Biekorf. Jaargang 93

[p. 337]

[Nummer 4]

De oude Vlaamse vinkeniers

Naast de ‘grote’ ontspanningsgilden van rederijkers en schutters (handboog, busse, kruisboog) werden er in de oude tijd nog een aantal liefhebberijen en ontspanningen beoefend waarover er zeer weinig te vinden is. De kaatsers, de bolders, de schermers en nog meer andere vermakelijkheden waren wel in groepsverband georganiseerd, maar hebben bijna geen sporen nagelaten in het archief of in de historische literatuur.

Hetzelfde met de vinkeniers. Dit typisch Vlaamse, bijna zuiver Westvlaamse volksvermaak, dat nog onverminderd bloeit en floreert, vooral in het zuiden van Oost- en West-Vlaanderen, wordt nagenoeg nergens in boek of archief vermeld. Het was en het is nog steeds de liefhebberij van de gewone eenvoudige man. Vinkeniers kwamen en komen zelden in contact of in conflict met de overheid. Hun hobby is een vreedzaam spel in de zomermaanden van mei tot augustus en het stoort niemand. Er is bijgevolg bitter weinig geweten over het verleden van deze sporttak. Biekorf stond steeds open om de luttele sprokkels op te nemen die in de loop der jaren bijeenverzameld werden over de vinkeniers en hun geschiedenis.

In deze bijdrage willen wij samenbrengen wat bekend is uit het oudste verleden van onze vinkenliefhebbers, dit met een paar nieuwe vondsten aanvullen en enkele algemene lijnen pogen weer te geven die deze eigenaardige Vlaamse volkssport kenmerken.

_* * _*

[p. 338]

De vink is een zangvogel die al vroeg beschreven werd⁽¹⁾. Het Middelnederlands Woordenboek van Verwijs en Verdam geeft citaten met het woord vinc uit de 14de eeuw⁽²⁾. Een vroege aanhaling van vinc te Brugge in 1315 is te lezen in een jaarvers dat besproken werd door E.I. Strubbe⁽³⁾. Het zal voor onze gouw voorlopig de oudst gedateerde vinke-tekst zijn.

Vinken komen vooral voor in boomgaarden en in laag struik- en houtgewas. Veurne-ambacht en het boomloze polderland hebben daarom dan ook altijd minder vinken gezien of vinkenliefhebberij gekend. Deze bevinding ligt weerspiegeld in de tientallen plaatsnamen met vink-samenstellingen voor landerijen, herbergen, boomgaarden, weiden en bossen, die K. De Flou optekende in zijn onvolprezen Toponymisch Woordenboek voor Westelijk Vlaanderen⁽⁴⁾. De meeste vink-toponiemen liggen verspreid over gans Vlaanderen met duidelijk minder aanhalingen uit de vlakke polders. Ook de familienaam Vincke (de Vinck) en varianten komt bij ons heel vroeg voor, zelfs al in de 13de eeuw⁽⁵⁾.

De oudste vermeldingen van vinken betreffen gewoonlijk teksten die het hebben over de vogel zelf, als goede zanger, ofwel als een vogel die, net zoals spreeuwen, lijsters, merels en andere kleine vogels, gevangen werd om op te eten. De vinken waren begrepen onder de vogels waarvan de vorst en de feodale heren het alleenrecht tot vangst bezaten. De vrye voghelrie, voorbehouden aan sommige heren, sloeg ook op het vangen van vinken en ander gevogelte. De gewone man mocht dus in principe niet vissen in de openbare waterlopen, niet jagen op grof wild, geen duiven houden, geen valken kweken en ook geen kleinere vogels vangen zonder toestemming van de vorst of van zijn heer⁽⁶⁾.

(1) Ook Westvlamingen schreven, zelfs nog recentelijk, over vinken; bvb. S. WITDOUCK, De Boomgaardvink (Brugge, Houdmont, 1903), 54 blz.

(2) dl. IX, blz. 521-522.

(3) E.I. STRUBBE, Een Brugs jaarvers van 1450, in: Biekorf 1956, blz. 33-40. Het vers uit 1315 staat op blz. 37. Strubbe vond die tekst in een handschrift van het British Museum te Londen.

(4) dl. XVI, kol. 475-499.

(5) W. BEELE, Studie van de Ieperse persoonsnamen, dl. 2 (Handzame 1975), blz. 607; F. DEBRABANDERE, Studie van de persoonsnamen in de kasselrij Kortrijk (Handzame 1970), blz. 459.

(6) L. GILLIODTS-VAN SEVEREN, Coutumes du Bourg de Bruges, dl. II (Brussel 1883), blz. 402-406; men zie ook de voorschriften uit dorpskeuren, deze van Zwevezele door V. Arickx (Biekorf 1974) en van Meulebeke door J. Monballyu (Biekorf 1979).

[p. 339]

Het vangen van vinken gebeurde vermoedelijk toch (en veelvuldig!) maar klandestien. In Noord-Nederland was de vinkenvangst zo populair dat zelfs nog in de vorige eeuw de universiteiten speciaal vrijaf gaven om professoren en studenten toe te laten in het oktoberseizoen aan de vinkenvangst deel te nemen⁽⁷⁾. Maar in Nederland is daar naderhand nooit een vinkenliefhebberij uit ontstaan.

Het is een oud bijgeloof dat vinken beter en meer kunnen zingen als ze in een donkere ruimte opgesloten zitten ofwel als ze blindgemaakt worden. De grote Franse natuurhistoricus G. Buffon (1707-1788) was nog die mening toegedaan en een populair verklarend woordenboek uit de 18de eeuw schrijft het volgende over de vink: il est sujet à avoir mal aux yeux et même à devenir aveugle. On doit alors lui donner à boire pendant plusieurs jours, de jus de quelques feuilles de poirée, mêlé avec un peu d'eau et de sucre; lui mettre un petit bâton de figuier pour se percher et s'y frotter les yeux; et ensuite de la graine de melon⁽⁸⁾. Tegen het blindbranden van vinken zijn reeds vroeg protesten gerezen⁽⁹⁾.

Vanaf de 16de eeuw zijn er sporen van vinckenaers te vinden en kunnen we ongeveer gelijktijdig het bestaan aanwijzen van een georganiseerde liefhebberij, het vinkenzetten. Hieronder geven we wat er in Vlaanderen voorlopig aangetroffen wordt over de oude vinckenaers en hun gilden.

(7) Over vinkenvangst in Noord-Nederland, zie o.m. E. HEUPERS, Soester vinkeniers, hun vangmethodes en taal, in: Neerlands Volksleven, dl. XI (1960-61), blz. 208-214; Over de vinkenvangst in de Kempen, zie o.m. J. VORSSELMANS, ‘Vinken’, in: Calmthoutiana, dl. XI (1958), blz. 25-28.

(8) Dictionnaire portatif... (Parijs, Luik 1770), dl. II, blz. 164.

(9) J. VANDE VELDE, Volksgebruiken: het blinde wintervinkjen, in: Kunst- en Letterblad (Gent), dl. II, 1845, blz. 30-31.

