op 4 blzz. ‘Privilegium anni VIII^e et Il quod Imperator Carolus Magnus dedit Frisiis.’ De stedebeschrijvingen zijn zeer vermeerderd; b.v., bij Haarlem, waar G. in de uitgave van 1567 deze stad noemt als de bakermat der boekdrukkunst, doch reeds zijn verhaal besluit met de woorden: ‘quel che ne sia alla verità, non posso, nè voglio giudicare’, voegt hij er hier bij: ‘Ma veggiamo quel che ne dice Polidoro Vergilio nel suo ritratto, de inventoribus rerum’, en laat een tienregelig uittreksel uit dat werk volgen, waarin Guttenberg als uitvinder der boekdrukkunst wordt aangewezen; verder à propos van de boekdrukkunst eene uitweiding over de verdiensten van den boekdrukker Aldus Manutius; bij Leiden eenige roemvolle woorden over Janus Dousa, (over de Akademie wordt niet gesproken!) en een blz. gewijd aan de beschrijving van Rijnsburg; bij Utrecht is een blz. bijgevoegd, een bericht bevattende omtrent de verwoesting van de Domkerk door Bisschop Adelbold van Utrecht en hare herstelling door denzelfden; een bericht omtrent de ridderschappen van Malta en van de Duitsche orde en over de gebouwen der geestelijke orden; verder is één regel over Paus Adriaan VI, in de uitgave van 1567, hier uitgebreid tot ruim een blz., die een kort levensbericht van dien paus behelst en besloten wordt door zijn bekend grafschrift; bij Biervliet een viertal regels over de uitvinding van het haringkaken door Willem Beukelsz. in 1397; bij Werwick 28 regels gewijd aan Martinus Castelein, een man, die sedert zijn tweede jaar

[p. 223]

blind zijnde, kunstenaar was in het maken van orgels, violen en ander houtwerk, een bericht dat blijkbaar op een bezoek aldaar steunt; bij Lannoi een bericht omtrent het geslacht de Lannoi en de aanwijzing dat in die plaats de beroemde Franciscus Raphelengius, Plantijn's schoonzoon, het levenslicht zag; aan het einde van de afdeeling ‘Fiandra’ twee bladzijden over de begrafenis van Karel V, met zijn grafschrift; in het artikel ‘Hainault’ is de beschrijving van Condé verplaatst; in ‘Namurra’ is eene beschrijving van Dave aan de Maas bijgevoegd; in de beschrijving van Luik een bericht over het plan van een kanaal van de Demer naar de Maas, even bezuiden Maastricht.

Verder zijn vele beschrijvingen uitgebreid, de meeste echter woordelijk herdrukt. In de beschrijving van den staatkundigen toestand werd niets veranderd, zoodat als waardigheidbekleeders nog de namen van die van 1567 worden genoemd; zoo vindt men aan het slot van de beschrijving van Vlaanderen (blz. 454): ‘E governata al presente la Fiandra Fiammingante, & quella parte della Imperiale dal Principe de Gavre, Conte d'Eghemont, ecc.’, den man wiens hoofd reeds in 1568 was gevallen.

De kaarten, platen en plans ten getale van 57, eigenlijk slechts 55, allen in kopergravure, zijn elk op twee bladzijden gedrukt, die in de pagineering zijn begrepen.¹⁾ Zij komen in deze volgorde voor:

Algemeene kaart.	Leuven (plan).
Brabant (kaart).	Brussel (plan).

1) Een vergelijking van deze platen met de afbeeldingen van Nederlandsche steden in ‘Braun & Hogenberg, Civitatis orbis terrarum’ hoop ik te geven in een afzonderlijke bibliografische studie over dit hoogstbelangrijke topografische werk. Een voorloopig onderzoek doet mij sterk vermoeden dat de plans in Guicciardini de oorspronkelijken, die van Hogenberg kopijen zijn.

[p. 224]

Antwerpen (plan, m. datum 1581).	Utrecht (plan).
	Zeeland (kaart).
Beurs te Antwerpen.	Middelburg (plan).
Onze L. Vrouwekerk te Antwerpen.	Vlissingen (vogelperspectief).
Stadhuis te Antwerpen.	Vlaanderen (kaart).
Hanzehuis te Antwerpen.	Gent (plan).
's Hertogenbosch, Gezicht op,	Brugge (plan).
	Iperen (plan).
Maastricht (plan).	Grevelingen (plan).
Lier (plan).	Rijssel (plan).
Limburg, Gezicht op,	Douay (plan).
Mechelen (plan).	Doornik (blz. 440-441 blank, met het opschrift: ‘Per causa della guerra no s'è ancor' potuto havere il ritratto di questa città al naturale.’)
Gelre en Zutfen (kaart).
Nijmegen (plan).
Roermond (plan).
Zutfen (plan).
Arnhem (plan).
Deventer (plan).	Aalst (plan).
Friesland (kaart).	Artois (kaart).
Leeuwarden (plan).	Atrecht (plan).
Groningen (plan).	Kamerijk (blz. 470-71 blank, met hetzelfde opschrift als bij Doornik).
Holland (kaart).
Dordrecht (plan).
Haarlem (plan).	Henegouwen (kaart).
Delft (plan).	Bergen (plan).
Leiden (plan).	Valenciennes (plan).
Amsterdam (plan).	Luxemburg (kaart).
's Gravenhage (plan).	Luxemburg (plan).
Arcis Britannicae ruinae. (Huis te Britten). Met bijschrift v.A. Ortelius. (Muller, Historieplaten N^o. 88).	Namen (kaart).
	Namen (vogelperspectief).
	Luik (kaart).
	Luik (vogelperspectief).
	Aken (plan).

[p. 225]

Aan erkenning van zijn werk schijnt het Guicciardini niet ontbroken te hebben, iets dat vooral bij de tweede uitgave en de vertaling daarvan bleek. Het gedeelte, dat over Antwerpen handelt, had hij, onder dagteekening van 20 Oct. 1566, aan den Raad dier stad opgedragen. Uit de resolutiën van den Raad blijkt dat hij op Maandag 6 Maart 1581 in de raadsvergadering aanwezig was, een exemplaar van dezen 2^en druk aanbood en met een gouden keten van twee honderd gulden werd vereerd. (Zie Bijlage A). De Raad der stad Utrecht vereerde Plantijn vijff ponden groot voor deze beschrijving, en wel meer bepaald voor de fransche vertaling. (zie Bijlage B). Van Plantijn ontving hij voor deze uitgave een honorarium van fl. 396. -, waarvan 40 gulden in boeken.¹⁾ De prijs in den handel was fl. 7. - en gebonden fl. 7.15 st.²⁾

1) In het Grootboek van het huis Plantijn, over 1572-1584, geteekend ++, blz. 403, komt onder het hoofd van Guicciardini, voor:

1581. ‘doibt avoir pour aultant que C. Plantin luy accorde les E 50 de ses descriptions p^r payemēt des trauaulx en lad^te oeure - Val. fl. 356/0.

verder:

‘Au 5_e de Iuillet 1581 mon père’ (Plantijns dochter Martina schreef dit) ‘luy a accorde encores la somme de quarante florins en liures oultre la somme suditte’ - Val. fl. 40/0

Deze opgaven heb ik te danken aan de welwillendheid van den Heer Max Rooses, Conservateur van het Museum Plantijn.

2) Deze tweede vermeerderde uitgaaf was zeker reeds eenige jaren vroeger door Willem Silvius, den uitgever der 1^e editie, voorgenomen en voorbereid. Naar het schijnt had hij zich tot eenige stadsregeeringen gewend met verzoek om subsidie in de kosten van het teekenen en graveeren der platte gronden. In het Stadtboek van Utrecht van 1579-'80 vindt men, dat hem van wege de stad toegevoegd is: ‘tot hulp en̄ onderstand van sijn costen, gehadt en̄ noch te doen, om iu druck uyt te geven de beschrijvinghe der ganser Nederlanden en̄ voor 't conterfeytselen der steden en̄ sonderlinge mede van deser stadt, 30 £.’ Denkelijk zal hij gelijk verzoek ook wel aan andere steden hebben gericht, howel mij daarvan geen bewijzen zijn voorgekomen. Voor hij met drukken begon stierf hij, in Augustus of September 1580. Nu nam Chr. Plantijn de taak over. Hij herhaalde het verzoek, door zijn voorganger aan de steden gedaan, en kreeg insgelijks van sommige subsidie, met name van Utrecht, 30 £, blijkens de post in het stadtboek van 1580-'81, (zie Tijdschrift van Van der Monde, VIII, blz. 382, hierachter meegedeeld onder Bijl. B.). Andere steden belastten zich zelf met het vervaardigen en in plaat brengen van haar plattegrond. Dat zegt Plantijn zelf op de laatste blz. der fransche uitgaaf (zie Bijl. C.): ‘Ainsi s'est il ensuivi que nous avons recouvert et faict tailler toute les cartes desdictes Provinces, & de plusieurs villes d'icelles au mieux qu'il nous a esté possible, selon les patrons qu'il a pleu a quelques ungs des Magistrats d'aucunes d'icelles villes nous envoyer liberalement etc.’ En dat hij dit met waarheid zegt, kan blijken uit de stadsrekening van Leiden, waarin op 22 Aug. 1580 geboekt staat: ‘Aan Jan Liefriux 40 gl., van 40 gr. 't stuck, voor het teekenen van de stad op platte forme en̄ op 't perspectief, om naer Antwerpen gesonden te worden aen Christoffel Plantijn, eertijdts drucker, en̄ gestelt te worden in het boeck van Guiardyn, volgens belofte van de stadtswegen aen Plantyn gedaen.’ Uit dien hoofde bezitten de plattegronden, die in deze tweede uitgaaf voorkomen, voor ons zoo hooge waarde; zij zijn middelijk of onmiddelijk van de steden zelf bezorgd en volkomen te vertrouwen. Bij het ter perse leggen van het boek waren nog niet alle gereed; zij kwamen allengs in; van daar dat de exemplaren dezer uitgaaf verschillen; in sommige komt van Mechelen nog de oude houtsnede van Silvius voor, in andere is die vervangen door de latere gravure. Vollediger dan eenig exemplaar van de Italiaansche uitgaaf, dat mij onder de oogen is gekomen, is de Fransche van het volgende jaar. Daarin komt van meer dan eene Zuid-Nederlandsche stad de plattegrond voor, die in de Italiaansche ‘per causa della guerra’ niet gegeven had kunnen worden. Noot van Prof. R. Fruin.
Silvius, de vroegere uitgever van Guicciardini, werd, zooals bekend is, op 2 Maart 1577 gevangen genomen, als beschuldigd van deel te hebben genomen aan den beeldenstorm in de O.L.V. kerk. Na in vrijheid te zijn gesteld nam hij de partij van den Prins van Oranje en bracht Breda door list tot overgave, op 4 October 1577. Hij vertrok toen naar Leiden en was daar tot aan zijn dood drukker der Staten.
Ik vermoed dat Plantijn reeds bij Silvius vertrek zijn materialen gedeeltelijk heeft overgenomen. Zoo vinden wij, zooals ik boven reeds aanmerkte alle houtblokken, die voor Guicciardini's eerste uitgaven dienden, thans onder de reliquien van het huis Plantijn. Dat de overname niet na Silvius' dood plaats had, blijkt uit den datum van het privilegie aan Plantijn verleend (1 Juli 1580), terwijl Silvius eerst in Augustus of September stierf.

[p. 226]

Was aan Silvius reeds onder dagteekening van 28 Sept. 1565 een privilegie voor den tijd van tien jaren verleend

[p. 227]

voor Guicciardini's beschrijving, en voor eventueele vertalingen, aan Plantijn werd op 1 Juli 1580 privilegie voor den tijd van twaalf jaren verleend voor elke uitgave in welke taal ook, ‘Latinè, Italicè, Gallicè, Germanicè & quavis alia lingua.’

Eene duitsche vertaling van deze uitgave is mij onbekend; eene latijnsche vertaling evenmin. Eene fransche vertaling gaat nu het onderwerp onzer beschouwing uitmaken:

VII. Fransch. 1582. (Koninklijke Bibliotheek).

Description| de touts les| Pais-Bas,| autrement appellés| la Germanie inferieure, |ou| Basse Allemagne;| par Messire Louis| Guicciardin Gentil-|homme Florentin:| Maintenant reveue, & augmentée plus que de |la moictié par le mesme Autheur.| Avec toutes les Cartes Geographicques desdicts| Pais, & plusieurs pourtraicts de villes| tirés au naturel.| Avec Indice tresample des choses| les plus memorables.| A Anvers,| De l'Imprimerie de Christophle Plantin,| M.D. LXXXII.| - fol.

Voortitel: La Description de tous les Païs-bas; verso: gravure als bij uitgave VI. - Titel in fraai frontispice als uitgave VI.; verso: dezelfde rand als bij uitgave VI, doch hier in het midden de spreuk: ‘Concordia res parvae crescunt, discordia maximae dilabuntur. Sallust.’; 3^e blz. hetzelfde frontispice als bij uitgave VI, doch hier in het midden: ‘Discite iustitiam moniti, et non temnere divos. Virg.’; (de opene ruimten, waar in uitgave

[p. 228]

VI de twee spreuken: ‘Nec spe nec metu’ en ‘iam illustrabit omnia’ staan, zijn hier open); verso: blank. - 14 ongen. blzz., waarop: Nico Grudius Nicolaius ad Arnum; In Ludovici Guicciardini Belgicae descriptionem Gasparis Scheti; Ad Belgicam a Lud. Guicciardino descriptam Iusti Lipsi scazon; Alexander Graphaeus c.f. in Ludovici Guicciardini descriptionem Belgicam; Ad D. Ludovicum Guicciardinum in suas Belgii illustrationes, carmen Joan. Latomi; Eiusdem Ogdoades vernaculae; dit laatste door hemzelven in 't Latijn vertaald; Expostulatio Belgiae: ad Ludovicum Guicciardinum per Theodorum de Berty; Stephano Ambrosio Schiappalaria al Signor Lodovico Guicciardini; Senno Poggini, a M. Lodovico Guicciardini; Ant. Olivier sur la description Belgique du Seigneur Loys Guicciardin; Εἰς ἱστορίαν Λοδουίϰου τοῦ Γουιϰϰαρδίνου Γεράρτου Φαλϰεμπυργείου: een ander Τοῦ αὐτοῦ; Lodovico Guicciardini au lecteur, gedagteekend: ‘Anvers, 1566.’ - Description etc. traduit d'Italien en langue Françoise par F. de Belle Forest, Commingeois.’ blzz. 1-495. - Table des noms etc. 21 ongen. blzz. - Table des pages du livre, ausquelles se doivent referer les Cartes etc. 2 ongen. blzz. - ‘A tous Seigneurs, magistrats etc.’ par Chr. Plantin, gedagt. Anvers, 15 déc. 1581, en hetzelfde in het Hollandsch, gedagt. 30 Nov. 1581. 2 ongen. blzz.

