Biekorf. Jaargang 104

[p. 329]

Het beleg van Oostende 1601-1604 herdacht.

Tijdens het beleg van Oostende, dat van 5 juli 1601 tot 22 september 1604 duurde, stonden de legers van Aartshertog Albrecht en de Staatse troepen van de Republiek der Verenigde Provinciën die de kuststad stevig in handen hadden, tegenover elkaar. Deze veldslag, die bijna even lang duurde als de IJzerslag tijdens de Eerste Wereldoorlog, hield de Europese politieke en militaire beleidsmensen in de ban. Vele kwamen dan ook het gevechtsterrein bezoeken, zowel uit nieuwsgierigheid (ramptoeristen avant la lettre) als om professionele redenen, om te studeren en nieuwe kennis en ervaring op te doen op het gebied van krijgs- en geneeskunde. Tijdgenoten vergeleken deze uitzonderlijke gebeurtenis met de belegering van het antieke Troje. (In 1604 werd de laatste ‘afsnijding’ bij de oosthaven in de stad reeds het Nieuwe Troje genoemd).

In 2004 werd in Oostende het beleg op velerlei manieren herdacht. In 2002 had de stad Oostende in de Venetiaanse Gaanderijen reeds een belangwekkende tentoonstelling over de Oostendse Compagnie ingericht. Gewapend met deze ervaring, heeft het stadsbestuur zijn kunde en kennis aangewend om dit jaar het beleg uit 1601-1604 met een grootse tentoonstelling passend te herdenken. Daarnaast werden ook nog allerlei festiviteiten, lezingen en concerten, wandel- en fietsroutes ingercht. En als blijvende herinnering kwam een waardevolle publicatie van de pers.

De tentoonstelling gaf een gevarieerd overzicht van het beleg aan de hand van negen themata, waaronder het eigenlijke beleg, de legers, de bewapening, het dagelijks leven, enz.; dit alles geïllustreerd door schilderijen, prenten, kaarten, ooggetuigenverslagen, pamfletten, eigentijdse publicaties van historici, wapentuig. Ook aan de voorgeschiedenis - beginnend ca. 1566 - werd veel aandacht besteed, o.a. aan de slag bij Nieuwpoort in 1600 waarin Maurits van Nassau wel de overwinnaar was, maar deze havenstad toch niet kon innemen en evenmin kon doorstoten naar Duinkerke. De getoonde schilderijen lieten ons niet enkel kennis maken met de ‘dramatis personae’ (vorsten, edelen, generaals), maar o.a. ook met het leven in het Aartshertogelijk legerkamp met zijn tenten, winkeltjes, eet- en drankgelegenheden. Het cartografisch materiaal gaf een duidelijk beeld van het verloop van de krijgsverrichtingen waarop o.a. de geleidelijke vooruitgang van de belegeraars te volgen was. De bijna vier jaar durende gevechten hebben het landschap rond Oostende grondig veranderd door het bouwen van forten, schansen en wallen, het omleggen van waterlopen, het afgraven van duinen en het aanleggen van loopgraven. En na het oorlogsgeweld moest de stad worden heropgebouwd.

[p. 330]

Het was een tentoonstelling waarin veel te bekijken en...te bestuderen was. De blikvangers waren ongetwijfeld de twee aan Rubens toegeschreven portretten van de Aartshertogen (uit privé bezit). Ook voor de grote schilderijen die het beleg afbeelden - met daarop het imponerende platform ‘De grote kat’ - was veel belangstelling. En voor wie zich, met een goede kennis van de streek, in de veldslag wilde verdiepen, waren de vele kaarten een echte goudmijn.