Brugge

In zijn Langhen Adieu uit zijn Testament Rhetoricael (1560) begroet de Brugse rederijker Eduard De Dene op zeker ogenblik de Brugse vynckenaers aldus:

....
Adieu an alle bruudcommen ende die bruwen,
Adieu vynckenaers vyncken ende rutsepeewers,
Adieu joncker past / met die huulkens schuwen⁽¹⁰⁾.

(10) G. DE GROOTE, Eduard De Dene als villonisant, in: De Gulden Passer, dl. 25, jg. 1947, blz. 335.

[p. 340]

Wie waren die vynckenaers et wat betekent rutsepeewers?

In Brugge werd er reeds in de 15de eeuw een vogelmarkt gehouden waar allerlei gevogelte en klein wild te koop gesteld werd. Verscheidene hallegeboden, ondermeer in 1490, regelden de verkoop van deze markt en sommen op welke koopwaar er zoal aangeboden werd: zwanen, pauwen, patrijzen, reigers, hazen en konijnen, ganzen, kuikens, kapoenen, enz. Op 17 oktober 1573 werd een vrouw beboet omdat ze op de vogelmarkt een leverynghe van vyncken buiten de markturen had verkocht. In hetzelfde jaar werd een gelijkaardige straf opgelegd bij de verkoop van kwakkels⁽¹¹⁾.

De Brugse vogelmarkt leverde dus ook vinken, kwakkels en ander klein gevogelte als tafelgerecht en culinaire lekkernij. Daar we nergens in Brugge iets aantroffen over vinkenspel, moeten we aannemen dat de vynckenaers van De Dene vogelvangers waren. Rutsepeeuwen, dat in dezelfde zin staat, is dan waarschijnlijk te verstaan als een soort vinken⁽¹²⁾.

In Brugge bestond er van oude tijden ook een ambacht van het klein gevogelte. Van dit ambacht zijn archiefstukken bewaard vanaf de 16de eeuw. Het werd ook geheten de ghilde van Sinte Marcus ghenaemt de ghilde van het cleen ghevogelte binnen Brugghe. Het bestuur van dit ambacht was den eedt van de voghelmarct (1673). Bij een betwisting over de plaats van deze gilde in de processie van het H. Bloed, betitelden de vogelvangers van Brugge zichzelf als volgt: een vrye ambacht ende gilde immediatelick resorterende onder den schiltdragher ende eedt vanden vleeschenambachte (1737). In 1712 werd de vogelmarkt gehouden op de Eiermarkt en voordien werd de oude veughelmarct ghehouden opte den houck van de wollestraete⁽¹³⁾.

In 1634 werd aan dit ambacht een keure verleend. De inhoud vonden we niet terug, maar in 1661 werd verwezen naar deze keure bij het bestraffen van een gildebroeder die in de besloten tijd der vogelvangst toch vogels had gevangen. Zo weten we dat de Sint-Marcusgilde eigenlijk een gilde van vogelvangers was, waar ongetwijfeld ook vinken en andere

(11) J. C(LAEYS), De Brugsche vogelmarkt, in: Biekorf 1931, blz. 335-339.

(12) L. DE BO, Westvl. Idioticon (1873), blz. 964, ‘een naam van zekere boomgaardvink’. Loquela en Schuermans (Alg. VI. Idiot.) geven nog andere betekenissen op voor rutsepeeuwen.

(13) Stadsarch. Brugge, eerste afd., nr. 377.

[p. 341]

vogels werden gevangen met netten, strikken en lijmstokken, zoals toen reeds gebruikelijk was.

Halfweg 1700 werd de Brugse vogelmarkt verenigd met de zuivelmarkt⁽¹⁴⁾. In gans het archief van deze gilde is geen woord te vinden dat verwijst naar vinkenzettingen of vinkenspel. Tot het einde toe was het een gilde die de vogelvangst regelde en de vogelmarkt hielp bevoorraden.

(14) In 1755 of 1766 (A. VANDEWALLE, Beknopte inventaris van het stadsarchief van Brugge, dl. I, Brugge 1979, blz. 142 en 143, met data 1755 en 1766).

Gent

In Gent bestond er reeds vóór 1629 een gilde onder de bescherming van Sint-Gillis onderhouden by de vrye vynckenaers van de stadt Ghent. De gildebroeders beschreven zichzelf als gulde-broeders van Sint-Gillis, geseyd vinckenaers, onderhouden met de slagnette binnen Ghendt⁽¹⁵⁾.

Op 7 mei 1629 richtten ze een rekwest tot het stadsbestuur met het verzoek een ontwerp van reglement van inwendige orde, amper enkele artikelen lang, te laten aannemen en zodoende kracht van wet te laten verlenen voor hun medegezellen. De punten die erin behandeld werden spraken over de aanvaarding van nieuwe gildebroeders en het opleggen van sommige boeten. Het is ons niet bekend of de stad inging op dit verzoek⁽¹⁶⁾.

De gilde van Sint-Gillis bezat het monopolium om binnen het rechtsgebied van de stad Gent te vyncken ofte veughelen naer cleene veughelen, t'sy met netten, slaeghen, huyl ofte ander ghewan. In 1673 richtte de gilde zich tot de koning ten einde het privilegie los te krijgen om ook bij exclusiviteit vogels te mogen vangen binnen een straal van drie mijlen rond de stad Gent. Blijkbaar was het oorspronkelijk vogelvangstgebied zo beperkt geworden dat het voortbestaan van de gilde daardoor in het gedrang dreigde te komen. Het vangen van allerlei vogels die schadelijk waren voor de veldvruchten was ‘het’ argument waarmee de Gentenaren ook buiten Gent hun aanvraag ondersteunden. Omdat men met de vraag om drie mijlen in andere rechtsgebieden dan dit van

(15) E. REMBRY, Saint Gilles. Sa vie, ses reliques, son culte en Belgique et dans le Nord de la France, dl. II (Brugge 1881), blz. 235-238.

(16) Stadsarchief Gent, Ambachten, nr. 156/39-12.

[p. 342]

Gent terechtkwam, won de Geheime Raad te Brussel, via een onderzoeksopdracht uitgevoerd door de Raad van Vlaanderen te Gent, het advies in van de drie kasselrijbesturen die binnen deze limiet van drie mijlen vielen. De besturen van de Kasselrij van de Oudburg en van het Land van Aalst bleken gunstig te staan tegenover de gevraagde drie mijlen, alhoewel dit indruiste tegen de feodale prerogatieven van sommige heren binnen hun gebied. Alleen de kasselrij Dendermonde stond afwijzend tegenover een monopolium aan de Gentse vinkeniers.

Op 16 december 1673 stond koning Karel II een octrooi toe aan de gilde van Sint-Gillis te Gent waarbij zij het alleenrecht verkreeg tot vogelvangen in een straal van drie mijlen buiten Gent, uitgezonderd binnen de kasselrij Dendermonde. De tekst van dit octrooi, dat 15 artikels bevatte, bevindt zich in het archief van de gilde op het stadsarchief van Gent. In de Universiteitsbibliotheek bewaart men het perkamenten exemplaar van een geautenticeerde kopie van dit octrooi dat vóór 1800 ophing in het gildelokaal van de vinkeniers te Gent⁽¹⁷⁾.