Dat de ware volgorde zóó is en niet zooals die aangegeven wordt in Ruelens, Annales Plantiniennes, blz. 243, is duidelijk daar bovenstaande collatie werd vervaardigd naar een ex. door Plantijn zelven ten geschenke gegeven, zooals blijkt uit zijn eigenhandig inschrift.

Woordelijke vertaling van uitgave VI; waar op de 2 eerste bladen in die uitgave papierruiten zijn geplakt met het wapen en het portret van Philips II, zijn hier echt Nederlandsche spreuken gedrukt; ook de opdracht ‘Al Gran Re Cattolico’ ontbreekt; ik meen daaruit te

[p. 229]

mogen opmaken dat men twee soorten van exx. in den handel bracht, de eene ingericht voor de Noordelijke gewesten, de andere voor hen, die Oostenrijk nog hul digden. De platen zijn zeer vermeerderd en hier voor het eerst op losse bladen gedrukt, buiten de paginatuur; terwijl er in uitgave VI slechts 55 waren, vindt men er hier reeds 78. De 23 nieuwe zijn de volgende:

Tienen (plan).	Doornik (plan).
Bergen op Zoom (plan).	Kamerijk (vogelperspectief).
Geldern (plan).	St. Omer (plan).
Kampen (plan).	Cimai (plan).
Zwolle (plan).	Marienburg (plan).
Franeker (plan).	Landreci (plan).
Enkhuizen (plan).	Avesnes (plan).
Hoorn (plan).	Philippeville (plan).
Schoonhoven (plan).	Beaumont (plan).
Rotterdam (plan).	Charlemont (plan).
Brielle (vogelperspectief).	Walcourt (plan).
Sluis (plan).

Het plan van Doornik en het gezicht op Kamerijk zijn de platen, die in uitgave VI wegens den oorlog achterwege bleven. Hoe Plantijn de waarde van het werk wilde verhoogen door juiste beschrijvingen en plans van de stedelijke besturen zelve ontvangen, blijkt uit zijn brief: ‘A tous Seigneurs’ etc. (zie Bijlage C).

Uit dien brief blijkt ons ook dat de platen afzonderlijk te krijgen waren; zooals hij zegt: ‘pour le plaisir & commodité de ceux qui les desireroyent avoir à part, ou bien conioinctes avec ledict livre.’ In de boeken van het huis Plantijn komt echter geen levering der afzonderlijke platen voor; wel van het werk zonder platen; de prijs kompleet was fl. 7. - en gebonden fl. 8. -; zonder de platen fl. 2. 10 st.

Voor dat wij de hollandsche vertaling naar de uitgave van 1581 (uitgave VI), benevens de vermeerderde herdruk-

[p. 230]

ken van de fransche vertaling (uitgave VII) bespreken, willen wij de derde en laatste oorspronkelijke uitgave, door Guicciardini zelven herzien en vermeerderd, beschouwen:

VIII. Italiaansch. (Koninklijke Bibliotheek).

Descrittione| di M. Lodovico| Guicciardini, gentil-|huomo Fiorentino,| di tutti i Paesi Bassi,| altrimenti detti| Germania inferiore.| Con tutte le carte di Geographia del paese, & col| ritratto al naturale di molte terre principali;| Riveduta di nuovo, & ampliato per tutto la| terza volta dal medesimo autore.| Al Gran Re Cattolico| Don Filippo d'Austria.| Con amplissimo Indice di tutte| le cose piu memorabile.| In Anversa,| Apresso Christofano Plantino, Stampatore Regio.| M.D. LXXXVIII.| - fol.

De 6 eerste blzz. geheel gelijk aan uitgave VI. - 18 ongen. blzz., waarop: Opdracht ‘Al Gran' Re Cattolico,’ gedagt. 20 Oct. 1566; Lodovico Guicciardini al lettore, gedagt.: Anversa, 20 Nov. 1587; Nico Grudius ad Arnum; In Ludovici Guicciardini Belgicae descriptionem Gasparis Scheti; Ad Belgicam a Ludo. Guicciardino descriptam Justi Lipsi scazon; Alexander Grapheus C.F. in Ludovici Guicciardini descriptionem Belgicam; Ad D. Ludovicum Guicciardinum, in suas Belgii illustrationes, carmen Joan. Latomi; Eiusdem Ogdoades vernaculae; dit laatste door hemzelven in het Latijn vertaald; Expostulatio Belgiae, ad Ludovicum Guicciardinum per Theodorum de Berty; Εἰς ἱστορίαν Λοδουίϰου τοῦ Γουιϰϰαρδίνου Γεράρτου Φαλϰεμβουργείου Σιϰάμβρου; een ander Τοῦ ἀυτοῦ; Stephano Ambrosio Schiappalaria al Signor' Lodovico Guicciardini; Senno Poggini, a M. Lodovico Guicciardini; Ant. Olivier sur la Description Belgique du Seigneur Loys Guicciardin. - Blz. 1-432. - Tavola et indice de nomi, etc. 18 ongen. blzz.

De toespraak aan den lezer bevat, behalve een herdruk van die in de uitgave van 1567 (uitgave I), aan

[p. 231]

het einde eenige opmerkingen omtrent deze derde uitgave. Vooreerst het bericht dat de platen ditmaal (wat trouwens bij uitgave VII ook reeds het geval was) op losse bladen gedrukt zijn, om, behalve de algemeene kaart, die vooraan moet geplaatst worden, te zamen achter het werk te kunnen gebonden worden. Bij de meeste exemplaren zijn de platen echter door het werk verspreid. Alleen de plaat van Antwerpen maakt een uitzondering, daar zij ‘per privilegio speciale’ in den tekst is gedrukt en wel op blz. 82 en 83; ten tweede zijn, in plaats van de namen der overleden of niet meer regeerende waardigheidsbekleeders, die der nieuwe geplaatst, met behoud nochtans van de opgaven van 1566; verder wordt er niet gesproken over de versterkte plaatsen, die in den oorlog genoemd worden, omdat de meesten en misschien allen (het zijn G's woorden) geslecht of ontmanteld zullen worden; evenmin van de gouvernementen, die, zoolang de oorlog duurt door Z.M. zijn gevestigd en ook niet van de veranderingen in de kloosters en heerlijkheden, die door de onlusten zijn vernield en verwoest, omdat zij wel zullen hersteld worden in den ouden staat zooals zij vroeger beschreven zijn. Intusschen (roept hij uit) zullen zij tot herinnering dienen aan de dwalingen van slechte menschen, en tot leering van het nageslacht! - De tekst is grootendeels letterlijk herdrukt, zelfs zonder eenige zorg, waardoor de helderheid zeer wordt geschaad. Zoo vindt men, b.v., in uitgave I (1567) bij de algemeene beschrijving van Holland een bericht omtrent een voorval bij Haarlem, ten bewijze van de onvastheid van den grond met de woorden: ‘Et che così sia un' accidente mirabile seguito due anni sono, ecc.’ dus in 1564; in de uitgaven van 1581 (uitgave VI) en in deze van 1588 vindt men nog altijd ‘due anni sono, ecc.’, waaruit men zou kunnen afleiden dat de zaak in 1579 of in 1585 is gebeurd.

[p. 232]

Onder de vermeerderingen springen vooral in het oog: In het algemeen gedeelte een aanhaling uit Galepinus; in het hoofdstuk ‘Fiumi principali’ een afzonderlijk bericht over de IJssel; in het hoofdstuk ‘Discorso sopra il mare’ eene kleine bijvoeging (drie regels) over den haring en kabeljauw; in ‘Regimento del Principe nel paese’ eene verwijzing naar G's Commentarii; in ‘Consilio di Stato e privato’ en verder overal, waar de namen der waardigheidbekleeders worden genoemd, verandering dier namen. Bij Brussel een bijvoeging omtrent de verberging in 1579 van het Heilige Sacrament van de S^te Gudule door Diodocus Houwart, en de plechtige terugvoering er van naar die kerk op 13 Juli 1585; bij Antwerpen eene verbetering betreffende het komen van vreemde kooplieden aldaar; een bericht omtrent de benoeming van Kerkmeesters van de Hoofdkerk; een bericht omtrent de: ‘Tolcamere’; de beschrijving der gebruiken bij bruiloften, feesten, geboorten, doopen en sterven komen in veranderde volgorde voor; onder den titel: ‘Grandezza & numero di gēte, nelle Terre principali d'Europa’, 5 blzz., bevattende een vergelijkend overzicht der bevolking van de verschillende steden van Europa, en eindelijk een bijvoeging omtrent eenige patricische familiën als van der Dilft, Mechelen, Happart, Maes e.a. Nog is deze uitgave vermeerderd met eene beschrijving van Wouwe; bij de beschrijving van Gemblours een bericht van den slag bij G. op 31 Jan. 1578 onder Don Jan van Oostenrijk; bij die van Brabant een halve blz. over de erfopvolging van Brabant en wat daaromtrent door Karel V werd besloten; bij die van Haarlem een bericht omtrent de boekdrukkunst bij de Chinezen; bij die van Enkhuizen een bericht omtrent de vergrooting der haven. Aan het einde der beschrijving van Holland bij het ‘Discorso del successo d'Hollanda’ is een bladzijde tusschengevoegd ‘Hor'

[p. 233]

quanto ecc.’ over den toestand van Holland, Utrecht, Zeeland enz. in 1587, ofschoon in gematigde bewoordingen toch in zeer Spaanschen geest; bij de beschrijving van Luxemburg is het officieele stuk gevoegd, waarbij Luxemburg tot een Hertogdom wordt verheven. De beschrijving van ‘Niuchasteau’ in de Ardennen is weggelaten (de eenige maal dat mij dit voorkwam). Bij de beschrijving van Luik eindelijk is die van den berg Cevremont gevoegd.

De platen zijn ook hier 78 in getal en wel genummerd. Zij komen geheel overeen met die in uitgave VII, behalve dat het plan van Antwerpen (N^o. 5) tot 1587 is bijgewerkt. De citadel is geheel volbouwd met een gracht er om.

De prijs van het werk werd verhoogd; op 18 junii 1588 vindt men een levering van 3 exx. in de Plantijnsche boeken vermeld à fl. 10. - per exemplaar.

Van deze uitgave verscheen een Latijnsche vertaling door R. Vitellius, maar vóór die vertaling zagen nog een vermeerderde herdruk der fransche vertaling door de Belleforest (uitgave VII) en een hollandsche vertaling naar de tweede Italiaansche uitgave (VI), met vermeerderingen van P. Montanus het licht. Bespreken wij dan de eerstgenoemde:

IX. Fransch. (Koninklijke Bibliotheek).

Description| de touts les| Pays-Bas,| autrement appellez| la Germanie inferieure,| ou| Basse Allemagne;| par| Messire Loys Guicciardin| Gentilhomme| Florentin:| Maintenant reveuë, & augmentée plus que de| la moitié par le mesme Autheur;| Avec toutes les Cartes géographicques desdicts| Pays, & plusieurs pourtraicts de Villes| tirez au naturel.| Derechef illustrée de plusieurs histoires &| narrations remarquables.| Avec Indice tresample des choses|

[p. 234]

les plus memorables.| - Aan het einde: A Amsterdam,| Chez Corneille Nicolas, Marchand Libraire,| demeurant au Livre à escrire.| MDCIX.| - fol.

Voortitel; verso: De wapens der 17 Provinciën, als rand, in kopergravure; Titel in fraai, in koper gegraveerd, frontispice, een poort voorstellende, waarboven op het kapiteel 6 personen van verschillende stand, een edelman, een magistraatspersoon, een koopman enz.; aan den voet twee jonkvrouwen een schild houdend, waarop twee in elkander geslagen handen een brandend hart houden; aan weerszijde een viertal personen, waarboven aan de ééne zijde een stadskade, waar goederen gelost worden, aan de andere zijde een landgezicht, waarop een boer, die den ploeg door den akker drijft. De plaats waar het adres moest staan is opengelaten, blijkbaar om het adres opteplakken ook van een ander aan wien, zooals wij zullen zien, Cornelis Nicolaesz. een groot getal exemplaren leverde (zie uitgave X); verso: Sonnet: ‘Ant. Olivier sur la Description Belgique du Seigneur Loys Guicciardin.’ - 8 ongenumm. blzz., waarop: Ad D. Ludovicum Guicciardinum in suas Belgii illustrationes, carmen Joan. Latomi; Expostulatio Belgiae ad Ludovicum Guicciardinum per Theodorum de Berty; Stephano Ambrosio Schiappalaria al Signor Lodovico Guicciardini; Senno Poggini, a M. Lodovico Guicciardini; In Ludovici Guicciardini descriptionem Belgicam a patre illustratam, door Petrus Montanus Junior; Lodovico Guicciardini au lecteur, gedagt. ‘d'Anvers 1566’; Table des pages, ausquelles se doivent referer les Cartes et les pourtraicts des villes. - Description etc. traduite d'Italien en langue Françoise, par F. De Belle Forest, Commingeois. blzz. 1-483. - Table des noms etc. 27 ongen. blzz.

