Biekorf. Jaargang 101

[p. 71]

Een nieuw werkinstrument voor de medioneerlandistiek of ‘Een groet scat in een cleyn vat’

De afronding van het grote Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) werd eind 1998 vorstelijk gevierd. Koningin Beatrix en Prins Claus van Nederland en Koning Albert en Koningin Paola van België kwamen er speciaal voor naar Leiden, de thuisstad van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie dat het woordenboek voltooid had. Maar de voltooiing van dit Nederlands-Vlaamse mammoetproject was voor het INL in 1998 niet de enige reden om feest te vieren. Op de valreep van dat jaar kon ook het uitbrengen gemeld worden van de cd-rom Middelnederlands, een belangrijk nieuw werkinstrument dat in de vorm van een klein schijfje aan iedereen die zich wel eens met de Middelnederlanse taal en letteren bezig houdt meteen een indrukwekkende digitale bibliotheek ter beschikking stelt: het schijfje bevat nl. een hoeveelheid elektronische gegevens die in gedrukte vorm algauw overeenkomt met een vijf tot zes meter goedgevulde boekenplank. De software waarmee deze massa taalmateriaal ontsloten wordt laat bovendien zoekacties toe die men met de hand en met gewone gedrukte boeken onmogelijk uit zou kunnen voeren.

De cd-rom Middelnederlands: opbouw

De cd-rom Middelnederlands bestaat uit twee hoofdonderdelen: 1) het elfdelige Middelnederlandsch Woordenboek (MNW) van Jacob Verdam en 2) een zeer uitgebreide verzameling Middelnederlandse teksten. Deze twee onderdelen zijn weer opgesplitst in een aantal elektronische ‘boeken’ of databestanden, die gecombineerd of elk afzonderlijk te raadplegen zijn.

Bij het MNW gaat het daarbij om vier van dergelijke elektronische boeken: het woordenboek zelf (9 delen), de bronnenlijst, een aanvullingendeel en het zg. Citatenboek. Dit laatste ‘boek’ heeft geen gedrukte tegenhanger bij de MNW-delen: het is een apart raadpleegbaar bestand van alle citaten die in het MNW gebruikt zijn ter illustratie van de beschreven betekenissen. De citaten zijn in dit Citatenboek bij elkaar gezet per Middelnederlandse brontekst. Op die manier kan men gemakkelijk zien hoeveel citaten b.v. uit de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant opgenomen zijn of vanaf welk woordenboeklemma de gedichten van de 14de-eeuwse Ieperling Jan de Weert voor het MNW geëxcerpeerd werden; ook kan men via dit Citatenboek van bepaalde Middelnederlandse teksten die voor het woordenboek gebruikt zijn, maar die nog nooit uitgegeven werden, indirect toch al een aanzienlijke hoeveelheid materiaal onder ogen krijgen. De vier elektronische boeken van het MNW

[p. 72]

kunnen uiteraard benaderd worden via diverse indexen (o.m. full text-, lemma-, nevenvormen-, retrograde- en brontitelindex).

De tekstencollectie omvat eveneens vier elektronische boeken: 1) een tweehonderdtal rijmteksten uit de periode 1250-1500; 2) negentig prozateksten uit de periode 1250-1550; 3) en 4) de twee reeksen van het Corpus Gysseling (d.i. de verzameling van alle Middelnederlandse teksten uit de 13de eeuw, overgeleverd in origineel of in een 13de-eeuws afschrift en verzameld door de Gentse taalhistoricus Maurits Gysseling); het gaat bij deze twee reeksen om tweeduizend oorkonden, rekeningen, boedelbeschrijvingen e.d. (meer dan de helft van deze ambtelijke teksten is uit Brugge afkomstig) en om een vijftigtal literaire teksten (o.m. fragmenten van Vanden vos Reynaerde, maar ook de complete Rijmbijbel en Der naturen bloeme van Jacob van Maerlant);

Net zoals de elektronische boeken van het MNW, zijn ook al deze teksten via verschillende indexen te ontsluiten. Zo kan er o.m. gezocht worden op titel, auteur, handschriften- of druksignatuur, op woord (gewoon en retrograde) en, bij de rijmende teksten, op rijmwoord.

De tekstenverzameling: selectiecriteria

Bij de teksten die voor opname geselecteerd werden was het in elk geval de bedoeling alle klassiekers uit de Middelnederlandse literatuur beschikbaar te stellen. De Beatrijs, Karel ende Elegast, de Reynaert, de teksten uit het Gruuthuse-handschrift, de Abele Spelen, de verhalen rond Karel de Grote of rond Koning Arthur, het volledige werk van Jacob van Maerlant, Jan Praet, Jan Yperman, Hadewijch en Ruusbroec, het is allemaal op de cd-rom terug te vinden. Daarnaast is tevens geprobeerd een zo breed mogelijk beeld van de totale Middelnederlandse literatuur te bieden door ook wat minder bekende of minder onderzochte teksten voor opname te selecteren: verschillende liedverzamelingen (o.m. het Antwerps Liedboek uit 1544, maar ook het Devoot endeprofitelyck boecxken uit 1539 waarin een aantal Brugse rederijkers een niet onbelangrijke inbreng hadden⁽¹⁾), bijbelvertalingen, gebedenboeken, heiligenlevens, kronieken, allerlei religieuze, didaktische en wetenschappelijke traktaten,

(1) Zie voor het Brugse aandeel in dit liedboek D. Geirnaert, ‘De kamers van rhetorica te Brugge. Een blik op 400 jaar Brugse rederijkersactiviteit’, in Biekorf 95 (1995), 234-250, m.n. 244-245 en vooral K. Vellekoop, ‘Een liedboekje in het “Devoot ende profitelijck boecxken”. De werkwijze van een verzamelaar’, in: F. Willaert e.a., Veelderhande Liedekens. Studies over het Nederlandse lied tot 1600, Leuven, 1997, 103-117.