Jaarlijks diende de gilde, in uitvoering van dit octrooi, een som van 20 gulden te storten in onse rekeninghe camer te Brugghe. Van meet af aan hield de Sint-Gillisgilde strenge hand aan de rechten haar verleend door de koning. Zo trad zij reeds in de jaren 1681 op in een geding in beroep voor de Raad van Vlaanderen om haar rechten inzake vogelvangst af te dwingen⁽¹⁸⁾. Nog in 1782 liet zij enkele landslieden die vogels vingen op hun erf in de parochies Sint-Jans-Leerne, Bottelare, Bachte-Maria-Leerne en elders, in overtreding nemen en beboeten.

De Sint-Gillisgilde ressorteerde onder de ambachtsgilden die niet officieel erkend waren, zoals de corporaties en de officiën. Ze had haar altaar aanvankelijk bij de paters recolletten, later bij de karmelieten-discalsen. Ze was samengesteld en werkte zoals de gewone gilden uit het Ancien Régime. Wie er intrad diende een entreegeld te betalen. Er waren zes bestuurders die jaarlijks vervangen werden door verkiezing, men was verplicht tot het vereffenen van een doodschuld, op Sint-Gillisdag (1 september) moesten de confraters

(17) Universiteitsbibl. Gent, Handschr. nr. 3.876.

(18) Rijksarch. Gent, Raad van Vlaanderen, nr. 24.859.

[p. 343]

Rekwest Gentse vinkeniers 1629.

[p. 344]

aanwezig zijn in de jaarmis, zoals ook in de begrafenis van een gildebroeder, enz.

Vinken en andere vogels mochten gevangen worden vanaf Sint-Magdalenadag (20 juli) tot en met vastenavond. Wie het aandurfde buiten deze tijd te vangen kreeg een boete van 10 sch. per gevangen vogel met verbeurte van netten, slagen en alle vanggerief. Men mocht alleen vangen op welbepaalde plaatsen, met of zonder lokvogels, en men moest ver genoeg van mekaar afblijven, zodat de zang van de opgestelde lokvogels niet gehoord kon worden door de andere vogelvangers.

Het archief van deze gilde wordt bewaard op het stadsarchief van Gent. Aangezien er, op het rekwest van 1629 na, geen stukken bewaard zijn van vóór 1673, hebben sommige auteurs gemeend dat het koninkrijk octrooi van 1673 de eigenlijke stichtingsakte van dit ambacht was⁽¹⁹⁾. Wij geloven echter dat het octrooi aan deze oude gilde een nieuw elan heeft bezorgd, waardoor o.m. de aanleg te verklaren is van registers en andere archiefstukken, te beginnen vanaf 1673⁽²⁰⁾. De gilde van Sint-Gillis eindigde haar bestaan in 1795 toen men door de Franse wetten ook in ons land vrij vogels mocht vangen.

De Sint-Gillisgilde betitelde zichzelf wel als een gilde van vinckenaers of vinckeniers, maar in haar omvangrijk archief is niets te vinden dat wijst op vinkenspel of vinkenzang.

(19) J.F. KIECKENS, Het guide der Vrije Vinckeniers van Gent (1674), in: Dietsche Warande, jg. 1898, blz. 197-207.

(20) Stadsarch. Gent, Ambachten, nr. 156/39-1 tot en met 12.

Ieper

Ieper is de stad met de vroegste vermelding van een georganiseerde vinkenwedstrijd. De bekende Ieperse korenmeter en kroniekschrijver Augustijn van Hernighem, die alles nauwgezet optekende wat zijn stad beroerde, bezorgde ons een relaas van een vinkenwedstrijd in 1595:

Up den eersten dach van Meye zoo wassere int hof van den saeyvuldere ghezonghen om conynck vande voghelen al waer int hof ghemaect was een perck jeghens een haghe ende afghestelt met een coorde, datter niemant by de vogehelen en mochte gaen, ende ij. vynghen voor een persoone die wylde zynghen om conynck; de liedekens van beede waeren ghekorfven ende men beghonste met dat zesse sloech totten zevenen; ende Anthones Cottyn was keysere; mette zelve voghelen hadde

[p. 345]

hy ij. jaer conynck gheweist van te vooren. Daer naer ghynghen zy te kercke St. Pieters ende de voghelen hynghen byden oultaer⁽²¹⁾.

Hieruit besluiten wij dat er in Ieper al in 1593 een echte vinkeniersgilde bestond, omdat men pas keizer kan worden na tweemaal naeen in gildeverband het koningschap te hebben behaald. De tekst duidt verder aan dat deze gilde thuis was in de Sint-Pieterskerk en dat er gespeeld werd in komplot. Het komplotspel is een spel waarbij telkens enkele mededingers samen spelen en de slagen der vinken samen optellen. De groep die in totaal het hoogst scoort behaalt de prijs. Het komplotspel is nu helemaal verlaten, maar ging mee in vinkeniersmiddens tot in het begin van deze eeuw. Koning was dan diegene wiens vink de wedstrijd eindigde met het meeste liedjes. De wedstrijd te Ieper duurde, net zoals nu nog steeds, precies een uur. Zo te zien is er weinig verschil tussen een hedendaagse vinkenzetting en deze uit Ieper in 1595.

De Ieperse gilde uit 1593-95 was geen lang leven beschoren. Onder het jaar 1629 noteerde Pieter-Martinus Ramaut, die zijn Ieperse kroniek opstelde in de jaren 1768, het volgende over de Ieperse vinkeniers, iets was hij blijkbaar uit voorgaande kronieken had afgeschreven:

In dit jaer was myn heere Jan Caldey den eersten keyser in de liefhebberie ofte ghilde geseydt de vinckenieren, die twee jaer tevooren maer was eerst begonst, ende desen heere Jan Caldey hadde met synen vogel dry jaeren naer een koninck geweest, ende aldus keyser verclaert waerom tot eene gedachtenisse hunnen hooftman dheer Charles Leeman, met Charles Cappelaer en Hubertus Provengier, beyde gouverneurs, nevens desen Jan Caldey, keyser, hebben een blasoen doen schilderen, alwaer een meyboom geschildert staet, en daer up de cader rondtom met goude letters, dit opschrift:
dheer Charles Capelaer
den keyser Jan Caldey
en Hubertus provengier
my maecken tegen mey!⁽²²⁾.

Zo weten we dat de nieuwe of de herstichte gilde er pas kwam in 1627 en dat er al een keizer was in 1629. Er werd een blazoen aangemaakt en Ramaut, die schreef in 1768, voegt er aan toe: Dit selfste blaisoen rust nog tegenwoordig in de oudste guldecamere der vinckeniers die voeren voor ken-

(21) tadsbibliotheek Kortrijk, Handschr. nr. 296, dl. VII, blz. 343.

(22) Stadsbibliotheek Ieper, Kroniek van J. Ramaut, niet gepagineerd.

[p. 346]

spreuk Oud-beminders Dianisten. De meyboom was de naam van de herberg waar de Ieperse vinkeniers hun lokaal hielden.