Woordelijke herdruk van uitgave VII, doch met vermeerderingen door Petrus Montanus, hetgeen blijkt uit

[p. 235]

het vers van diens zoon in het voorwerk. Het zijn dezelfde vermeerderingen, die later in de hollandsche vertaling, Amst. 1612 (uitgave XI) hare plaats vonden, en zooals hij daar zegt ‘eensdeels dienende tot verklaringe van den text, eensdeels tot breeder beschryvinghe der landen en̄ steden: mitsgaders oock inhoudēde wat in de selve eertijdts en̄ tot onsen tijde wedergevaren is en̄ ghepasseert.’ Al die vermeerderingen zijn met kleiner letter gedrukt en met het opschrift ‘Addition’ voorzien; zij bevatten tal van aanhalingen uit oude schrijvers, uit oude kronijken, gedichten van Scaliger, van Nicolaas Cannuus e.a. Het artikel Haarlem is vermeerderd met het verhaal der uitvinding van de boekdrukkunst volgens ‘Adrien le Jeune’ (Hadrianus Junius).¹⁾

1) Montanus nam de vertaling van de tweede uitgaaf, van Belleforest, letterlijk over, zonder zich om hetgeen de laatste Italiaansche uitg. van 1588 meer bevatte dan de vorige, te bekommeren. Maar hij zelf voegde er zeer uitvoerige ‘Additions’ bij, die niet zonder waarde zijn. De schrijver der Zelandia Illustrata, Mr. M.F. Lautsheer, schrijft blz. 621 van zijn uitmuntend werk, dat, ‘als men de additions in deze uitgaaf, bij de beschrijving der Zeeuwsche steden geplaatst, vergelijkt met de Grande Chronique van J. Fr. de Petit, men tot de overtuiging komt, dat deze niet van Montanus, maar van Le Petit zijn.’ Ik had gewenscht dat hij dit duidelijker had aangetoond. Mij althans is het niet gebleken. Wel is het zeker, dat Montanus de Grande Chronique gekend en gebruikt heeft; maar dat hij zou hebben overgedrukt wat Le Petit gesteld en voor deze uitgaaf bestemd had, kan ik niet aannemen. Wat den heer Lantsheer tot zijn vermoeden schijnt geleid te hebben is het volgende. Toen Le Petit in 1596 de uitgaaf zijner Grande Chronique voorbereidde, wendde hij zich tot de Staten der provinciën en de Regeerders der steden, met verzoek om subsidie, ten einde zijn werk met koperen platen en kaarten te kunnen versieren. Van de stad Utrecht ontving hij werkelijk 20 £ (zie Dodt, Archief, III. blz. 269). Andere steden sloegen zijn verzoek af. In het gerechtsdagboek van Leiden leest men op 17 Oct. 1596: ‘Opte requeste daerby Le Petit versocht dat Borgemeesteren souden gelieven op haeren costen de coperen plate te laeten delinieren en̄ uytsnijden om die tzynder plaetse in die Chronycke gebracht te worden - stout gerapporteert; nihil ut petitur.’ De regeerders van Arnemuyden, van welke plaats in de vroegere uitgaven van Guicciardini geen plattegrond was opgenomen, maakten van deze gelegenheid om in die leemte te voorzien, gebruik, en lieten ‘de stad met hare gelegenheid van bolwerken, haven, kerken etc. in een nieuwe plaat snyden, om gedrukt te worden in de Nederl. geschiedenissen, die een Mr. Jan François le Petit, notaris te Middelburg, uit het Duitsch in het Fransch is oversettende.’ Doch om ons onbekende redenen heeft Le Petit die plaat in zijn werk niet opgenomen. Zij is voor het eerst afgedrukt in de uitg. van Guicciardini van 1609. De heer Lantsheer schijnt te vermoeden, dat dit door de bemoeiing van Le Petit is geschied, om daaruit af te Leiden, dat deze ook in het samenstellen der additions de hand heeft gehad. Ik betwijfel dit echter. Het komt mij waarschijnlijker voor, dat de koperen plaat onder de heeren van Arnemuyden is blijven berusten, en dat die, vernemende dat Cornelis Claesz. een nieuwe uitgaaf van Guicciardini onder handen had, dezen de plaat ten gebruike hebben gezonden. Ik houd dan ook Montanus voor den samensteller der additions. Hij heeft hier en daar zijn eigen herinneringen te boek gesteld en zich zoodoende bekend gemaakt. Zoo vinden wij in de beschrijving van zijn vaderstad, Gent, melding gemaakt van Mr. Laurens du Chesne [Laurens van Eecke], ‘ayant eu eest heur de l'avoir jadis en pour mon precepteur.’ (p. 314). Maar grootendeels bepaalt hij zich tot het herhalen van hetgeen anderen reeds beschreven hadden, en onder dezen ook Le Petit. De waarde van zijn toevoegsels is dan ook niet groot, doch zij verdienen evenwel niet over het hoofd gezien te worden; er valt nog wel iets uit te leeren.
Noot van Prof. R. Fruin.

[p. 236]

Het getal platen is hier tot 96 gebracht, allen ongenummerd; met de uitgaven VII en VIII vergeleken is deze uitgave dus met 18 platen vermeerderd; het zijn de volgende:

Helmond (Muller, Historieplaten, N^o. 1181).

Grave (plan, met de belegering van Prins Maurits, 2 Sept. 1602; niet door Muller beschreven).

Bommel (Muller, Historieplaten, N^o. 1101).

Groenlo en Lochem (Muller, Historieplaten, N^o. 1236).

[p. 237]

Wachtendonk (Muller, Historieplaten, N^o. 1168).

Lingen.

Emden (plan).

Alkmaar (plan) P. Kaerius coelavit.

Gorinchem (plan).

Geertruidenberg (Muller, Historieplaten, N^o. 1020).

Stadhuis te Middelburg. Pieter Bast fecit, 1595.

Veere (plan).

Stadhuis te Veere.

Stadhuis te Vlissingen.

Arnemuiden (plan).

Oostende (plan).

Duinkerken (van zee gezien).

St. Winocsbergen.

De plaat ‘Lingen’ komt wel in het register voor, doch ontbreekt in het, overigens prachtige, exemplaar der Koninklijke Bibliotheek. Daar deze plaat in geen enkele latere uitgave voorkomt, vermoed ik dat zij niet bestaat. Een of ander ongeluk kan er met de koperplaat gebeurd zijn na het afdrukken van de lijst der platen. Buitendien is de kaart van Brabant vernieuwd en hier geteekend: ‘Joannes a Duetecum fecit’; het plan van Antwerpen is bijgewerkt tot 1598; de kaart van Holland is vernieuwd en geteekend: ‘J.v. Saenredam, 1589’; de kaarten van Vlaanderen, Luxemburg, Namen en Luik eveneens en geteekend ‘P. Kaerius coelavit’; terwijl een nieuwe kaart van Artois is ingevoegd met het onderschrift: ‘Johannes à Doetechum fecit.’

De platen, die reeds in uitgave VIII voorkomen, zijn niet van de oude koperplaten getrokken. Zij zijn voor deze uitgave getrouw gekopieerd en zijn slechts eenige millimeters kleiner dan de oorspronkelijken, die men dan ook, met de nummers, die zij in uitgave VIII dragen, in het museum Plantijn vindt tentoongesteld.

[p. 238]

Zooals ik boven reeds opmerkte, leverde Cornelis Nicolaesz. een groot getal exemplaren met een ander adres en geringe verandering in het voorwerk af; daardoor ontstond de volgende uitgave:

X. Fransch. (Openbare bibliotheek te Aruhem).

Description| de touts les| Pays-Bas,| autrement appellez| la Germanie inferieure,| ou| Basse Allemagne;| par Messire Loys Guicciardin| Gentil-homme| Florentin:| Maintenant reveuë, & augmentée plus que de| la moitié par le mesme Autheur;| Avec toutes les Cartes Geographicques desdicts| Pays, & plusieurs pourtraicts de Villes| tirez au naturel.| Derechef illustrée de plusieurs histoires &| narrations remarquables.| Avec indice tresample des choses| les plus memorables.| A Calais,| Chez Abraham Maire, Marchand| Libraire. L'An 1609.| - fol.

Dezelfde druk als uitgave IX doch met veranderd adres. Het verschil bepaalt zich tot het volgende:

1^o.	op den titel is de opengelaten ruimte beplakt met een strookje, waarop het adres van Maire;
2^o.	is aan het einde het adres van Cornelis Nicolaesz. overplakt met een strookje, waarop: A Calais,| Chez Abraham Maire, Marchand Libraire,| demeurant au Marché.|; - en
3^o.	zijn tusschen den titel en het voorwerk nog 4 ongenummerde blzz. gevoegd, waarvan blz. 1 en 2 worden ingenomen door de opdracht van A. Maire: ‘A Monseigneur Dominique de Vic, Gouverneur des Villes, Citadelle de Calais, et pays reconquis’, gedagteekend 1 April 1609; op blz. 3 het wapen van de Vic in kopergravure; op blz. 4: ‘Au Sieur Abraham Maire, Marchand libraire de Calais, sur l'impression des Commentaires (sic) de Guicciardin’, door R.I. de Nerée.

[p. 239]

Deze vermeerderingen enz. zijn blijkens de lettersoort op dezelfde drukkerij als het geheele werk gedrukt.

Verwonderlijk is het dat, zooals wij zagen, tien verschillende uitgaven verschenen vóór eene Hollandsche vertaling het licht zag. Er was dan ook reeds zulk een vertaling naar uitgave VI vervaardigd door den, vooral als lexicograaf, beroemden Cornelis Kiliaen, die meer dan vijftig jaren bij Plantijn als corrector werkzaam was; zijne vertaling bleef echter onuitgegeven tot P. Montanus te Amsterdam die in handen kreeg en haar met vermeerderingen van zijn hand uitgaf, onder den volgenden titel:

XI. Hollandsch. (Koninklijke Bibliotheek).

Beschryvinghe| van alle de| Neder-landen;| anderssins ghenoemt| Neder-Duytslandt,| Door| M. Lowijs Guicciardijn| Edelman van Florencen:| Oversien ende vermeerdert meer dan de helft by| den selven Autheur:| Met alle de Landt-Caerten der voorseyde Landen, ende vele| Contrefeytselen der steden natuerlijck ghetrocken.| Overgheset in de Nederduytsche spraecke, door| Cornelium Kilianum.| Nu wederom met verscheyden Historien ende aenmerckinghen| vermeerdert ende verciert door| Petrum Montanum.| Met een seer wijtloopighe Tafel van de ghe-|denckweerdichste dingen.| |'t Amsterdam,| Gedruckt by Willem Jansz. woonende op het| Water, in de vergulde Sonnewyser. Anno 1612.| - fol.

Titel; verso: Sonnet: ‘Ant. Olivier sur la Description Belgique du Seigneur Loys Guiccardin. - 10 ongenumm. blzz., waarop: Opdracht van Petrus Montanus aan de H.H. Staten-Generaal der Vereen. Nederlanden, gedagt. Amst., 20 Julij 1612; Op Guicciardijns Italiaensche beschrijvinghe van de Nederlanden (hetzelfde vers dat in de andere uitgaven voorkomt onder den naam: ‘Eius-

[p. 240]

dem (J. Latomi) Ogdoades vernacule’); Ad D. Ludovieum Guicciardinum in suas Belgii illustrationes, carmen Joan. Latomi; Stephano Ambrosio Schiappalaria al Signor Lodovico Guicciardini; Senno Poggini, a M. Lodovico Guicciardini; In Ludovici Guicciardini descriptionem Belgieam a parte (sic) illustratam, d. Petrus Montanus Jr.; Ludovicus Guicciardinus tot den lezer, gedagt. Antw. in het jaar 1566; Tafel der pagen van het boeck enz., in de welcke de Caerten ende de Contrefeytselen der steden ghestelt moeten zijn; eindelijk op de 10^e blz. de wapens der 17 provinciën als rand in kopergravure. - blz. 1-396. - Tafel van de namen enz. 26 ongenumm. blzz. - Aan het einde: 't Amsterdam,| Gedrukt by Willem Jansz. woonende op het| Water, in de vergulde Sonnewyser. Anno 1612.|

Hoewel uit den titel dikwijls het bestaan eener vroegere uitgave dezer Hollandsche vertaling is vermoed, is dit stellig niet het geval, zooals uit de opdracht duidelijk blijkt; slechts Kiliaen's handschrift kwam Montanus in handen. Hij zegt: ....... ‘Het welck my veroorsaeckt heeft, dat ik naer 't voleyndigen des voorseyden seer heerlijcken werks’ (de uitgave van den Atlas van Mercator, bij J. Hondius), ‘ende ter hande ghekreghen hebbende de beschryvinge der Nederlanden Ludovici Guicciardini, door Cornelium Kilianum in de Nederlandtsche tale overgheset, allen vlijt ende neersticheydt aenghewendt hebbe, dat ghelijck hy in verscheyden andere talen is: met verscheyden schoone Caerten ende afbeeldinghen verciert, alsoo oock in onse tale in 't licht mochte komen, met den selven Caerten, met sommige andere nieuwe Caerten meerder verrijckt wesende: ten eynde wy in onse moederlijcke sprake oock hebben mochten dese schoone ende waerachtige beschryvinge’ enz. enz. Hij gaf Kiliaeus vertaling geheel onveranderd doch met dezelfde bijvoegsels, die hij

[p. 241]

in 1609 bij de Fransche vertaling van de Belleforest (uitgaven IX en X) had gevoegd.

Die bijvoegsels, die soms zeer uitgebreid zijn, zijn steeds tusschen haakjes met kleiner letter gedrukt, met ‘Bijv.’ er voor in Latijnsche karakters.

De platen komen hier ten getale van 96 ongenummerd voor. Zij komen met een gering verschil overeen met die in de uitgaven IX en X. De platen Lingen en het Stadhuis te Veere zijn weggelaten; daarentegen zijn bijgevoegd:

Rijnberg (Muller, Historieplaten N^o. 1168).

Gouda (plan).

Hoewel, zooals reeds gezegd is, aan Plantijn in 1580 privilegie verleend was ook voor eene Latijnsche vertaling, was die nog niet verschenen. Toch hielden er sedert het verschijnen der laatste Italiaansche uitgave zich twee personen mede bezig. Joannes Brant, Senator te Antwerpen, Rubens' schoonvader (geb. 1554, † 1639), vervaardigde er een, die echter niet verscheen, daar intusschen Reinier Telle de zijne in het licht had gegeven,¹⁾ en wel met talrijke vermeerderingen, zoowel wat tekst als wat platen aangaat. De titel van die vertaling luidt:

1) ..... & Belgio-graphia Ludov. Guicciardini, ex Italica Latina facta; quam, quia in edendo ab aliis praeventus, premere maluit. Foppens, Bibl. Belgica. I. 590. - Zie ook: Valerius Andreas, Bibl. Belgica. p. 754; Sweertius, Athenae Belgicae. 1628. p. 420 en Bayle, in voee F. Guicciardini. Noot M.