[p. 73]

alsook de 15de en 16de-eeuwse prozabewerkingen (de zg. ‘volksboeken’) van oorspronkelijk in verzen geschreven ridderverhalen.

Eigenlijk bevat de cd-rom Middelnederlands op die manier een groot gedeelte van wat nu in de bibliotheek van een Vlaamse of Nederlandse universiteitsbibliotheek aan Middelnederlandse teksten in de rekken staat. Toch maakt het de daar aan te treffen tekstedities nog niet overbodig. Op de cd-rom zijn immers alleen de Middelnederlandse teksten opgenomen en niet de bijbehorende inleidingen, verklaringen of tekstkritische commentaren. Men kan dit jammer vinden, maar digitalisering en koppeling van alle secundaire informatie zou te tijdrovend en te kostbaar geweest zijn en het zou bovendien ook betekend hebben dat de cd-rom alleen een relatief kleine tekstencollectie had kunnen bevatten.

Andere keuzes die de selectie bepaalden:

- er is geprobeerd een band te leggen met het MNW, door in de eerste plaats de bronteksten van de MNW-citaten op te nemen; zo kan men b.v. makkelijk de ruimere context van een citaat in het woordenboek bekijken;

- er is alleen gebruik gemaakt van edities die er al in gedrukte vorm lagen;

- er zijn zowel kritische als diplomatische edities opgenomen.

De geselecteerde teksten zijn hierbij niet zomaar ‘sec’ op de cd-rom terechtgekomen. Aan elke tekst gaat steeds een informatieve inleiding vooraf, waarin de belangrijkste gegevens over het werk in kwestie en zijn overleveringsgeschiedenis bijeengezet werden; ook wordt daar aangegeven welke teksteditie bij de digitalisering werd gebruikt en wat men i.v.m. de gedigitaliseerde editie dient te weten vooraleer men met een gerust gemoed (wetenschappelijk gezien) met de cd-romtekst aan de slag kan.

Enkele gebruiksmogelijkheden van de cd-rom

De eenvoudigste zoekmethode op de cd-rom is het zoeken via de diverse indexen bij elk elektronisch boek. Via de woordindex van b.v. het Rijmtekstenboek komt men in enkele seconden te weten in welke verschillende Middelnederlandse teksten de naam Reynaert of het woord reinaerdie voorkomt. Maar uiteraard zijn de indexen bij de 8 elektronische boeken niet de enige manier om de cd-rom te gebruiken. De cd-rom heeft ook de mogelijkheid om combinaties van woorden (frasen) te laten zoeken (‘waar komen de verbindingen een groet scat of in een cleyn vat voor?’), er kan met jokers of wildcards gewerkt worden om spellingsverschillen op te vangen (gro?te staat zowel voor grote als voor groete of grotte, gro* zowel voor groot, groet, grote, maar ook voor alle andere woorden die met gro- beginnen: grof, grotte, groeten, grontootmoedicheit enz.), er kan binnen

[p. 74]

tekenafstand gezocht worden (‘in welke teksten komen de woorden scat en vat voor binnen een woordafstand van maximaal 20 woorden?’). Zoekacties kunnen ook in alle acht elektronische boeken tegelijk ondernomen worden of men kan zijn eigen set samenstellen; men kan verder ook b.v. een eigen tekstencorpus selecteren: zo is het mogelijk om alleen in de verschillende werken van Jacob van Maerlant te laten zoeken, of alleen in de liedboeken. Daarbij kan men tevens aan teksten of woordenboekartikels eigen commentaren (annotaties) toevoegen, die bij de betreffende tekstplaatsen bewaard blijven. Zoekresultaten, (onderdelen van) MNW-artikels of teksten kunnen ook uitgeprint of verbonden worden met tekstverwerkings-programma's.

Praktische informatie

De cd-rom is uitgegeven bij de Sdu in Den Haag, in samenwerking met de Standaarduitgeverij in Antwerpen en kost 9000,- fr. in de boekhandel of 395,- gulden wanneer men rechtstreeks bestelt bij de uitgever in Nederland.

Systeemeisen: Windows 3.1 en hoger, 486/66 MHz processor, 8MB RAM, 4 MB vrij op de harde schijf, VGA 16 kleuren, cd-rom-speler.

Voor nog verdere informatie (b.v. voor illustratieve schermafbeeldingen en voor de volledige titellijst van de Middelnederlandse teksten die op de cd-rom voorkomen) kan men ook terecht op de website van het INL (www.inl.nl).

De CD ligt ter beschikking van geïnteresseerden op het Brugs Stadsarchief.

Dirk Geirnaert