Over de Ieperse vinkeniers vernemen we nog meer bij Ramaut. Onder het jaar 1723 geeft hij de volgende belangrijke passus:

Anno 1723 ten tyde als in de gulde der vinckenieren binnen Ipre, Louis van Hecke koninck was, ende d'heer Michiel Cornette hoofdman, ten tyde als sy hun guldhof hielden in d'herberge by de boterpoort, genaemt den meyboom, is het dan gebeurt dat den conchesier⁽²³⁾ van d'herberge genaemt Gillis Vandervliedt, uyt den meyboom gink verhuysen ende gink woonen in de herberge genaemt St Jooris, als wanneer de geseyde gulde mede verhuysden, met al hunne meubels ende effecten, te weten het beildt van den H. Philippus hunnen patroon, hun blaisoen, tafel, etc., behalven een persoon alleen te weten Vincent Baus, die niet en wilde met de ander confraters mede verhuyssen, of wel het guldhof in St. Jooris gehouden hebben; desen Vincent Baus eenige persoonen beweegt ende gemoveert hebbende om een nieuwe gulde op te rechten, heeft met de selve, den eerste, in de herberge den meyboom, eene nieuwe gilde der vinckenieren opgerecht, ende naer dies zynder nog verscheyde ander gulden van de selve liefhebberij opgekomen, soo datter verscheyde gulden daer van syn in dese stadt; waerom de oudste gulde, die maer placht alleen in stadt te wesen, siende soo vele nieuwe gulden om deselve oeffeninghe opkomen, hebben naerderhandt geraedig gevonden om hun te onderkennen buyten de ander, dat sy altydt voor tytel of kenspreuk souden voeren de oudt-beroemde guide der vinckenieren, met divisie oudt-beminders dianisten. Dese gulde plachte voor desen voor hunnen koninck te hebben een silveren keten met 19 silver schakels⁽²⁴⁾.

De Ieperse gilde stond onder het patroonschap van de heiligen Philippus en Jacobus en voerde als kenspreuk de Dianisten. Ze viel dus door onverschil uiteen en er kwam meer dan één nieuwe gilde bij. Wij mogen Ramaut hieromtrent op zijn woord geloven, want waarschijnlijk heeft hij in 1768 de tribulaties van de Ieperse vinkeniers uit 1723 van nog levende getuigen vernomen. Een andere kroniek van Ieper geeft ons in 1768 het volgende:

2 mei 1768. Carolus Hosey, deed zyn jubilee van 50 jaer cnaep der oudste vinkeniersgilde. Al de ander zulke gilden waren uitgenodigd en namen deel aan het feest. Den pastoor van

(23) concierge, waard van de herberg.

(24) Stadsbibliotheek Ieper, Ibidem.

[p. 347]

Sint Maertens zelve deed de Mis, na dezelfde is hy in den preekstoel geklommen en deed een treffend sermoen van de omstandigheid⁽²⁵⁾.

Ofwel hebben alle Ieperse vinkeniersgilden dit feest samen gevierd, ofwel is de uitdrukking ‘al de ander zulke gilden’ te verstaan dat er toen reeds een soort contact bestond tussen de vinkeniersgilden uit de hele streek.

De Ieperse gilde bestond en bloeide nog na de Franse Tijd. Over de Ieperse vinkeniers vonden we geen reglement of statuten, tenzij deze vier vermeldingen uit de Ieperse kronieken. Kennen we geen statuten, toch mogen we veronderstellen dat er in de reglementering van deze vinkeniers ook sprake was van vinkenvangst; de naam Dianisten verwijst immers naar Diana, de godin van de jacht uit de Oudheid.

Dat er inderdaad in Ieper vroeger een vogel- en speciaal een vinkenmarkt bestond, kunnen we afleiden uit een volks liedje, dat tot in de vorige eeuw gezongen werd in de Ieperse kantwerkscholen. Het heette ‘De Boerinne met de vinkjes’ en vertelt in zes strofen de ludieke avonturen van een buitenvrouw die naar de markt van Ieper trok om er een partij gevangen vinken te verkopen⁽²⁶⁾.

(25) Kon. Bibl. Brussel, Fonds Merghelynck, nr. 143. Deze tekst staat afgedrukt op een kranteknipsel, halfweg 1800, uit een niet te identificeren nieuwsblad, genomen ‘uit eene kronyk.’.

(26) A. BLYAU en M. TASSEEL, Iepersch oud-liedboek (Brussel, 1962), blz. 355-358.

Kortrijk

In de 19de eeuw was er in Kortrijk een vinkeniersgilde bedrijvig onder de bescherming van Sint-Gillis, gevestigd in de herberg De Pluime. Ze had haar altaar in de Onze-Lieve-Vrouwkerk. Zeer weinig gegevens zijn bekend over deze maatschappij, maar in 1614 bestond ze reeds. Toen diende ze immers bij het stadsbestuur een ontwerp in van reglementering van huishoudelijke aard met opgave van de boeten en de verplichtingen die in het gezelschap toegepast moesten worden. Dat reglement werd in 1616 door het stadsbestuur aangenomen en kreeg daardoor kracht van wet voor de confraters der gilde. Het werd als dusdanig ingeboekt in het register der stedelijke ordonnanties⁽²⁷⁾.

(27) Rijksarch. Kortrijk, Oud Stadsarch. Kortrijk, voorl. nr. 1991, folio 260 v - folio 262 r.

[p. 348]

Wij geven de tekst van dit uitvoerig reglement van 26 artikelen in bijlage weer; het is immers het oudst bekende statuut van een ware vinkeniersgilde. Want uit dit reglement lezen we dat deze gilde niet alleen vinken ving, maar ook en vooral zorg besteedde aan de zettingen, aan de verkiezing tot koning, enz. Bijna alle bepalingen handelen over het vinkenspel; pas in de laatste items is er sprake van de vinkenvangst. Deze gilde bezat immers het alleenrecht om vinken te vangen binnen het rechtsgebied van de stad Kortrijk.

Van deze Kortrijkse Sint-Gillisgilde is er buiten dit ene reglement geen enkel bescheid of tekst bewaard van voor 1800. Ze bestond nog in de vorige eeuw, want de gilde van de Pluime, zoals ze zich nog steeds noemde, vierde Sint-Gillis als patroon, verscheen op 1 september in de jaarmis voor de vinkeniers in de Onze-Lieve-Vrouwkerk, enz., kortom deze vinkeniers toonden zich de rechtmatige en ononderbroken opvolgers van de gildebroeders uit 1614-16⁽²⁸⁾.

(28) F. DE POTTER, Geschiedenis van Kortrijk, dl. II (1874), blz. 120-122; Gilde der vinkeniers of vogelvangers te Kortrijk, in: Rond den Heerd, dl. XXIII (1888), blz. 306; E. REMBRY, a.w., dl. II, blz. 189-190.

Poperinge

In Poperinge bekrachtigde het stadsbestuur in 1685 de statuten die enkele vinkeniers in 1684 hadden voorgelegd. Het was een reglement van 19 artikelen (zie bijlage)⁽²⁹⁾.

Dit reglement is geen origineel Poperings stuk. Bij nazicht blijkt dat de Poperingse liefhebbers de statuten van Kortrijk kenden. Reeds bij een oppervlakkige lezing valt het op dat de tekst van Kortrijk en de volgende Poperingse artikelen, in enkele gevallen zelfs woordelijk, identiek dezelfde zijn:

Kortrijk		Poperinge
art. 1	=	art. 3
art. 2	=	art. 1
art. 3	=	art. 2
art. 4	=	art. 4 en 10
art. 6	=	art. 5
art. 7	=	art. 6
art. 8	=	art. 7
art. 10	=	art. 8
art. 11	=	art. 9

(29) Stadsarch. Poperinge, nr. 510.