XII. Latijn. (Koninklijke Bibliotheek).

Omnium| Belgii,| sive| Inferioris Germaniae,| regionum de-| scriptio:| Ludovico Guicciardino,| Nobili Florentino,| auctore.| Recens ex idiomate Italico, ad exemplar tertiùm ac postremùm ab ipso Aucto-|re recognitum, magnaq. passim

[p. 242]

accesione locupletatum, in| Latinum sermonem conversa.| Regnero Vitellio Zirizaeo interprete.| Insertis passim cum Regionis cujusque, tum & Urbium quoque| praecipuarum tabulis Geographicis.| Adjectisque, supplendo & illustrando Guicciardino,| nonnullis additamentis.| |Amstelrodami,| Excudebat Guiljelmus Janssonius, sub signo Solarij.| Anno CIƆIƆCXIII.| - fol.

Titel; verso: blank. - 10 ongenumm. blzz., waarop: Tabularum index; verso: wapens der 17 Provinciën in kopergravure als rand; Opdragt van R. Vitellius aan de Heeren Staten van Zeeland, en de Regeering van Zierikzee, gedagt. Amst. 1613; Lud. Guicciardinus lectori, gedagt. 18 Nov. 1587; Nico. Grudius Nicolaius ad Arnum; in Lud. Guicciardini Belgicae descriptionem Gasparis Scheti; Ad Belgicam a Ludovico Guicciardino descriptam Justi Lipsi scazon; Ad D. Lud. Guicciardinum, in suas Belgii illustrationes, carmen Joan. Latomi; Stephano Ambrosio Schiappalaria al Signor Lud. Guicciardini; Senno Poggini, a M. Ludov. Guicciardini. - Blz. 1-315. - Index. 11 ongen. blzz. - Errata. Aan het einde: het drukkersmerk van W. Jansz. met het onderschrift: Amsterodami,| Excudebat Guiljelmus Janssonius, sub signo Solarij.| Anno CIƆIƆCXIII.

De tekst is woordelijk vertaald naar uitgave VIII.¹⁾ De vermeerderingen zijn met kursief tusschen haakjes gedrukt, met ‘Additamentum’ in klein kapitaal er voor. Zij zijn opgesteld door Vitellius, zie o.a. de la Rue, Geletterd Zeeland (blz. 341), die van Vitellius, alias

1) De vertaling is slordig. Een man van oneindig meer kunde en talent, Baudius, was omstreeks 1609, ik weet niet voor welken uitgever, ik vermoed voor Cornelis Claesz., daarmêe bezig, maar hij noemde het terecht ‘inglorius pariter et taediosus labor’ (Epist, centuria II. 66) en liet het onafgedaan steken.
Noot van Prof. R. Fruin.

[p. 243]

Reinier Telle, zegt: ‘Uyt het Italiaansch heeft hij in 't Latijn overgebragt en vermeerderd: Descriptio’ enz. Die vermeerderingen zijn grootendeels van geschiedkundigen aard, o.a. in de Algemeene beschrijving eenige woorden over den Hortus te Leiden; over de Lek; een aanteekening over de tochten naar het Noorden o.a. in 1594; eene vergelijking van het Grieksch en het Hollandsch; bij Haarlem eene verwijzing naar Junius, in het volle geloof aan hem geschreven, ‘qui validis sane & prorsus invictis argumētis ostēdit, nobilissimam artem Harlemi primum excogitatam ab Laurentio etc...... plura vide apud Iunium, & Moguntinenses falso ex hoc mustaceo sibi laureolam petere, discito’; bij Leiden over de Hoogeschool; eenige aanteekeningen bij Amsterdam en bij andere steden, vooral zeer uitgebreid bij die van Zeeland.

Speciale opmerking verdient een zeer uitgebreide vermeerdering bij Gouda, omdat zij ons de medewerking der steden aan de vermeerdering en verbetering van Guicciardini's werk doet zien. Willem Jansz. vond het dan ook gepast vóór die vermeerdering een woord tot den lezer te richten. Het luidt: ‘Typographus lectori S. Dum sub praelo desudat hoc opus, submissa est nobis, amice Lector, ab Amplissimis Viris Consulibus & Senatu Reipublicae Goudanae, fusior aliquanto & prolixior ejus urbis descriptio, ex publico ibi archivis desumta, quam quod speraremus tibi non fore ingratam, in egregiae urbis commendationem & gloriam, hoc loco existimavimus subjungendam. Vale.’ Deze beschrijving is vervaardigd door den Rector Traudenius, blijkens een besluit in het Kamerboek van Gouda, dd. 5 Jan. 1613, luidende: ‘den Rector te vereeren wegens de beschrijving van Gouda voor Guicciardini 40 stoop Fransche wijn.’ Een exemplaar van het werk, aan de regeering van Gouda aangeboden, was van een eigenhandig schrij-

[p. 244]

ven van Vitellius vergezeld. (Bijlage D). Beide bijzonderheden ben ik verschuldigd aan de welwillendheid van Dr. J.N. Scheltema te Gouda.¹⁾

De platen komen hier ten getale van 100 voor, en wel genummerd, behalve die de nummers 41, 42, 43, 44 en 46 moesten dragen. Met de uitgave XI vergeleken ontbreekt hier de kaart van Brabant. Daarentegen zijn hier bijgevoegd:

N^o. (42) Stathuys te Amsterdam }op één blad.
N^o. (43) Waegh te Amsterdam }op één blad.
N^o. (44) St. Nicolaas of Oude kerk te Amsterdam.
N^o. 45 Beurs te Amsterdam. I.C. Visscher fecit. 1612.
N^o. (46) St. Catrijne ofte Nieuwe-Kerck te Amsterdam. I.C. Visscher fecit.

N^o. 61. Stadhuis te Middelburg en N^o. 73. St. Winocsbergen komen niet voor op het register der platen.

Het zij hier opgemerkt, dat in December 1876 op eenen verkoopcatalogus van A. Bluff te Brussel een Latijnsche uitgave van Guicciardini voorkwam, Amst. 1624. Door de welwillendheid van den kooper, den heer P. Le Lièvre te Namen, was ik in staat dat exemplaar

1) Reeds terwijl de hollandsche vertaling (uitgave XI) ter perse was, werd te Gouda de regeering er op bedacht, dat haar stad toch waarlijk ook wel verdiende, even goed als andere, in de Beschrijving van Gnicciardini afgebeeld voor te komen. Zij liet een plattegrond maken en graveeren, en zond daarmeê een uit haar midden naar Amsterdam, om te vragen of ‘men ook noch yet zoude mogen brengen in 't boeck, dat gedruckt wordt, aengaende de descriptie deser stede.’ Maar ongelukkig was het daartoe te laat, de tekst was reeds afgedrukt en de plattegrond verscheen dus zonder nieuwe beschrijving. Gelukkig had Blaen reeds het plan gemaakt om ook een Latijnsche vertaling uittegeven; bij deze kon niet alleen de kaart, maar ook de nieuwe beschrijving dienen.
Noot van Prof. R. Fruin.

[p. 245]

te zien. Het bleek mij toen de boven beschreven uitgave te zijn, doch waarvoor de gegraveerde titel van uitgave IX was bevestigd, met dien verstande dat een papierruit, waarop de latijnsche titel in het midden was geplakt en de ruimte voor het adres was ingevuld, met: Amstelodami,| Apud Joannem Janssonium. 1624.|

Dit zij alleen opgemerkt om het bestaan van een werkelijke uitgave van 1624 bepaald te ontkennen.

Waren tot dusverre de verschillende uitgaven van Guicciardini's werk steeds met plans en kaarten in folio verschenen, nu wilde men het werk ook in gemakkelijker formaat, met andere platen versierd, op nieuw verspreiden. Een fransche vertaling werd het eerst op die wijze uitgegeven:

XIII. Fransch. (In mijn bezit).

Description| de touts les| Pays-Bas,| autrement appellez,| la Germanie inferieure,| ou| Basse Allemagne, par| Messire Loys Guicciardin| Gentil-homme Florentin:| Maintenant reveuë, & augmentée plus que de la moitié| par le mesme Autheur.| Avec toutes les Cartes Geographiques desdicts Pays, & plusieurs pourtraicts de villes & autres basti-|mens en belle perspective tirez par M. Pierre Keere.| De rechef illustrée de plusieurs Additions remarquables, par Pierre du Mont.| Avec un Indice très-ample des choses les plus memorables.| |A Arnhem,| Chez Jean Jeansz. 1613.| - langwerpig 4to.

Titel, verso: de wapens der 17 provinciën op een gordijn; aan weerszijden portretten ten voeten uit van Prins Willem I en Prins Maurits. - Gegraveerde titel; in het midden, in een cartouche, herhaling van den titel; boven ‘Belgica’, met aan weerszijden ‘Ars’ en ‘Divitia’; onder: Prins Maurits, omringd door een edelman, een koopman, een regeeringspersoon, een boer en een zee-

[p. 246]

man. Aan weerszijden van het geheel ‘Virtus’, met een palmtak, en ‘Fama’ op een bazuin blazend; onderaan een cartouche, waarop: Arnhemi| apud Joannem Janssoni| et Petrum Kaerium| Amsterodamum; verso: ‘Au lecteur.’ - 8 ongenummerde blzz., waarop: Opdracht ‘A Messieurs les Estats des Provinces unies:’ door P. du Mont, gedagt. 1 Sept. 1613; Senno Poggini, a M. Lodovico Guicciardini; In Ludovici Guicciardini Descriptionem Belgicam a patre illustratam, door P. Montanus Jr.; Lodovico Guicciardini au lecteur, gedagt. ‘d'Anvers, 1566; Table des pages, ausquelles se doivent referer les cartes et les pourtraicts des villes, qu'on doibt inserer. - Description etc. traduite d'Italien en langue françoise, par F. de Belle Forest, Commingeois. blz. 1-606. - Faultes échappées 1, en Table des noms etc. 35 ongenumm. blzz.

De opdracht is geheel in denzelfden geest als die voor de hollandsche uitgave van Montanus (uitgave XI); somtijds komt zij woordelijk daarmede overeen. Montanus zegt hier echter: ‘portant aussi les tables nouvelles en un aultre façon que le precedent, à sçavoir en belle perspective, & fort agréable aux yeux des Lecteurs.’ De tekst is, inzooverre die van Guicciardini zelven is, woordelijk herdrukt naar de fransche vertaling (uitgave IX). De ‘Additions’ zijn echter grootendeels anders; nu eens zijn zij met het opschrift ‘Addition’ voorzien, dan eens kursief, dan weder tusschen () gedrukt; in elk geval zijn zij zeer gemakkelijk van den eigenlijken tekst te onderscheiden. Alles wat geschiedkundig was in de bijvoegingen is hier weggelaten, en heeft plaats gemaakt voor vermeerderingen van zuiver beschrijvenden aard. In het algemeen gedeelte zijn alle vermeerderingen weggelaten; bij Leuven is iets bijgevoegd betreffende den naamsoorsprong; de twee kolommen, die in uitgave IX over de grootte der stad handelen, zijn hier tot vier

[p. 247]

regels gesmolten; evenzoo is de vermeerdering bij Brussel, die in uitgave IX 2 kolommen beslaat, tot drie en een halve regel verminderd; het bericht omtrent den schilder Heemskerk is hier zeer ingekrompen; verder is de beschrijving van Antwerpen met twee groote aanhalingen uit Scribonius Cap. 8 vermeerderd; terwijl de uitgebreide geschiedenis van Antwerpen, die in uitgave IX ruim 7 kolommen inneemt, in deze uitgave geheel is weggelaten; de aanteekeningen bij 's Hertogenbosch zijn zeer verkort, enz. enz.

De platen kan men in twee soorten verdeelen; 23 kaarten en platen ‘qu'on doibt insérer’, doch die gewoonlijk niet ingevoegd zijn, en 79 platen, alle gezichten op plaatsen voorstellende, die in den tekst zijn gedrukt.

De ingevoegde of intevoegen platen en kaarten zijn, volgens het register:

Brabant (kaart).

Beurs te Antwerpen.

**Onze L. Vrouwekerk te

Antwerpen.

*Gelderland (kaart).

*Harderwijk.

*Tiel.

*Venlo.

*Friesland (kaart).

*Sneek.

*Ilst.

*Sloten.

*Holland (kaart).

*Zeeland (kaart).

*Brouwershaven.

Vlaanderen (kaart).

St. Winocsbergen.

Bourbourg.

Artois (kaart).

Bethune.

Henegouwen (kaart).

Luxemburg (kaart).

Namen (kaart).

Luik (kaart).

De in den tekst gedrukte platen zijn:

Leuven.

Brussel.

Antwerpen.

Stadhuis te Antwerpen.

**Hansehuis te Antwerpen.

's Hertogenbosch.

Tienen.

*Bergen op Zoom.

[p. 248]

Maastricht.

Lier.

Helmond.

*Grave.

*Limburg.

Mechelen.

*Nijmegen.

*Roermond.

*Zutphen.

*Arnhem.

*Bommel.

*Gelder.

*Wachtendonk.

*Deventer.

*Zwolle.

*Kampen.

*Leeuwarden.

*Franeker.

*Groningen.

Embden.

*Dordrecht.

*Haarlem.

*Delft.

*Leiden.

*Amsterdam.

Beurs te Amsterdam.

*Gouda.

*Enkhuizen.

*Hoorn.

*Alkmaar.

*Schoonhoven.

*Gorinchem.

*Rotterdam.

*Geertruidenberg.

*'s Gravenhage.

*Huis te Britten; 't Honsbos; Meerminne (te Haarlem aangespoeld) en Gravinne (geschiedenis van Gravinne v. Henneberg te Loosduinen); één plaat.

*Brielle.

*Utrecht.

*Middelburg.

*Vlissingen.

**Stadhuis te Vlissingen.

*Veere.