Naar aanleiding van de tentoonstelling heeft het Davidsfonds een boek uitgegeven onder redactie van prof. dr. Werner Thomas, getiteld De val van het Nieuwe Troje. Het beleg van Oostende 1601-1604 (208 blz., ill.). Het bevat zowel een aantal bijdragen betreffende het beleg van Oostende als de eigenlijke catalogus van de tentoonstelling. Uitvoerig wordt in de publicatie ingegaan op de gebeurtenissen tijdens de decennia die aan het beleg voorafgingen. De gebastioneerde vesting Oostende was de enige stad op de Vlaamse kust die in handen was van de Republiek; ze was dan ook zeer geschikt als uitvalsbasis in de Zuidelijke Nederlanden en van uit de haven kon de Staatse vloot op de Noordzee opereren. Over het garnizoen van Oostende is heel wat archiefmateriaal bewaard Het moet een geweldige onderneming zijn geweest om de vesting met zijn vier- à vijfduizend man gedurende enkele jaren van mondvoorraad, wapens en munitie, bouwmateriaal, brandstof, enz. te voorzien. De aanvoer gebeurde met schepen die komend uit Zeeland en Holland, bedreigd werden door Spaanse vlooteenheden uit Sluis of door kapers uit Duinkerke. Blijkbaar heeft de belegerde stad nooit gebrek geleden, maar het langdurige beleg heeft de Republiek wel heel veel geld gekost. De dagen dat het in de stad kalm en rustig was, kregen de soldaten van het garnizoen zelfs bezoek van familieleden uit het Noorden. Er waren opvallend veel zieken en gewonden; zo werden op 24 november 1601 2912 gezonde mannen geteld en 1702 zieken en gekwetsten. Gewonde soldaten werden voor verzorging overgebracht naar Zeeland en verder in de Noordelijke Nederlanden. Voor de gesneuvelden - waarvan het aantal aan beide zijden telkens op ca. 77.000 wordt geschat - was het op de lange duur moeilijk om in Oostende nog plaats te vinden om ze te begraven.

De belegeraars hadden uiteraard een ander leven, alleen reeds door het feit dat ze ‘werkten’ op een uitgestrekt terrein rondom de gebastioneerde stad waar ze dan wel rekening moesten houden met het stormgeweld van de zee en met de vele waterlopen in het achterland die langdurige aanvallen konden bemoeilijken. Het eigenlijke beleg komt op p. 81-99 a.h.w. week na week uitvoerig aan bod. De belegering die meer dan drie jaar aansleepte, kende een aantal hoogtepun-

[p. 331]

Anoniem, Het beleg van Oostende (Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België).
Detail: onderaan het fort Albertus, hoofdkwartier van de Aartshertog; bovenaan De Grote Kat, platform van waarop de stad, werd beschoten met kanonnen.

[p. 332]

ten: in juli 1601, in januari 1602, in april 1603 en tenslotte - nadat in oktober 1603 de Italiaanse generaal A. Spinola het opperbevel van aartshertog Albrecht had overgenomen - de laatste aanvallen in juni-september 1604 met de uiteindelijke overgave op 22 september 1604. Het einde had nog iets onwerkelijks, althans in onze ogen. Prof. Thomas schrijft op p. 91: ‘Na twee dagen onderhandelingen gaf de stad zich over aan de meest gunstige voorwaarden, dat wil zeggen, iedereen van de drieduizend soldaten mocht de stad over land verlaten met behoud van vaandels, vier kanonnen, wapens, kogels en lonten. Op woensdag 22 september verliet het garnizoen de stad onder de ogen van Spinola en zijn officieren, die Marquette en de Staatse bevelhebbers op een banket uitnodigden alvorens ze naar Sluis vertrokken. Daar werden de overwonnenen door Maurits als helden ingehaald.’ (Tijdens het beleg van Oostende had Maurits van Nassau het ‘Spaanse’ Sluis op 20 augustus 1604 tot overgave gedwongen waardoor de republiek toch nog een goede haven op de Vlaamse kust in handen kreeg).

De Staatsen minimaliseerden hun nederlaag: Oostende was nog slechts een hoop stenen of een hoop zand. De bekende, uit Gent afkomstige humanist Daniël Heinsius zag het zo: ‘De stadt is lange weg, de Spaniaert komt te laet’. Enkele jaren later, in 1609, stelde het Twaalfjarig Bestand een (voorlopig) einde aan de oorlog in onze gewesten.

Al deze gebeurtenissen komen, na de elf bijdragen op p. 7-145, ook nog eens in detail aan bod in de 184 nrs. tellende catalogus (p. 148-194), waarna nog een bibliografie (p 169-207) volgt.

Tot slot enkele kleine opmerkingen. De Ieperleet was een waterloop die van Brugge, via Plassendale naar Nieuwpoort liep; vanaf Plassendale werd in 1622-1623 een kanaal naar Oostende gegraven. De Ieperleet liep dus niet door naar Oostende, zoals verscheidene malen staat geschreven.. Het zou wel handig geweest zijn om bij de onderschriften van de afbeeldingen ook telkens het catalogusnummer te vermelden. Zowel in de tentoonstelling als in het boek missen we een modern stadsplan van Oostende en omgeving met daarop de ligging van de versterkingen van en rondom de stad. Met behulp van het uitgebreide kaartenmateriaal, de Popp-kaarten, luchtfotografie en opmetingen uit archeologisch onderzoek zou dergelijke plattegrond zijn nut hebben gehad, inzonderheid voor belangstellenden in de plaatselijke geschiedenis.

Luc Devliegher