[p. 349]

art. 12	=	art. 11 en 14
art. 13	=	art. 16
art. 17	=	art. 19
art. 22	=	art. 17 en 18

Wij moeten daaruit besluiten dat Poperinge zich op zijn minst door de statuten van Kortrijk liet inspireren. Vermits wij evenwel ook niets afweten van de statuten van de Ieperse gilde, en dat anderzijds de Poperingse en de Ieperse gilden zich beide betitelden als Dianisten, zouden wij evenzeer mogen denken dat in 1684 zowel de Ieperse als de Kortrijkse statuten tot model kunnen gediend hebben aan Poperinge. Als dit zo is dan zijn er goede redenen om aan te nemen dat er al een ver doorgedreven onderling contact tot stand was gekomen tussen de vinkeniersgilden in zuidelijk West-Vlaanderen in de loop van de 17de eeuw.

De gilde van Poperinge liet in het stadsarchief twee registertjes na. Het eerste, begonnen in 1776, geeft de namen op van de nieuw aanvaarde confraters en sommige andere details uit het leven van de gilde. Het tweede handboekje is een vervolg op het eerste en werd bijgehouden tot in de laatste helft van de vorige eeuw; de gilde van 1684 bestond dus tot rond 1870, en wellicht nog later. Wij lezen er ondermeer in dat de gilde zichzelf beschreef als confrérie van de edele boomgaertvincken (1776), de oud geoctroyeerde gulde der vynckenieren onderhouden binnen Poperinghe, voerende voor eer-tytel vrede beminders Dianisten (1786). In 1791 vergaderde de gilde in de herberg Sint-Thomas.

Opmerkelijk is dat de reglementering van Poperinge geen melding maakt van het vangen van vogels, alhoewel de benaming Dianisten naar de godin van de jacht verwijst. Ook is in het archief nergens woordelijk sprake van het komplotspel. In 1777 werd Joseph Gelard koning met een vogel die 520 liemen⁽³⁰⁾ sloeg. In 1779 was het Carolus de Rudder die zich koning speelde met 143 vaenen en 1 lieme. Vanen zijn de in krijt per vijftal opgetekende slagen der vinken die men noteerde op een houten regel⁽³¹⁾.

Deze oudste Poperingse vinkeniersgilde, onder de bescherming van de heiligen Philippus en Jacobus, liet van zich horen tot in 1803. De gilde werd opnieuw ingericht in 1823, maar

(30) lieme: liedje der vinken (De Bo, W.-Vl. Idiot.).

(31) vaene: zie eveneens uitleg bij De Bo (W.-Vl. Idiot.); vane werd verder nog gebruikt bij het tellen van mutsaards en meer andere zaken.

[p. 350]

ze hield het maar een goed jaar uit. Ze zou later hersticht worden. Bij dit nieuwe begin in 1832 werd genoteerd dat de gilde van 1824 teniet was gegaan door de slightigheyd der tyden als door kleyne liefhebberye. De nieuwe gilde erfde de voorwerpen van haar verre voorgangster, namelijk eene zeer schoone vinke met drie zilveren medaillen ende eene gedorreerde medaille en nog 12 p. en eenige grooten in gelde. Het valt op dat er in deze overname wel weinig voorwerpen en geen papieren of archief worden vermeld.

Hazebroek

Ook in Frans-Vlaanderen, dat tot ver in de 17de eeuw in hetzelfde staatsverband zat als wij, zijn vinkeniersgilden ontstaan. Wij zijn uiteraard minder op de hoogte van wat er daar te vinden is, maar toch kan een en ander worden gezegd over de vinkeniersgilden in deze streek.

In Hazebroek werd er halfweg 1700 een vinkenmaatschappij opgericht. ‘Des opuscules flamands en font foi’, schrijft een historicus⁽³²⁾. Het begin zou dateren uit 1757.

In de 19de eeuw waren er in Hazebroek zelfs twee maatschappijen, Le petit saint-Eloi en La Rose. Ze hadden een vaandel en de eerste zondag van mei werd er een internationale wedstrijd uitgeschreven waar gewoonlijk ook Belgische maatschappijen aan deelnamen. In 1860 werden de statuten van een nieuwe Hazebroekse vinkenmaatschappij gedrukt⁽³³⁾. Ze bevatten zo maar eventjes 115 artikelen en herinneren sterk aan de gebruiken die in de oude gilden onderhouden werden. Zo moesten de confraters de uitvaart bijwonen van een gestorven medelid, er waren verplichte vergaderingen met geldelijke boeten, enz.

In Hazebroek werd er in de 19de eeuw gewoonlijk een saladière en argent als prijs gegeven. Een concours d'ouverture van het zangseizoen werd gehouden op de laatste zondag van april. Vermoedelijk verliep alles in het Vlaams, alhoewel de gegevens die wij aantroffen uit franstalige bronnen komen.

(32) H. LEMATTRE, Concours de pinsons aveuglés dans la Flandre maritime, in: Bulletin de l'Union Faulconnier de Dunkerque, dl. 13, (1910), blz. 11-26.

(33) La société des Amateurs du chant des pinsons ordinaires aveuglés.

[p. 351]

Duinkerke

Vóór 1800 bestond er al in Duinkerke een vinkenmaatschappij, geheten Société de Saint-Philippe.

In de 19de eeuw was er in het museum van Duinkerke een oud tinnen plateel te zien met erop een vink afgebeeld, werk van tinnegieter Chocqueel uit Sint-Winoksbergen. Oude vinkeniersvoorwerpen (medailles, zilveren vogels) bevinden zich nu nog in het stedelijk museum te Cassel, alhoewel wij voorlopig alle gegevens missen over vinkenbedrijvigheid in Cassel. Onder de prijzen die Duinkerke gunde aan de vinkenliefhebbers vond men vaak zilveren vogels⁽³⁴⁾.

De Duinkerkse gilde bestond zeker nog een heel stuk in de 19de eeuw.

(34) H. LEMATTRE, a.w., blz. 22-23.

Sint-Winoksbergen

Deze gilde zou gesticht zijn in 1792. Er bestond in deze gilde een ledenboek dat een aanvang nam in 1792. Wij weten echter weinig af van haar stichting of eerste jaren. Ze heette officieel Société Saint-Jean.

In Sint-Winoksbergen werden in de vroege jaren der 19de eeuw vele wedstrijden georganiseerd waarop gemiddeld 80 à 90 deelnemers optraden, ook uit België⁽³⁵⁾.

(35) H. LEMATTRE, a.w., blz. 23-24.

Armentiers

De stad Armentiers zal al van in de tijd vóór 1800 een centrum van vinkensport geweest zijn. Er zijn geen concrete gegevens bekend over het ontstaan van een sociëteit ter plaatse, maar het feit dat men reeds van in de eerste jaren na 1800, in Napoleons tijd, Armentiers betitelt als ‘het’ centrum van de vinkenliefhebberij in Frans-Vlaanderen, laat toe te vermoeden dat het begin van de liefhebberij zeker een eind vóór de Franse Tijd moet liggen⁽³⁶⁾.