*Arnemuiden.

Gent.

Brugge.

Iperen.

*Sluis.

Oostende.

Duinkerken.

Grevelingen.

Rijssel.

Douay.

Doornik.

Aalst.

Atrecht.

St. Omer.

Kamerijk.

Bergen.

Valenciennes.

Landreci.

d'Avesnes.

Chimay.

Marienburg.

Philipstad.

Beaumont.

[p. 249]

Luxemburg.

Namen (blank gelaten).

Charlemont.

Walcourt.

**Luik.

Aken.

De met ** gemerkte platen zijn blijkbaar verkleinde kopiën naar de koperplaten, die in de vroegere foliouitgaven voorkomen.

De met * gemerkte platen komen, behalve in de later te bespreken in langwerpig kwarto verschenen uitgaven van Guicciardini, ook voor in Le Petit, Nederlantsche Republycke. Arnhem, Jan Janszen. 1615. Ook de met * gemerkte ingevoegde platen zijn hoogstwaarschijnlijk dezelfden, die in Le Petit voorkomen; ik kan echter dit niet bepaald aangeven, daar ik, trots alle daarvoor aangewende moeite, nooit een ex. met de platen, ‘qu'on doibt insérer’, zag.

Spoedig verscheen ook eene uitgave der Latijnsche vertaling met deze platen, doch nu vermeerderd:

XIV. Latijn. (Koninklijke Bibliotheek).

Omnium| Belgii,| sive| Inferioris Germaniae,| regionum descriptio Ludovico Guicciardino, nobili Florentino, Authore.| Recèns ex idiomate Italico, ad exemplar tertium ac postremum ab ipso authore recognitum, magnaque| passim accessione locupletatum, in Latinum sermonem conversa.| Regnero Vitellio Zirizaeo interprete.| Insertis passim cum Regionis cujusque, tum & Urbium quoque praecipuarum tabulis Geographicis.| Adjectisque, supplendo & illustrando Guicciardino, nonnullis additamentis| Nunc vero a novo Revisum, insertisq. Urbium tabulis Geographicis, quae| in prima editione non repertae sunt.| |Arnhemii,| Ex officina Johannis Janszonii.| Anno 1616.| - langwerpig 4to.

Titel; verso: blank. - 6 ongenumm. blzz., waarop: Ludovicus Guicciardinus lectori, gedagt. 18 Oct. 1587; Nico. Grudius Nicolaius ad Arnum; In Ludovici Guic-

[p. 250]

ciardini Belgicae descriptionem Gasparis Scheti; Ad Belgicam a Ludovico Guicciardino descriptam Iusti Lipsi scazon; Ad D. Ludovicum Guicciardinum, in suas Belgii illustrationes, carmen Joan. Latomi; Stephano Ambrosio Schiappalaria al Signor Lodovico Guicciardini; Senno Poggini, a M. Lodovico Guicciardini; de wapens der 17 provinciën, geheel gelijk aan het verso van den titel van uitgave XIII. - blz. 1-517. - Index. 11 ongenumm. blzz.

De tekst is een woordelijke herdruk van uitgave XII.

De platen en kaarten komen hier ten getale van 106 voor; zij zijn allen in den tekst gedrukt. Vergeleken met die in uitgave XIII (de intevoegen platen in die uitgave voor dezelfden houdende, als waarvan de namen overeenkomen, wat wel waarschijnlijk het geval zal zijn), vindt men de volgende veranderingen:

In deze uitgave komen niet voor:

Stadhuis te Antwerpen.

Vlaanderen (kaart).

St. Winocsbergen.

Bourbourg.

Bethune.

Het gezicht op Antwerpen komt tweemaal voor (op blz. 75 en blz. 133); hoogstwaarschijnlijk heeft op blz. 133 de plaat: Stadhuis te Antwerpen moeten geplaatst worden;

Sloten en Ylst zijn te zamen op blz. 253 gedrukt; het gezicht op Namen, dat in uitgave XIII is blank gelaten, komt tweemaal voor (op blz. 486 en blz. 489), terwijl de kaart van Namen ontbreekt.

Voor het eerst komen hier voor:

Den Dam te Amsterdam.

De Beurs te Amsterdam.

Wijk bij Duurstede.

Rhenen.

[p. 251]

Amersfoort.

Montfoort.

Culemborg.

Algemeene kaart.

't Huis van Mansfeld en de Pyramide (de Icheler zuil).

Met hoe weinig ingenomenheid le Petit in de voorrede van zijn Nederlantsche Republycke ook over het werk van Guicciardini moge gesproken hebben, de ondernemende Jan Jansz. schijnt toch nog voordeel gezien te hebben in een herdruk der Hollandsche vertaling van G. in het langwerpig kwarto formaat, dat hem het gebruik der nieuwe platen vergunde. 't Is zonderling dat hij die in het licht zond zonder geboekdrukten titel en als gegraveerden titel dien van de fransche uitgave van 1613 (uitgave XIII) gebruikte, alleen met verandering van den datum. Drie fraaie exemplaren, die ik van deze zeldzame uitgave zag, (dat van de Kon. Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, dat van de Kon. Bibliotheek te Brussel (fonds van Hulthem), en een in mijn bezit), laten echter geen twijfel toe, dat dit hollandsche boek werkelijk met een titel in de fransche taal verscheen.

XV. Hollandsch. (Koninklijke Akademie van Wetenschappen).

Description de touts les| Pays-Bas,| Par Messire Loys Guicciardin G.H. Florentin| Avec toutes les Cartes Geographiques desdits Pays, &| plusieurs pourtraicts de villes nouvellement tirez en belle| perspective, par M. Pierre du Keere:| Derechef illustrée de plusieurs Additions remarquables, par| Pierre du Mont. L'an CIƆIƆCXIII.| Arnhemi| apud Joannem Janssoni| 1617.| - langwerpig 4to.

Gegrav. titel, gelijk aan die in uitgave XIII; verso: blank. - 6 ongenumm. blzz., waarop: Ludovicus Guicciardinus tot den Leser, gedagt. Antw. 1566; Op Guic-

[p. 252]

ciardijns Italiaensche beschrijvinghe van de Nederlanden (door Latomus; hetzelfde dat in verschillende vroegere uitgaven voorkomt als: Ogdoades vernacule); Ad D. Ludovicum Guicciardinum in suas Belgii illustrationes, carmen Joan. Latomi; Stephano Ambrosio Schiappalaria al Signor Lodovico Guicciardini; Senno Poggini, a M. Lodovico Guicciardini; In Ludovici Guicciardini descriptionem Belgicam a parte (sic) illustratam, door P. Montanus Jr.; op de laatste bladzijde de wapens der 17 provinciën op een gordijn, geheel gelijk aan het verso van den geboekdrukten titel in uitgave XIII. - Beschriivinghe der gantscher Nederlanden, andersins ghenoemt Nederduytslandt. Door M. Ludovicum Guicciardinum, Edelman van Florencen, blz. 1-764. (abusievelijk 763 genummerd). - Tafel van de ghedenkweerdichste dinghen enz. 13 ongenumm. blzz.

De tekst is een woordelijke herdruk van uitgave XI, met de vermeerderingen van Montanus.

Ditmaal is het werk versierd met 101 platen en kaarten, ongenummerd en allen in den tekst gedrukt. Met die in uitgave XIV vergeleken, merkt men de volgende veranderingen op.

Deze uitgave is vermeerderd met de volgende platen:

Stadhuis te Antwerpen.

Vlaanderen (kaart).

Gezicht op Atrecht;

daarentegen zijn hier weggelaten:

Gezicht op Antwerpen (dit kwam in uitg. XIV dan ook dubbel voor).

Gezicht op Harderwijk.

Gezicht op Tiel.

Gezicht op Rhenen.

Gezicht op Culenborg.

Algemeene kaart.

't Huis van Mansfeld enz.

[p. 253]

Gezicht op Namen (dat in uitg. XIV ook dubbel voorkwam).

Hier vindt men dubbel een kaart van Brabant; terwijl Marienburg en Philipstad, die in uitgave XIV twee platen vormen, hier op één bladzijde gedrukt zijn.

Intusschen was een herdruk der fransche uitgave in folio noodig geworden, die Jan Jansz. nu met de platen der Latijnsche uytgave van 1613 (uitgave XII) versierde:

XVI. Fransch (Koninklijke Bibliotheek).

Description| de touts les| Pays-Bas,| Autrement appellez la| Germanie inferieure,| ou| Basse Allemagne;| par| Messire Loys Guicciardin| Gentil-Homme Florentin:| Maintenant reveue, & augmentée plus que| de la moitié par le mesme Autheur,| Avec toutes les Cartes Geographicques desdits| Pays, & plusieurs pourtraicts de Villes| tirez au naturel.| Derechef illustrée de plusieurs histoires &| narrations remarquables.| Avec Indice tres-ample des choses les| plus memorables.| Amstelodami| Apud Joannem Janssonium 1625.| - fol.

Voortitel; verso: blank. - Titel in fraai frontispice, geheel gelijk aan dat in uitgave IX; verso: Sonnet: Ant. Olivier sur la Description Belgique de Loys Guicciardin. - 4 ongenumm. blzz., waarop: Lodovico Guicciardini au lecteur, gedagt. d'Anvers, 1566; Table des pages, ausquelles se doivent referer les cartes et les pourtraicts des villes. - Description etc. traduit d'Italien en langue Françoise, par F. de Belle Forest, Commingeois, blz. 1-454. - Table. 10 ongenumm. blzz.

Woordelijke herdruk van uitgave IX, doch hier in twee kolommen en met de vermeerderingen van Montanus in kursief.

Wat de platen betreft, men vindt hier een algemeene

[p. 254]

kaart en 95 platen genummerd 1-24, 26-41, 44, 45, 47-60, 62-100.

De platen, die hier niet voorkomen, en die ook in het register ontbreken, zijn:

Rijnberg.

Stadhuis te Amsterdam.

Waag te Amsterdam.

St. Catrijnekerk te Amsterdam.

Stadhuis te Middelburg.

Verder komen zij geheel overeen met die in uitgave XII.

Verschillende uitgevers, niet het minst de beroemde Elzeviers, hadden de kleinere formaten meer en meer in eere gebracht. Geen wonder dus dat men ook de zoozeer gezochte Guicciardini in klein formaat verlangde; daarbij vond de staatkundige toestand des lands meer en meer belangstellenden, zoodat de beroemde Willem Blaeu besloot Guicciardini in dien geest te vermeerderen. De volgende uitgave was de vrucht van dat besluit:

XVII. Latijn. (In mijn bezit).

Belgicae,| sive| Inferioris Germaniae,| descriptio:| Auctore Ludovico Guicciardino| Nobili Florentino.| Editio postrema,| Additamentis novis & Statu Politico| regionum & urbium aucta,| Earundemque iconismis illustrata.| |Amsterdami,| apud Guilelmum Blaeu.| CIƆIƆCXXXIV.| - 3 stukken in 2 dln. 12mo.

Algemeene titel, verso: blank. - blz. 1-88. (Descriptio generalis). - Titel: Pars secunda: de Belgica Regi Hispaniarum, &c. subdita. 1633; verso: blank. - blz. 89-497. - Titel: Pars tertia, sive Belgica foederata. 1634; verso: blank. - blz. 1-294.

Herdruk van uitgave XII; de voorrede van deze zelfde uitgave, met den datum van 1635, hieronder (uitgave XVIII) vermeld, gedagt. 30 April 1635, is ook hier van

[p. 255]

toepassing; Blaeu zegt daar o.a.: ‘Damus hic Lector benevole Guicciardini Belgicam, cum regionum oppidorumque iconibus..... ... Addidimus ex probatis auctoribus, quae ad majorem Belgicae intelligentiam spectare videbantur, sed charactere diverso, ut confusio vitaretur, & auctori sua maneret integritas, etc.’ De vermeerderingen zijn dan ook ‘charactere diverso’, hier kursief, gedrukt met het woord: ‘Additam.’ er voor. Het eerste (algemeen) gedeelte is woordelijk herdrukt, maar verder zijn de vermeerderingen, vooral van de Noordelijke Nederlanden zeer utgebreid, vooral wat de beschrijving van den regeeringsvorm betreft. O.a. komen voor: bij Gelderland ‘Geldriae regimen olim et hodie’, ruim 7 blzz.; bij Nijmegen ‘Regimen politicum et civile’, 3 blzz.; bij Zutphen ‘Regimen olim et hodie’, 1 blz.; bij Holland ‘Grotius, De antiquitate reipublicae Batavicae’ met de opdracht aan de Staten, gedagt. 17 April 1610, 35 blzz.; ‘Merulae De Statu Reip. Batavicae diatriba’, 7½ blz.; ‘Decretum de pristina apud Hollandos Reipublicae forma’, gedagt. 16 Juli 1587, 6 blzz.; ‘De Provinciae totius regimine, prout olim fuit, hodieque se habet’, 13 blzz.; bij Zierikzee ‘Zerizaeensis urbis regimen politicum’, 1 blz.; bij Middelburg, hetzelfde 1½ blz.; bij Utrecht ‘Provinciae totius regimen, prout olim fuit, & uti hodie se habet’, 4 blzz.; verder ‘Oppidi Ultrajectini regimen politicum & civile’, 2 blzz.; hetzelfde bij Amersfoort; hetzelfde bij Kampen en Overijssel; bij Friesland ‘Regimen provinciae ante tempora Principum, post resumtam libertatem et status praesentis Reipublicae’, 13 blzz.; verder ‘De regimine oppidorum Frisiae’, 6 blzz.; hetzelfde van Groningen, enz. enz.

De platen en kaarten, ten getale van 54, komen in geen vorige uitgaven voor; zij zijn ingevoegd en ter grootte van 2 blzz. 12mo., ongenummerd, waarschijnlijk door Jodocus Hondius.

[p. 256]

Dl. I.

Algemeene kaart.

Gallia Belgica (met Lat. en Gr. opschriften en met het onderschrift: ‘amico colendo d^o P. Bertio l. Hondius Dt’).

Dl. II.

Dl. III.

Brabant (kaart).

Leuven (plan).

Brussel (plan).

Antwerpen (plan).

's Hertogenbosch (plan).

Bergen op Zoom (plan).