In de tijd van Napoleon (o.m. in 1811) werden er talrijke combats georganiseerd te Armentiers. De maatschappij uit Ieper was daar gewoonlijk van de partij, maar ook enkele maatschappijen uit verder afgelegen franstalige gebieden in

(36) M. BOTTIN, Sur les assauts de chants de pinsons et sur les oiseleurs dans le département du Nord, in: Archives historiques et littéraires du Nord de la France, dl. II (1832), blz. 149-155.

[p. 352]

Frankrijk, zoals Fleurbaix, Ligny en nog andere plaatsen uit Pas-de-Calais, waar toen zeker Frans werd gesproken. De vinkenliefhebberij verspreidde zich dus niet alleen over de vlaamsgebleven dorpen en steden van over de schreve, maar ook nog een heel stuk in Frans gebied.

Enkele gilden na de Franse Tijd

Wij stellen vast dat er vóór de Franse Tijd geen enkele vermelding te vinden is van vinkeniersbedrijvigheid op het platteland. In geen enkele dorpsmonografie is sprake van vinkenspel of vinkenmaatschappijen. Nog volop in de Franse Tijd, en dit reeds van in de jaren van Napoleon, zijn er echter ook al vinkeniersgilden bedrijvig in vele dorpen te lande. Wij menen dat dit rechtstreeks in verband staat met de afschaffing der feodale voorrechten, waaronder ook de vrye-voghelrie begrepen was. Enkel voor de jacht op grof wild was nog een permis nodig, maar er zijn ons geen beperkingen bekend op de vogelvangst. Men mocht dus vrij vinken vangen, en dit is ongetwijfeld de grote reden van de plotse opkomst van vele vinkeniersgenootschappen. In die jaren is het ook dat de anti-musschegilden verschijnen.

Hieronder geven wij alfabetisch een paar nota's over de vinkengilden die wij toevallig aantroffen en die dateren van de eerste decennia na 1800. Ons overzicht is verre van volledig; het was ook onze bedoeling niet volledigheid na te streven, maar alleen aan te tonen dat, zowel in Frans-Vlaanderen als bij ons, een gelijkaardige ontwikkeling in de vinkeniersgeschiedenis voorviel. En dat er op dit terrein een intense uitwisseling bestond tussen onze streken en Frans-Vlaanderen⁽³⁷⁾.

(37) De gegevens komen voornamelijk uit M. BROEKHOVE, De vinkensport in Vlaanderen (Gent 1969), 167 blz. met een overzicht van vele vinkeniersgilden en een kaart met de huidige maatschappijen; Stadsarch. Poperinge, nr. 510; de reeds geciteerde werken van BOTTIN en LEMATTRE, alsook L. RUBBRECHT, Geschiedboek der gemeente Rousbrugghe-Haringhe van 1800 tot 1907 (Brugge 1907), blz. 151-160.

Aarsele

Reeds in 1838 was er een vinkenmaatschappij. Aarsele was een centrum van vinkenliefhebberij in de vorige eeuw.

[p. 353]

Abeele bij Poperinge

De vinkengilde had als beschermheiligen Philippus en Jacobus. De sociëteit was later beperkt tot 12 leden.

Alveringem

In 1832 correspondeerde de Poperinge vinkeniersgilde met die van Alveringem.

Ardooie

Rond 1850 bestond er een vinkeniersgilde. De twee thans nog bloeiende vinkenmaatschappijen weten niets af van een vroege voorganger van meer dan een eeuw geleden.

Armentiers

In 1811 had in Armentiers een groot combaede plaats waaraan vele gilden deelnamen. Deze wedstrijd werd aangekondigd in de pers. De gilde van Armentiers trad herhaaldelijk op in Ieper vóór 1832.

Arneke

De vinkeniers van Arneke hielden in 1847 een wedstrijd waarin 31 komplotten mededongen.

Duinkerke

De vinkengilde van Saint-Philippe bestond in de eerste helft der 19de eeuw (zie hoger).

Fleurbaix

Deze gilde uit het departement Pas-de-Calais trad in 1811 op te Armentiers met één peleton en won er een prijs.

Hazebroek

Poperinge trok in 1832 op naar Hazebroek voor een combat. Ieper bezocht herhaaldelijk de wedstrijden in Hazebroek.

Hondschote

Hield in 1832 een combaete waar de gilde van Poperinge aan deelnam.

Hulste

In Hulste was er een maatschappij onder de aanroeping van Sint-Jan-in-de-woestijn. In 1856 bezat deze gilde een vaandel en droegen de leden een speciale kledij.

Ieper

De Ieperse gilde trad in 1834 op in Poperinge en in 1811 behaalde ze in Armentiers de hoofdprijs; vier peletons uit Ieper waren te Armentiers aanwezig.

[p. 354]

Izegem

De vinkenmaatschappij van Sint-Philippus en Sint-Jacobus van Izegem nam in 1845 deel aan de blijde inkomst van de kasteelheer van Izegem⁽³⁸⁾.

(38) J. GELDHOF, Nog over de Blauwhuisfeesten te Izegem op 21 en 28 mei 1845, in: Biekorf 1978, blz. 298.

Kortrijk

De bedrijvigheid van deze Sint-Gillisvinkeniersgilde in de vroege jaren van de 19de eeuw werd beschreven door F. De Potter en door E. Rembry. In de vorige eeuw was het nog steeds een vinkeniers- en vogelvangersgilde.

Ligny

Nam deel aan de wedstrijd in 1811 te Armentiers en won er een prijs.

Malo-les-bains

Hield o.m. vinkenzetting met versierde en beschilderde kooien.

Meulebeke

In 1849 was er een gilde onder de aanroeping van de heiligen Philippus en Jacobus. Het vaandel van die gilde is nog bewaard.

Nieuwkerke

Trad op in Armentiers in 1811 (Neuve-Chapelle?).

Noordpeene

In deze gilde werden liederen gezongen. De patroons waren Philippus en Jacobus. Ze bestond zeker in 1828.

Radinghem

Verscheen in 1811 op de wedstrijd te Armentiers.

Oostrozebeke

Kwam in 1854 op een combat te Poperinge en verwierf er de eerste prijs, en de prijs van de verstafgelegen maatschappij.

Poperinge

In 1854 bestond er benevens de oude gilde der Dianisten, ook een Sint-Sebastiaansgilde der vinkeniers, die een grote wedstrijd inrichtte. Er namen 13 maatschappijen aan deel.

Roesbrugge

Daar bestond een gilde van vinkeniers onder de bescherming

[p. 355]

van Sint-Hubertus. Ze wordt al vermeld in 1842 en hield in 1847 een grote zetting.

Sint-Winoksbergen

Deze oude gilde was ook actief in de 19de eeuw. Ze hield nog het ledenregister bij dat begonnen was in 1792.

Tielt

In een stoet, ingericht door de rederijkerskamer van Tielt in 1850, trokken de vinkeniers van Tielt mee met een wagen⁽³⁹⁾. Het stadsarchief van Tielt bevat een bundel met stukken over deze maatschappij en over nog andere vinkeniersgilden uit de streek in die tijden⁽⁴⁰⁾.