Breda (plan).

Maastricht (plan).

Limburg (kaart).

Limburg (plan).

Mechelen (plan).

Luxemburg (kaart).

Luxemburg (plan).

Vlaanderen (kaart).

Gent (plan).

Brugge (plan).

Oostende (plan).

Rijssel (plan).

Douay (plan).

Doornik (plan).

Artois (kaart).

Atrecht (plan).

Henegouwen (kaart).

Bergen (plan).

Namen (kaart).

Namen (plan).

Luik (kaart).

Gelderland (kaart).

Zutphen (plan).

Holland (kaart).

Zuidholland (kaart).

Noordholland (kaart).

Dordrecht (plan).

Haarlem (plan).

Delft (plan).

Leiden (plan).

Amsterdam (plan).

Gouda (plan).

Enkhuizen (plan).

Hoorn (plan).

Alkmaar (plan).

Rotterdam (plan).

's Gravenhage (plan).

Huis te Britten (plan).

Zijpe (kaart).

Zeeland (kaart).

Middelburg (plan).

Utrecht (kaart).

Utrecht (plan).

Overijssel (kaart).

Friesland (kaart).

Leeuwarden (plan).

[p. 257]

XVIII. Latijn. (Koninklijke Bibliotheek).

In 1635 werd deze zelfde druk op nieuw in den handel gebracht met een verandering op den algemeenen titel van CIƆIƆCXXXIV in CIƆIƆCXXXV. Achter den titel vier ongenummerde blzz., waarop een woord: ‘Typographus lectori’, gedagteekend 30 April 1635, en ‘Index tabularum & urbium.’ Daarachter een titel: Pars prima| sive| Belgiae| descriptio| generalis,| Auctore| Ludovico Guicciardino| Nobili Florentino.| |Amsterdami,| Apud Guilelmum Blaeu.| CIƆIƆCXXXV.| - De tekst is dezelfde druk; wat de platen betreft is hier het plan van Brugge weggelaten.

Op deze uitgave volgde een herdruk van uitgave XIII:

XIX. Fransch. (Koninklijke Bibliotheek).

Description| de touts les| Pays-Bas,| autrement appellez| la Germanie inferieure.| ou| Basse Allemagne.| par| Messire Loys Guicciardin| Gentil-homme Florentin:| Maintenant reveüe, & augmentée plus que de la moitié| par le mesme Autheur.| Avec toutes les Cartes Geographiques desdicts Pays, & plusieurs pourtraicts de villes & autres| bastimens en belle perspective tirez par M. Pierre Keere.| De rechef illustrée de plusieurs Additions remarquables, par Pierre du Mont.| Avec un Indice tres-ample des choses les plus memorables.| |Re-imprimé à Campen chez Arnoud Benier,| Pour Henry Laurents Liberaire| à Amsterdam sur l'eau 1641.| - langwerpig 4to.

Deze uitgave komt in alle deelen geheel overeen met uitgave XIII, waarvan het een woordelijke herdruk is. Wat de platen betreft ook zij zijn dezelfden als in die uitgave; zelfs is de bladzijde, voor het gezicht op Namen bestemd, ook blank gelaten. Het gezicht op Grave is hier ten onderstboven afgedrukt.

[p. 258]

Was de Latijnsche uitgave van 1634 (uitgave XVII) gemakkelijk om, zooals Blaeu het in de voorrede van de uitgave van 1635 van denzelfden druk (uitgave XVIII) zegt, ‘ut.. ...... ab itinerante aut ambulante non moleste circumferri possit’, toch verlangde men zeker voor de bibliotheek diezelfde uitgave met de nieuwe indeeling en vermeerderingen in deftig folio te bezitten, versierd met de platen der vroegere folio-uitgaven. Dit verlangen werd bevredigd door de laatste folio-uitgave der Latijnsche vertaling:

XX. Latijn. (Koninklijke Bibliotheek).

Lud. Guicciardini| Belgium universum.| seu| Omnium Inferioris Germaniae| Regionum accurata Descriptio,| Tabulis Geographicis| Tam Provinciarum quam Urbium| praecipuarum; nee non & Addita-|mentis nonnullis plurimum| aucta & illustrata.| Amstelodami| Apud Joannem Janssonium 1646| - fol.

Titel in frontispice als voor uitgave XVI; verso: blank. - 6 ongenumm. blzz., waarop: ‘Typographus lectori’, zonder datum; Index tabularum tam Regionum, quam urbium etc.; de wapens der 17 provinciën als rand, in kopergravure. - Pars 1^a. blz. 1-36; Pars 2^a. blz. 37-120, 11 ongenumm. blz., blz. 120-231; Pars 3^a. blz. 1-46 (5 blzz. zijn 46 genummerd), 47-69, 66-111).

De voorrede is grootendeels gelijk aan die in uitgave XVIII; de tekst is woordelijk naar die uitgave herdrukt. Alleen is het Additamentum bij Amsterdam zeer uitgebreid; terwijl dat in uitgave XVIII nog niet ten volle twee blzz. beslaat, neemt het in deze uitgave 5 blzz. in (die allen 46 zijn genummerd), waarin behalve eene geschiedenis der stad afzonderlijke hoofdstukken voorkomen: De Templo Veteri aliisque Antiqui lateris aedificiis; De Templo Novo aliisque Novi lateris aedificiis sacris, en De Bursa.

[p. 259]

De platen en kaarten, ten getale van 94, zijn die uit de vorige folio-uitgaven en met de oude nummers, doch hier, door de nieuwe verdeeling van het werk, natuurlijk door elkander. Vergeleken met de voorgaande foliouitgave (uitgave XVI) is deze uitgave verminderd met de volgende platen:

Wachtendonk.

Stadhuis te Vlissingen.

St. Winocsbergen.

Nog éénmaal werden de platen gebruikt en wel voor de laatste folio-uitgave, die van Guicciardini's beroemd werk verscheen:

XXI. Hollandsch. (Koninklijke Bibliotheek).

Belgium| dat is:| Nederlandt,| ofte| Beschrijvinge derselviger| Provincien| ende| steden.| Eerst in 't licht gegeven| Door den vermaarden| M. Lowys Guicciardyn.| Ende nu weder| Met veel byvoegselen, schoone Land-|Caerten, ende afbeeldinge der Ste-|den vermeerdert.| Amstelodami| Apud Joannem Janssonium 1648.| - fol.

Titel in gegraveerde frontispice, als in uitgave XX; verso: Sonnet: Ant. Olivier sur la Description Belgique du Seigneur Loys Guicciardin. - 6 ongenumm. blzz., waarop: Opdracht v.P. Montanus aan de Staten-Generaal, zonder datum; Ludovicus Guicciardinus tot den leser, gedagt. 1566; Bladtwijzer van de beschrijvinge der Nederlanden, aenwijsende op wat Pagie de Caerten ende Aftekeninge der steden gestelt moeten worden; de wapens der 17 provinciën, als rand in kopergravure. - Blz. 1-359, 306-337. - Tafel van de namen enz. 22 ongenumm. bldzz.

De opdracht is dezelfde als in uitgave XI, dáár gedagteekend 20 Juli 1612; het woord tot den lezer eveneens; de tekst is een woordelijke herdruk van die uitgave.

[p. 260]

97, van N^o. 1-100, genummerde platen komen hier voor. In de reeks ontbreken:

N^o. 25. Rijnberg.

61. Stadhuis te Middelburg.

73. St. Winocsbergen,

welke platen ook niet op het register voorkomen.

Vergeleken met de platen in uitgave XX komen hier meer voor:

Wachtendonk.

Stadhuis te Amsterdam }op één blad.

Waag te Amsterdam }op één blad.

Nog twee uitgaven blijven ter vermelding over, beiden van de Latijnsche vertaling volgens de indeeling der uitgaven XVII, XVIII en XX, en in den tekst met elkander geheel overeenstemmend. De eerste dier beiden is:

XXII. Latijn. (Koninklijke Bibliotheek).

Belgicae,| sive| Inferioris Germaniae,| descriptio:| Auctore| Ludovico Guicciardino| Nobili Florentino.| Editio postrema prioribus| auctior.| Additamentis novis & Statu Politico| regionum & urbium aucta,| Earundemque iconismis illustrata.| |Amstelodami| Apud Johannem Jansonium| Juniorem.| CIƆIƆCLII.| - 3 stukken in 2 dln. 12mo.

Dl I. Voortitel; verso: een fraai frontispice, in het midden de Hollandsche leeuw aan het strand der zee, waarin twee schepen zichtbaar; er boven vier engeltjes, die de wapenborden van drie provinciën vasthouden; aan weerszijden zijn de wapens der overige 14 provinciën opgehangen; onderaan een vloot in zee. - Gegraveerde titel: de Hollandsche maagd; onderaan de vertegenwoordigers der verschillende standen; in de verte de zee met schepen; verso: blank. - 4 ongenumm. blzz. waarop ‘Typographus lectori’, gedagt. Amst. 30 April

[p. 261]

1652; Index tabularum et urbium. - Titel (blz. 1): Pars prima s. Belgicae descriptio generalis. 1652; verso (blz. 2): blank. - blz. 3-86. - Titel (blz. 87): Pars secunda, s. Belgicae Regi Hispaniarum subdita. 1652; verso (blz. 88): blank. - blz. 89-521. - Dl. II. Titel (blz. 1): Pars tertia de Belgica faederata, etc. Additamentis passim insertis, & ad haec tempora auctis. 1652; verso (bl. 2): blank. - blz. 3-295.

De voorrede is geheel gelijk aan die in uitgave XVIII; de tekst aan die van uitgave XX.

Deze uitgave bevat één kaartje en 45 plaatjes, alle plannen van steden. Het kaartje (van de Nederlanden) is hetzelfde dat men vindt op blz. 6 van Goos' Nederl. Caertboeck. 1616. De plaatjes zijn dezelfden, die in uitgave XVII voorkomen, met de volgende veranderingen. De volgende plans komen hier meer voor:

Leuven.

Brussel.

Antwerpen.

Duinkerken.

Valenciennes.

Nijmegen.

Arnhem.

Vlissingen.

Deventer.

Zwolle.

Kampen.

Franeker.

Groningen.

Daarentegen ontbreken hier de volgende kaartjes:

Gallia Belgica.

Brabant.

Limburg.

Luxemburg.

Vlaanderen.

Artois.

Henegouwen.

Namen.

Luik.

Gelderland.

Holland.

Zuidholland.

Noordholland.

Zijpe.

Zeeland.

Utrecht.

Overijssel.

Friesland.

en het plan van het Huis te Britten.

[p. 262]

Reeds na een achttal jaren verscheen een herdruk van deze uitgave:

XXIII. Latijn. (Koninklijke. Bibliotheek).

Belgicae,| sive| Inferioris Germaniae| descriptio.| Auctore Ludovico Guicciardino| Nobili Florentino.| Editio postrema prioribus| auctior.| Additamentis novis & Statu Politico| regionum & urbium aucta,| Earundemque iconismis illustrata.| |Amstelaedami,| Apud Jacobum Meursium,| Chalcographum, CIƆIƆCLX.| - 3 stukken in 2 dln. 12mo.

Dl. I. Gegraveerde titel; een zittende maagd in de eene hand de lans, waarop de vrijheidshoed; in de andere het wapen des Spaanschen konings; om haar heen staan personen, de verschillende standen voorstellende; boven haar zijn de wapens der 17 provinciën opgehangen. - Gedrukte titel, verso: blank. - 10 ongenumm. blzz., waarop: Typographus lectori, gedagt. 30 Sept. 1660; Index eorum, quae 1^a et 2^a parte continentur: Index tabularum et urbium. - Titel (blz. 1): Pars prima, sive Belgicae descriptio generalis (geen adres en geen datum); verso (blz. 2): blank. - blz. 3-86. - Titel (blz. 87): Pars secunda: de Belgica Regi Hispaniarum subdita etc. Additamentis passim insertis, & ad haec tempora auctis. 1660.; verso (blz. 88): blank. - blz. 89 - 521. - Dl. II. blanke blz.; verso: frontispice, als het verso van den voortitel van uitgave XXII Dl. I; - gegraveerde titel als die voor de uitgave XXII Dl. I. - Gedrukte titel (blz. 1): Pars tertia. De Belgica faederata etc. Additamentis passim insertis, & ad haec tempora auctis. 1660; verso (blz. 2): blank. - blz. 3-295. - 4 ongenumm. blzz., waarop: Index tertiae partis.

Geheel gelijk, bladzijde voor bladzijde, aan uitgave XXII; toch stellig een andere druk en geen nieuwe titeluitgave. Wat deze uitgave boven de vorigen (uitg.

[p. 263]

XVII, XVIII, XX en XXII) van deze zelfde bewerking verheft zijn de indices, die hier voor het eerst voorkomen.

Hier vindt men ter illustratie een kaartje en 60 ongenummerde plaatjes. Het kaartje is hetzelfde als in uitgave XXII, doch hier zonder de omlijsting, die alle kaartjes in Goos' Caertboeck versierde. Met die uitgave vergeleken is deze vermeerderd met de volgende plans:

Tienen.

Lier.

Grave.

Sluis.

Aalst.

Hulst.

Tiel.

Bommel.

Harderwijk.

Gorinchem.

't Huis te Britten.

Brielle.

Dockum.

Bolsward.

Sneek.

Harlingen.

Hoewel de beide volgende uitgaven niet het werk van Guicciardini zijn, worden zij toch gewoonlijk tot zijn werken geteld, ten eerste, omdat Guicciardini's werk eraan ten grondslag strekte, en ten tweede omdat zij dezelfde platen bevatten als de latijnsche 12mo-uitgaven van G's beschrijving. Daarom moge de beschrijving ervan ook hier hare plaats vinden.

XXIV. Hollandsch. (Auctie Kramm).

Beschryvingh| der Neder-landen;| Soo uyt Louis Guicciardyn als| andere vermaerde Schrijvers kortelijk| voorgestelt, en met nieuwe Byson-|derheeden, 't zedert haeren tijdt voor-|gevallen, doorgaens verrijkt.| Hierbenevens sijn d'aenmerkkelijkste| Steden met haere Aftekeningen| verçiert.| 't Amsterdam,| Bij Jacob van Meurs, Boek-han-| delaer en Plaat-snijder, op de Cingel tegen| over d'Appelmarkt in de Stadt| Meurs. Anno 1660.| - 2 dln. 12mo.