(39) A. DE VLAMINCK, Jaerboeken der aloude Kamer van Rhetorica... te Thielt (Gent, 1862), blz. 221.

(40) Stadsarchief Tielt, Modern archief, nr. 2666.

Veurne

In 1846 nam de Veurnse vinkengilde deel aan een wedstrijd in Poperinge. Het vaandel van deze maatschappij bevindt zich in het museum van Bachten de Kupe te Izenberge.

Watou

In 1834 hield de vinkeniersgilde van Watou een wedstrijd waar o.m. ook een Poperingse gilde aanwezig was.

Wulveringem

In 1854 was de gilde van Wulveringem aanwezig en behaalde prijs in de wedstrijd in Poperinge.

Wylder

In deze gemeente bestond er een vinkenmaatschappij in de eerste jaren van de 19de eeuw. Ze verscheen te Roesbrugge in 1847.

Zegerscappel

Deed mee in 1846 aan een combat te Poperinge.

Enkele algemene beschouwingen

Schutsheiligen

De meest voorkomende patroons van de oude vinkeniersgilden zijn de heilige apostelen Philippus en Jacobus, wellicht omdat hun feestdag valt op 1 mei, dus bij het begin van het vinkenspeelseizoen.

[p. 356]

Kortrijk en Gent hadden echter uitzonderlijk Sint-Gillis als patroon. Dit komt ons totaal onbegrijpelijk voor⁽⁴¹⁾. Sint-Gillis is in vele plaatsen de beschermheilige van de huidevetters, de handschoenmakers en de lederbewerkers. Hij wordt afgebeeld met een hinde, net zoals de godin Diana (Ieper, Poperinge), de godin van de jacht uit de Oudheid, eveneens met een hert wordt voorgesteld. Vaak komen ook lokale heiligen voor (Sint-Hubertus, Sint-Jan, enz.).

(41) E. REMBRY, a.w., bespreekt uitvoerig alle uitingen van Sint-Gillisverering en geeft vele details over de gilden van Kortrijk en Gent, maar weet geen verklaring voor dit patroonschap.

Vogelvangers en vinkenliefhebbers

Waarschijnlijk is de eigenlijke en zuivere vinkenliefhebberij niet ouder dan de 16de eeuw. Maar hier en daar bestonden er voordien al gilden of verenigingen die vogels vingen om ze te verkopen als lekkernij in de keuken of als zangvogels bij particulieren.

In enkele van deze gilden uit het zuiden van West-Vlaanderen zal er dan naderhand het element liefhebberij bijgekomen zijn. De vinkenliefhebberij was en is nu nog hoofdzakelijk beperkt tot het zuiden van Oost- en West-Vlaanderen. Het is dan ook daar, in de stedelijke vogelvangersgilden gelegen in die welbepaalde regio, dat naderhand de vinkenliefhebberij het eerst opduikt. De gilden buiten die streek (Brugge, Gent) zijn zoals voorheen uitsluitend vogelvangersgilden gebleven. Ons is niet bekend wat er vóór 1800 in de steden Oudenaarde, Ronse, Geraardsbergen, Tielt, Roeselare, Menen en Torhout aan dergelijke gilden bestond en of er in die plaatsen vinkenliefhebbers bedrijvig waren.

Nabootsing van de ‘grote’ gilden

Alle gekende vinkengilden, zowel deze in de steden vóór 1800, als ook nog deze van het platteland na 1800 hebben zich ingericht en functioneerden in tal van uiterlijkheden als navolgers van de rederijkers- en de schuttersgilden, alhoewel ons geen enkele vinkengilde bekend is die ooit een koninklijk octrooi of vergunning heeft verkregen. Deze kleine gilden brachten het niet verder dan een stedelijke erkenning. Maar ze bezaten blazoenen, hadden een cnaepe in dienst, voerden

[p. 357]

Vaandel vinkeniers Meulebeke 1849 (Sint-Philippus en Sint-Jacobus).

[p. 358]

de doodschuld in, hadden een altaar in de kerk, trokken samen in stoet op, schonken prijzen aan de verstkomenden, enz.⁽⁴²⁾. Naar het einde der 19de eeuw bleven deze oude gildetradities geleidelijk achterwege.

(42) Een typisch voorbeeld van nabootsing der grote en oude gilden was het vinkeniersfeest te Poperinge in 1854 waar o.m. een prijs voor de verstkomende gilde werd gegund. De Gazette van Thielt drukte verkeerdelijk dat ook de gilde van Steenokkerzeel (Brab.) aanwezig was, waar Oostrozebeke de prijs der verstafgelegen gilde ontving. Blijkbaar bedoelde men Stene of/en Ochtezeele in Frans-Vlaanderen i.p.v. Steenokkerzeel!

Weinig archief, geen gildevoorwerpen, geen iconografie

Vóór 1800 zijn ons enkel de statuten bekend van Kortrijk en Poperinge en de twee boekjes uit het archief van Poperinge; alsook de teksten uit de Ieperse kronieken. Dit voor wat het archief betreft. Nog armer is het gesteld met afbeeldingen van vinkeniers of vinkenzettingen vóór 1800. Wij kennen er gene. Er zijn ook geen gildevoorwerpen van de oudste vinkeniers tot ons gekomen. Het was, zoals reeds gezegd, het vermaak van de gewone man, die het allemaal deed zonder paperasserij en weinig zorg besteedde aan kronieken of aantekeningen. Het bewaarde vaandel der gilde van Meulebeke (1849) mag daarom afgebeeld worden, want zelfs nog uit die jaren zijn zulke voorwerpen uiterst zeldzaam.

Vinkeniersliederen

Uit Frans-Vlaanderen zijn een aantal volkse liederen bekend in het Vlaams die gezongen werden bij bijeenkomsten in vinkeniersgilden⁽⁴³⁾. Bij ons werden tot nu toe geen zulke liederen genoteerd. Hiermee is het bewijs geleverd dat de vinkeniersgilden in Frans-Vlaanderen in de vorige eeuw zeer bloeiend waren en iets te betekenen hadden in het gemeenschapsleven van hun leden. In zekere zin waren zij een factor die de nederlandstaligheid van dit gebied ten goede is gekomen.

(43) Zulk lied staat gedrukt bij E. DE COUSSEMAKER, Chants populaires des Flamands de France (1856), nr. XCII. Ook enkele recentelijk genoteerde liederen, o.m. uit Noordpeene, bij C. MOEYAERT, Zuidvlaamse vinkeniersliederen, in: Biekorf 1986, blz. 217-230 en Biekorf 1987, blz. 205. Men zie eveneens F. VAN DUYSE, Oud Nederlandsche Liederen, dl. I (1903), blz. 815.

[p. 359]

Soorten spel

Het komplotspel komt het eerst voor (Ieper 1595). Nu wordt echter algemeen het libertinespel gespeeld. Men neemt plaats op een rij, een paar meter van mekaar en de liedjes worden afzonderlijk per speler opgetekend. De liefhebbers schuiven één plaats op en noteren zo de liedjes van hun gebuur, die meteen nog in de onmiddellijke nabijheid vertoeft om controle uit te oefenen over de zang van zijn eigen vogel. Het optekenen gebeurt met een stok en een krijtje. Het libertinespel was ook al in voege bij de oudste gilden (Kortrijk 1614).