Dl. I. Gegrav. titel, voorstellende een maagd op eene verhevenheid zittende, waarop: ‘Beschrijving der Nederlanden’; boven haar de wapens der 11 provinciën in dit deel beschreven; aan weerszijden eenige personen; twee

[p. 264]

personen bieden haar geknield kaarten enz. aan; verso: blank.- Titel, verso: blank. - Opdracht van v. Meurs aan Johan Huydekoper. 4 ongenumm. blzz. - Generale beschryvingh der Nederlanden. 70 ongenumm. blzz. (kursijf). - blank 2 ongenumm. blzz. - blz. (1)-(6). blz. 1-432. - Register van 't eerste deel. 12 ongenumm. blzz. - Dl. II. Gegrav. titel, voorstellende de Hollandsche maagd staande, in de rechterhand een met de vrijheidshoed gekroonde lans, in de linker een schild; aan haar voeten de leeuw met pijlbundel; boven haar de wapens der 7 provinciën, in dit deel beschreven; aan weerszijden eenige personen; voor haar geknield een neger, die rollen tabak aanbiedt; verso: blank. - Titel, verso: blank. - blz. 433-10008 (1008). - Register van 't tweede deel en Register der steden, op wat plaets deselven moeten gestelt worden. 16 ongenumm. blzz.

De tekst is een zeer vermeerderde herdruk van de ‘Beschryvinge door Reinier Telle (Regn. Vitellius) bij Goos' Caertboeck. 1616 en dus getrokken uit Guicciardini (1612), v. Meteren, Marchant, Junius e.a. Hij komt bijna woordelijk overeen met den tekst van: De Vyerighe colom. Amst. (1660)¹⁾. Dikwijls vindt men geheele gedeelten uit G. overgenomen met de bijvoeging:

1) 1) Ter loops zij hier opgemerkt dat de datum van deze uitgave van: De Vyerighe Colom steeds verkeerd wordt opgegeven. In Cat. Meulman (N^o. 105) vindt men (1630?): evenzoo in Nijhoff's Bibliotheca histor.-Neerland. (N^o. 641); terwijl Bodel Nijenhuis in zijne Bibliographie der plaatsbeschrijvingen, onder N^o. 41, o.a. een uitgave van 1658 noemt. Dat 1660 het juiste jaar is blijkt daaruit dat men op blz. 118 (of blz. 644 bij Guicciardini, uitgave XXIV) vindt: ‘Voorlede jaer wierdt de Keurvorstin van Brandenburgh, en haer Vrouw-Moeder de Princes Douairière van Oranje, met veel treffelijcke Personnagiën der Vorstelijcke Huysen van Oranje, Anhalt en Nassau &c. alhier heerlijck inghehaelt.’ Deze intocht nu heeft plaatsgehad op 29 Aug. 1659. Zie: Wagenaar, Amsterdam. Dl. I. blz. 599.

[p. 265]

‘(seght Guicciardyn)’ of ‘(soo Guicciardyn schrijft)’ of ‘Dit alleen willen wij uyt Guicciardyn daer bij doen’, enz. De beschrijving van Amsterdam is zeer uitgebreid en beslaat niet minder dan blz. 553-648, met aanhalingen uit Vondel e.a.

Wat kaarten en platen betreft, deze uitgave bevat één kaart en 62 ongenummerde plaatjes, die geheel overeenkomen met die in uitgave XXIII. Hier zijn bijgevoegd:

Sas van Gent (plan)
d'Heerlijkheit Maersseveen (volgens het register behoort dit plaatje in het 2^e deel op blz. 882; het ontbrak echter in het exemplaar dat ik zag)
en een plaatje dat niet op het register voorkomt, in kopergravure: ‘Afbeeldingh van het Nieuwe Stadhuys, tot Amsterdam. Jacop van Meurs excu.’, een gezicht op den Dam, met het Stadhuis en de Nieuwe kerk met den ontworpen toren, die de, na den brand van 11 Febr. 1645, herbouwde kerk moest sieren. De ‘onvolmaakte toren’ kwam, zooals bekend is, nooit tot stand. Het plaatje draagt in den bovenhoek: ‘616’, het nummer der blz. waartegenover het is geplaatst.

De volgende uitgave is een woordelijke herdruk van de bovenstaande:

XXV. Hollandsch. (Koninklijke Bibliotheek).

Beschryvingh| der| Neder-landen;| Soo uyt Louis Guicciardyn als| andere vermaerde Schrijvers kortelijk| voorgestelt, en met nieuwe Byson-|derheden, 't zedert haren tijdt| voorgevallen, doorgaens verrijckt.| Hier benevens zijn d'aenmerckelijckste| Steden met hare Aftekeningen| verçiert.| Eerste deel.| |t' Amsterdam,| Bij Jacob van Meurs,

[p. 266]

Boeck-|handelaer en Plaetsnijder, woonende| in de Nieuwestraet, in de Stadt| Meurs. Anno 1662.| - 12mo.
Beschryving| der| Nederlanden;| Soo uyt Louis Guicciardyn als andere| vermaerde Schrijvers kortelijk voorgestelt, en met nieuwe Bysonderheden, t' zedert haren tijdt voor-|gevallen, doorgaens| verrijckt.| Hier benevens zijn d'aenmerkkelijkste| Steden met haere Aftekeningen| verçiert.| Tweede deel.| |t'Amsterdam,| Bij Jacob van Meurs, Boeckhan-|delaer en Plaet-snijder, op de Cingel te-|gen over d'Appel-markt in de Stadt| Meurs. Anno 1660.| - 12mo.

I. Gegrav. titel, geheel gelijk aan dien voor Dl I van uitgave XXIV, met het oude adres: ‘Singel tegenover de Appelmarct’ en den datum 1660; verso: blank. - Titel, verso: blank. - Generale beschrijving. 67 ongen. blzz. met kursief gedrukt; (de laatste blz. verso blank). - Blz. 1-432. - Register van 't eerste Deel. 12 ongenumm. blzz.

II. Gegrav. titel, (blz. 1) geheel gelijk aan dien voor Dl. II van uitgave XXIV; verso (blz. 2) blank. - Titel (blz. 3); verso (blz. 4) blank. - Blz. 5-578. - Register van 't tweede Deel, en Register der Steden van 't eerste en tweede deel, op wat plaats deselven moeten ghestelt worden. 10 ongenumm. blzz.

Ofschoon het tweede deel vroeger gedateerd is dan het eerste, de letters niet geheel gelijk zijn, en zelfs de titels in spelling en indeeling verschillen (waarom de titel van elk deel dan ook afzonderlijk is afgeschreven), behooren deze twee deeltjes zonder twijfel bij elkander. Het bewijs vindt men in het register der plans van steden aan het einde van het tweede deel, dat geheel voor het eerste deel, in 1662 verschenen, past, wat niet het geval is voor het eerste deel van uitgave XXIV. Ik vermeen dan ook in den datum van het tweede deel (1660) een drukfout te mogen zien. Dat het in elk ge-

[p. 267]

val later werd gedrukt dan het tweede deel van uitgave XXIV, met denzelfden datum, blijkt hieruit, dat op het plaatje het stadhuis voorstellende, dat bij blz. 616 van uitgave XXIV voorkomt, en hier tegenover blz. 188 van Dl. II staat, het nummer ‘616’ is uitgewischt, maar zoo dat de sporen van de cijfers nog duidelijk zichtbaar zijn.

De tekst is woordelijk herdrukt naar uitgave XXIV, terwijl hier één kaart en 61 plaatjes voorkomen, geheel dezelfden als in uitgave XXIV. Het plaatje dat hier minder is, is dat van de Heerlijkheid Maersseveen, dat in die uitgave zeker alleen voorkwam, omdat zij aan Johan Huydekoper, Heer van Maersseveen, was opgedragen. Het plaatje het Stadhuis voorstellend ontbreekt ook hier op het register.

Eindelijk vallen nog te vermelden de uittreksels en verkortingen van Guicciardini's werk. Dat de beschrijving der uittreksels vooraf ga:

XXVI. Latijn. (Koninklijke Bibliotheek).

Lud. Guicciardini,| Itali,| Hollandiae| Selandiaeque| descriptio.| Ex tertia ac postrema Auctoris| recognitione Italica, Latinitate donata.| Inserta sunt elegantissima| Casparis Barlaei| V.C.| Urbium praecipuarum Encomia.| - 16to.

Neemt blz. 154-163 in van: Respublica Hollandiae et Urbes. Lugd. Bat., Ex officina Joannis Maire (Elzevier). 1630. Het bevat de beschrijving der steden van Holland en Zeeland, elk voorafgegaan door een Latijnsch gedicht van C. Barlaeus.

Nog in deze eeuw zag een gedeeltelijke herdruk het licht en wel onder den titel:

[p. 268]

XXVII. Hollandsch.

Beschrijving| van| Antwerpen| Mechelen, Lier en Turnhout,| door| L. Guicciardini,| Edelman van Florentië,| in het Nederduitsch vertaeld door| Kiliaen,| herdrukt volgens de uitgave van 1612| in naem der| Rederykkamer De Olyftak.| |Antwerpen| bij J.E. Rysheuvels, Drukker en uitgever,| hoek van Kipdorp en St. Jacobsstraet.| 1854.| - gr. 8vo.

Voortitel, verso: blank. - Titel, verso: blank. - Voorwoord, blz. I-IV. - Ludovicus Guicciardinus tot den Leser, gedagt. Antwerpen, 1566. blz. V-VIII. - Opdracht: Aen den Doorluchtighen Raedt van Antwerpen, gedagt. 20 Oct. 1566. blz. IX. X. - Resolutiën van Wethouderen der Stadt Antwerpen van 6 Maart 1581 en 14 April 1719. blz. XI. XII. - blz. 1-223. - Aanhangsel. blz. 224-244. - Met plan van Antwerpen.

Het voorwoord bevat een betoog om den herdruk van dit gedeelte van G's werk te rechtvaardigen. Het: Tot den leser’ is letterlijk herdrukt; de opdracht is die, die voorkomt op blz. 57 der uitgave van 1612. De Resolutie van 6 Maart 1581. (zie Bijlage A) bevat het besluit ter vereering van Guicciardini met een gouden keten; die van 14 April 1719 het besluit tot hernieuwing van G's grafzerk.

De woordelijk herdrukte tekst komt overeen met de volgende gedeelten en blzz. der uitgave van 1612: Antwerpen (blz. 57-104), Markgraefschap d.H. Rijks (blz. 108, 109), Mechelen (blz. 131-135), Lier (blz. 117, 118), Heyst (blz. 135), Duffel (blz. 121), Waelhem (blz. 121), Putte (blz. 124), Rumpst (blz. 124), Herentals (blz 119), Ghele (blz. 123), Turnhout (blz. 121), Hoochstrate (blz. 111), Loenhout blz. 111), Santhoven (blz. 124) en Lillo (blz. 123).

Het aanhangsel bevat een uittreksel uit Dürer in de

[p. 269]

Nederlanden, door Verachter in 1840 uitgegeven; een tabel der Waerde der munten in de 16^e eeuw; over den oorsprong van Antwerpen; over de vergrootingen van Antwerpen; over den toren der Hoofdkerk (uit de: Bibliothèque d. antiquités belg.); over de Jezuieten te Antwerpen (uit: Cantillon, Vermakelijkheden); over de beurs (uit hetz. werk); over het Oosterlinghuis (uit hetz. werk); over de Costumen van Antwerpen; en een: Korte levensschets van Guicciardini (uit Michot, Biographie) met eene kleine bijvoeging.

De plaat is een kopy in steendruk van het plan in de uitgave van 1609 (uitg. IX) en volgg. met het jaartal 1598, op dezelfde grootte.

Eindelijk werd G's overzicht van de Vlaamsche schilderschool nog afzonderlijk in de Engelsche taal uitgegeven:

XXVIII. Engelsch. (S. Kensington-Museum).

Guicciardini's account of the ancient Flemish school of painting, translated from his description of the Netherlands, published in Italian at Antwerp, 1567, with a preface by the translator. London, printed for I. Hebert, N^o. 29. Great Russel street, Bloomsbury. 1795. - 16to.

Voortitel, verso: blank. - Titel, verso: blank. - Preface. blz. V-XV. - Blz. 1-30. - Index, blz. 31-36.

De Preface bevat eenige opmerkingen omtrent den grooten invloed van de Vlaamsche school op de Engelsche; bovendien acht de vertaler G's werk belangrijk als het oudste werk over dit onderwerp. Eenige onnauwkeurigheden in de data enz. worden aangewezen; evenzoo dat de namen van Albert van Ouwater, Cornelius Engelbrecht, Richard Aerts, Aertgen van Leyden en Francis Crebbe ontbreken. Zooals de Heer Génard opmerkte, trok Guicciardini dit gedeelte van zijne Descrittione uit Vasari, aan wien opgaven door Lampsonius waren verstrekt.

[p. 270]

De vertaling loopt van: ‘Sono oltre a tutte queste in Anversa le tre Confrerie dette di Rettorica, cio è quella delle Violiere’ tot: ‘senza parlare di quelli che vanno per la Francia, per la Spagna & per il Portogallo.’

Deze vertaling, waarvan ik de beschrijving verschuldigd ben aan de welwillendheid van den Heer F.C.D. Thieme te Londen, is vervaardigd door Pinkerton.

Voor velen in het buitenland was G's werk te uitgebreid. Daarom was men er spoedig op bedacht verkortingen ervan te bezorgen. De eerste verscheen onder dezen titel:

XXIX. Engelsch (zie Lowndes, Bibliogr. manual, in voce).

Guicciardini's Description of the Low Countreys and of the Provinces thereof, gathered into an Epitome (by Tho. Danett). London, 1591. - 16to.

Al mijn zoeken in Nederlandsche en Belgische bibliotheken, bij particuliere verzamelaars, bij boekhandelaars te Londen enz. heeft niet gebaat. Geen enkel exemplaar is te vinden; zelfs de bibliotheek van het British Museum bezit dezen druk niet. Ik durf echter aannemen dat hij geheel overeenkomt met de uitgave van 1593, waarvan ik de beschrijving laat volgen naar het exemplaar in het British Museum.

XXX. Engelsch (British Museum).

The Description of the Low Countreys and of the Provinces thereof, gathered into an Epitome out of the Historie of Lodovico Guicchardini. Imprinted at London by Peter Short for Thomas Chard. 1593. - 16to.

‘Epistle Dedicatorie’ aan ‘Lord Burghley, high Treasorer of England’, geteekend Tho^s Danett. - Tekst.

[p. 271]

- Register: ‘How to find readilie all the provinces of these Low Countreys, in the same order that they be described in this Booke.’ - Tesamen 122 blzz.

Ook voor Frankrijk schijnt de behoefte aan een verkorte Guicciardini gevoeld te zijn. Spoedig verscheen toch:

XXXI. Fransch. (Koninklijke Bibliotheek).

Sommaire| de la descri-|ption generale de| tous les Pays-Bas| de M.L. Guiciardin.| Par B. Rohault P.D.D.C.| A Son Excellence.| |A Arras,| Chez Robert Maudhuy, au Nom de Iesus.| M.D.XCVI.| Avec Previlège du Roy.| - kl. 8vo.

Titel, verso: wapen met vierregelig Fransch vers. - Opdracht aan: Messire Marc de Rye, Marquis de Varambon, Gouverneur d'Arthois, door Robert Maudhuy, gedagt. 24 Dec. 1595. 6 ongenumm. blzz. - Table des matières, enz. 11 ongenumm. blzz. - Extrait du Previlège du Roy, gedagt. 31 Jan. 1595. - Tekst. 68 ongenumm. blzz. (Sign. a.e.i.o.u. (a.e.i.o. elk van 16, u. van 4 blzz.) - blz. 17-248. - Aan het einde het merk I.H.S. en daaronder: A. Arras.| de l'imprimerie du| nom Iesus.| Chez Robert Maudhuy,| Marchant, Libraire & Im-|primeur Iuré.| - verso: een fleuron in houtsnede in een vierkant.

Hoewel mij, door het gemis van een exemplaar van het Engelsche Epitome, de vergelijking onmogelijk was, vermoed ik dat deze ‘Sommaire’ een vertaling is van de Engelsche. In de voorrede toch zegt Maudhuy: ‘Aussi tost que cest Epitome ou Sommaire me fut ès mains par Monseigneur M. Antoine Moullart Archediacre d'Arras, etc.’ Is de naam ‘Epitome’ hier toevallig? Ik kan het niet beslissen.

Toen verschillende steden van Zuid-Nederland in de

[p. 272]

macht van den Franschen koning waren gekomen werd een nieuwe uitgave zeker gewenscht. Zij verscheen onder den titel:

XXXII. Fransch (Koninklijke Bibliotheek).

Description| generalle de| tous les Pays-Bas| assavoir.|

Arthois.	Gueldres.
Brabant.	Over-Issel.
Flandre.	Frise.
Haynaut.	Hollande.
Luxembourg.	Utrecht.
Liege.	Zelande.

Extraitte de Guichardin| & autres Autheurs.| Par B. Rohault P.D.D.C.| |A Rouen,| Chez Jacques Besongne, dans| la Court du Palais.| M.DC.XLVII.| - 12mo.

Titel, verso: blank. - Blz. 3-420. - Table d. matières. 24 ongenumm. blzz.

Woordelijke herdruk van de uitgave van 1596, ofschoon de woorden: ‘extraitte de G. & ‘autres autheurs’, die op den titel van de uitgave van 1596 niet voorkomen, vermeerderingen zouden doen vermoeden. Alleen is hier bijgevoegd op blz. 419 en 420: ‘Noms des villes & forteresses du Pays-Bas que le Roy de France a reduittes à son obeyssance depuis l'année 1637 jusques à present.’

Eindelijk verscheen er nog een woordelijke herdruk der uitgave van 1596 (uitgave XXXI), voor welks beschrijving ik den Heer Léopold Delisle, den welwillenden Directeur van de Bibliothèque nationale te Parijs, dank verschuldigd ben:

XXXIII. Fransch (Bibliothèque nation. te Parijs).

Nouvelle| Description| des| Pays-Bas,| et| de toutes les villes| des dix-sept provinces,| Leurs Scituations, Forti-

[p. 273]

fications,| Rivières, Escluses, & autres| choses rares & curieuses.| Avec l'estat present de chaque Place| de Flandre.| A Paris,| Chez Jean Cochart, Au Palais,| dans la Gallerie des Prisonniers,| au S. Esprit.| M.D.C.LXVII.| Avec Permission.| - 12mo.

Titel, verso: blank. - Table des matières contenues en ce Livre. 22 ongenumm. blzz. - blz. 1-310. - Aan het einde op blz. 310: Permission: Permis d'Imprimer: fait ce seizième Juillet 1667. De la Reynie.

Ook het niet bestaan van eenige, door mij vermeld gevonden, uitgaven vermeen ik te moeten aantoonen.

Volgens Bodel Nijenhuis, Bibliographie der plaatsbeschrijvingen (Toevoegsel, N^o. 7), zoude er een uitgave der Nederlandsche vertaling bestaan, Antwerpen, 1612. Nergens, ook niet in de Stadsbibliotheek te Antwerpen, is dit boek bekend. Ik durf verzekeren dat die uitgave niet bestaat, evenmin als een Fransche uitgave, als te Parijs in 1612 verschenen in de Bibliotheca Hulthemiana genoemd, (N^o. 25769 noot). Zij ontbreekt in alle boekerijen, ook in de Bibliothèque nationale te Parijs. Eindelijk noemt van Abcoude en Arrenberg in zijn Alph. naamlijst een uitgave, Amst. 1672; hij noemt geen enkele der andere uitgaven en ik durf verzekeren dat wij hier slechts met een drukfout te doen hebben voor 1612, het jaar der eerste en meest bekende hollandsche uitgave.

[p. 274]

Bijlage A.

Alsoo Mess^r. Lodovico Guichardini op heden datum is in collegio gecompareert, ende mijne heeren de wethouderen ende de goede mannen van den maendagschen raedt heeft beschoncken met de descriptie ende beschryvinge van de Nederlanden, by hem gemaekt, ende tot meerder lof ende vereeringe der selver landen, ende namentlijk deser stadt van Antwerpen, uitgegeven, ende in alle spraeken ende talen doen translatteren hebbende, mede de beschryvinge van deser stadt en omliggende plaetsen de selver weth. gedediceert; aenmerkende mijne heeren ende goede mannen voors. desen synen goede wille ende genegentheydt tot derselver stadt, ende in de regarde nemende op andere syne voorgaende diensten der stadt in meer deelen beweesen, soo ist dat de selve wethouderen ende goede mannen, in teeken van eene gratuiteyt ende danckbaerheydt, hem Mess^r. Lodoico Guichardini hebben beschoncken ende beschencken, mits desen, met een gouden keten van twee honderd guldens, ordonnerende den tresoriers ende rentmeestere de selve hem van stadswegen te leveren.

Aldus gedaen in collegio, Lunae vj martii anno 1581. Presentibus omnibus schabinis, exceptis Alostano et Dalio.

(Resolutiën van Antwerpen).

Bijlage B.

Smanend^s den xiiii augusty anno 1581.

Christophorus Plantyn architypographus regius is by den rade toegevoucht tot een vereringe ende subventie van de costen Die hy doende is ende gedaen heeft tot een bouck geintituleert Description du pays bas par Guychardyn flo-

[p. 275]

rentyn in de welcke mede de stadt van Utrecht in een chairte gedelinieert ende de gelegentheyt van dien gedescribeert is de somme van vyff ponden groot.

(Extract uit des Raad Dag. boek. fol. 197 vs^o).

Bijlage C.

A tous seigneurs, magistrats, officiers, bourgeois & habitants des Provinces, villes, Franchises, & villages des Païs-bas ou basse Allemagne, Salut.

Le seigneur Louis Guicciardin Autheur de la Description des Païs-bas, l'ayant augmentée plus que de moictié & mise entre mes mains pour l'imprimer, ie solicitay incōtinent mes amis de m'assister à recouvrer les pourtraicts, non seulement de chacune Province; mais aussi de toutes villes qui leur seroit possible, afin de les faire tailler en planches de cuivre pour le plaisir, commodité de ceux qui les desireroyent avoir à part, ou bien coniointes avec ledict livre. Ainsi s'est il ensuivi que nous avons recouvert & faict tailler toutes les Cartes desdictes Provinces, & de plusieurs villes d'icelles au mieux qu'il nous esté possible, selon les patrons qu'il a pleu a quelques ungs des Magistrats d'aucunes d'icelles villes nous envoyer liberalemēt; & comme par toutes autres manières nous les avons peu recouvrer de nosdicts Seigneurs et bons amis; & aussi faict faire à nos despens. Mais comme telle entreprinse ne se pourroit iamais parachever selon sa dignité, sans l'aide & assistence de vous mes Seigneurs, Magistrats, Officiers, Bourgeois, ou inhabitants de chacun lieu; nous vous prions tous en general, & chacun en particulier, qu'il vous plaise nous assister & aider de toutes & chacune chose que iugerez propre et honorable pour l'illustration de chacunne de vos villes, Franchises, ou places, tant en pourtraicts d'icelles, comme en toutes autres declarations

[p. 276]

des particularités, qu'il vous semblera bon d'estre adiouxté audict livre, ou Description desdicts Païs-bas, & aux pourtraicts de chacun lieu d'iceux. Ce que faisants nous vous promectons de tascher, par tous moyens à nous possibles, de suivre ce qu'il vous aura pleu nous ordonner, prescrire & designer en telles choses. Ce pendant ie prieray Dieu, Messeigneurs, qu'il lui plaise vous augmenter à tous & à chacun de vous ses sainctes graces en bonne prospérité. d'Anvers, en nostre Imprimerie, ce 15 de Decembre M.D.LXXXI.

Le tout vostre bien affectionné à vous faire treshumble service.

Christophle Plantin.

Bijlage D.

Amplissimi, prudentissimi Domini!

Ut constat amplitudini vestrae, et typographi simul et nostra in excudenda quam dignati estis submittere, inclytae urbis vestrae descriptione, diligentiae ratio: ausus sum unicum istud versi a nobis Guicciardini exemplar amplitudini vestrae offerre, quod pro solita vestra benignitate & in patriam urbem affectu, spero, imo confido, vobis haud fore ingratum. Valete, Amplissimi Domini, et rempublicam vestram feliciter diu regite. Amstelrodami 15 Cal. Sext. Amplitudini vestra addictissimus

Regnerus Vitellius.

[p. 277]

Naschrift.

Onder het afdrukken der voorgaande bladen zag de, in het voorwoord in uitzicht gestelde, studie van den Heer van Even het licht. Zij neemt in het 33^e deel van de Annales de l'Académie d'archéologie de Belgique de bladzijden 249 tot 324 in.

Zooals zich liet verwachten, zijn talrijke, tot heden onbekende, levensbijzonderheden van Lodovico Guicciardini hier bijeengebracht.

Dankbaar voor het beeld dat de Heer van Even ons van den Florentijner schetste, zij het mij vergund aan mijne bibliografie eenige opmerkingen toetevoegen, vooral in betrekking tot die gedeelten van de levensschets, waar de geachte schrijver zich op bibliografisch terrein begeeft.

Vooreerst is de Heer van Even gelukkiger geweest dan ik in het vinden van iemand die hem de beschrijving gaf van het handschrift der Spaansche vertaling in de Nationale Bibliotheek te Madrid. Die beschrijving, hem door den Heer Pedro de Madrazo te Madrid verstrekt, vindt men nu op blz. 301 van zijn werk.

Sprekende van de zooveel besproken plaat van het Stadhuis te Antwerpen (zie mijne beschrijving van uitgave II) heeft de, gedeeltelijk woordelijke, navolging van wat de Heer Pinchart in 1855, over de uitgaven van G. in de 16^e eeuw, schreef, den schrijver op het dwaalspoor gebracht. Ook hij spreekt van ‘la planche de la cathédrale d'Anvers’, waar, zooals ik aantoonde, hôtel de ville moet gelezen worden.

In de korte lijst der verschillende uitgaven van G. komen niet vóór de uitgaven bij mij 3, 5, 10, 17, 25, 26, 28, 29, 30, 32 en 33 genummerd.

De langwerpig-4to uitgave van 1617 (bij mij uitgave 15) wordt verkeerdelijk onder de fransche vertalingen gesteld. Dat verder eene uitgave van 1619 der fransche vertaling

[p. 278]

zoude bestaan, waag ik ten sterkste te betwijfelen. Deze opgave, waarschijnlijk uit een of anderen catalogus getrokken, zal wel haar grond vinden in een drukfout voor 1609. Evenzoo zoude mij het bestaan der uitgaven van 1614, 1625 en 1656 van de Latijnsche vertaling duidelijker moeten blijken om aan de opgave geloof te hechten.

Ten slotte breng ik mijn oprechten dank aan allen, die mij bij mijne nasporingen behulpzaam waren, vooral aan den Hoogleeraar R. Fruin, die mij zijne aanteekeningen afstond, met verlof die te gebruiken zooals het mij goeddocht. Ik meen het best gedaan te hebben ze te geven zooals zij uit de pen van den geleerden geschiedkundige zijn gevloeid.

's Gravenhage, 9 December 1877.

[p. 279]

Tabellarisch overzicht der platen
In de verschillende uitgaven voorkomende.

It. = Italiaansch; Fr. = Fransch; D. = Duitsch; H. = Hollandsch; L. = Latijn; A. = te Amsterdam uitgegeven; C. = te Calais uitgegeven.

[p. 280]

[afbeelding aanklikbaar in noot]⁺

+

[p. 281]

[afbeelding aanklikbaar in noot]⁺

+

[p. 282]

[afbeelding aanklikbaar in noot]⁺

+

[p. 283]

[afbeelding aanklikbaar in noot]⁺

+

[p. 284]

[afbeelding aanklikbaar in noot]⁺

+

[p. 285]

[afbeelding aanklikbaar in noot]⁺

+

[p. 286]

[afbeelding aanklikbaar in noot]⁺

+