De vinkenkooien

Reeds in 1595 waren er vinkenkooien. Een beschrijving van een vogelkooi uit Frans-Vlaanderen uit de eerste helft van de 19de eeuw werd te boek gesteld. De afmetingen der kooien waren vroeger kleiner dan nu het geval is, nl. hoogte 20 cm., breedte 17 cm. en lengte 25 cm., sauf la porte grillagée par laquelle l'air pénètre, les trois autres sont en bois, ainsi que le toit, légèrement bombé. In Malo-les-bains werden vaak geschilderde en rijk versierde kooien voorgebracht. Bij lange afstanden gebruikte men une malette en bois, perforée de grands trous pour l'aération⁽⁴⁴⁾.

(44) H. LEMATTRE, a.w., blz. 16-17.

Vynckenaer - vinckenier

De oudstbekende vermelding van het woord vynckenaer in onze taal komt voor bij Ed. de Dene (1560). In Gent komt het voor in 1629. Het gaat hier uitsluitend over vinkenvangers, zodat de oudste betekenis van dit woord de vangers van vinken aanduidde en niet de liefhebbers. Pas later en elders (Ieper 1629) is het woord vinkenier te voorschijn gekomen. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal zou vinkenier verwant zijn met en gelijkgebouwd zijn als het woord valkenier⁽⁴⁵⁾. Het woord vinkenaar verdween naderhand en vinkenier kwam algemeen in de plaats.

(45) WNT, dl. XXI (1971), kol. 873.

[p. 360]

Drukwerk vinkeniers Roesbrugge en Veurne.

[p. 361]

De eigen taal der vinkeniers

In de loop der jaren heeft er zich in de eerder gesloten middens van de Vlaamse vinkenliefhebbers een eigen taal ontwikkeld, met woorden die een welbepaalde specifieke betekenis hebben, met spreuken en zinswendingen die eigen zijn aan deze groep. Weinig werd hiervan ooit te boek gesteld. Alleen deken Leonard De Bo heeft in zijn Westvlaamsch Idioticon (1873) een aantal van die woorden en uitdrukkingen genoteerd. Dit is licht begrijpelijk, want De Bo was gewonnen en geboren in de streek waar de vinkenliefhebberij toen floreerde (Beveren-Leie, 1826). De Bo stond als pastoor dan nog precies in de vinkeniersstreek van ons bisdom (Elverdinge, Ruiselede, Poperinge). Andere woordenboeken (Loquela) waren zeer spaarzaam in het optekenen van de vinkenierstaal.

Het zou interessant zijn mocht er ooit iemand uit het midden van de vinkeniers een studie op touw zetten over deze eigen taal⁽⁴⁶⁾.

(46) In de periodieke bladen van de vinkeniers (De Vinkenier) zijn reeds enkele termen en uitdrukkingen genoteerd. Zie o.m. ook nog H. MASQUELIN, Van suskebeeuw tot suskewiet..., in: Douviekroniek, nr. 2 (1993), blz. 17-19.

Verdere ontwikkeling

De verdere ontwikkeling en de historie van de vinkeniersgilden in de laatste helft van de vorige eeuw en de evolutie tot op onze dagen zijn een apart en omvangrijk hoofdstuk, dat de vinkeniersgilden wel zelf uit de doeken zullen doen. Zeggen we alleen dat deze sport nu heel en al de banden met het oude schilderachtige gildeleven uit vroeger dagen heeft verbroken en in onze dorpen gewoon haar plaats inneemt naast de vele sportclubs en liefhebbersverenigingen in de wereld van de vrijetijdsbesteding, die in alle Vlaamse gemeenten welig bloeien en vele leden tellen⁽⁴⁷⁾.

Vroeger werd veel gespeeld met blindgemaakte vinken. Tegen deze barbaarse handelwijze zijn alras stemmen opgegaan. In ons land werd het blindmaken van de vinken verboden bij een wet van 1924. De meeste vinkeniers voorspelden

(47) M. BROEKHOVE, a.w., geeft een interessant overzicht van de vinkeniersgilden vooral uit de laatste eeuw.

[p. 362]

toen de ondergang van hun liefhebberij. Maar de vinkensport hield stand, paste zich wonderwel en soepel in de nieuwe situatie aan en had als volkssport nog meer succes dan voorheen. Er werd een overkoepelend verbond AVIBO gesticht, er werden congresdagen gehouden (o.m. te Rumbeke) en er kwam een simpatiek en verzorgd ledenblad, ‘De Vinkenier.’

Daarentegen ging de vinkenliefhebberij in Frans-Vlaanderen helemaal teniet. De strengere Franse wetten op het opsluiten van vogels in kooien en de wereldoorlog 1914-18, toen het front het Frans-Vlaamse vinkenliefhebbersgebied grondig verwoestte, betekenden de ondergang. Na 1914-18 zijn de vele contacten die er bestonden tussen vinkeniers van beide kanten van de ‘schreve’ voorgoed stilgevallen.

De vinkensport in Frans-Vlaanderen is in deze streek maar een verre herinnering meer uit vroegere dagen. Toen de bekende en gezagvolle folklorist Arn. Van Gennep zich liet documenteren voor zijn werk over de volksgebruiken in Frans-Vlaanderen en het Franse Henegouwen, heeft hij bijna niets neergeschreven over het vinkenzetten in dit gewest. Nochtans vermeldt hij de hanekampen, de ganzetrekkingen en andere volkssporten. Hij zegt eenvoudig ‘les compétitions de canaris et de pinsons,... sont les mêmes qu'ailleurs en France’!⁽⁴⁸⁾. In het interbellum was de vinkenliefhebberij al verleden tijd en heeft hij geen zegslieden ontmoet die hem daarover meer zouden verteld hebben. Dit verdwenen spel van de gewone landelijke (werk)man werd hem zeer waarschijnlijk door niemand van zijn geleerde zegslieden meegedeeld...

Wij in Vlaanderen moeten daarover niet verwonderd opkijken, want ook bij ons is de vinkenliefhebberij door de folkloristen maar stiefmoederlijk bedeeld. Het prachtige kijkboek ‘Eigen Aard’ van K.C. Peeters rept geen woord over onze vinkeniers en in de jaarlijkse almanak van 't Beertje zijn de patroons van de vinkeniers nergens te vinden...

Tussen beide oorlogen en juist daarna werden bij ons voor het eerst enkele losse en verspreide gegevens ontdekt over het verleden van deze liefhebberij. Het waren vooral Biekorvers (G.P. Baert, L. Defraeye, J. Delbaere en A. Viaene)

(48) A. VAN GENNEP, Le Folklore de la Flandre et du Hainaut français, dl. II (Brionne, 1935), blz. 724-725.

[p. 363]

die op vinkeslag lagen om deze weinige gegevens in het licht te brengen⁽⁴⁹⁾.

De laatste jaren groeide er een stijgend protest vanwege de milieuverenigingen en de groene jongens tegen het vangen van vinken en het opsluiten in kooien. Weer dacht men een moment dat de vinkensport verloren was. Maar onlangs werd er in het kabinet van de Vlaamse Minister voor Leefmilieu een soort akkoord ondertekend tussen de groene beweging en het bestuur van AVIBO, dat de vangst van vinken en dus uiteindelijk het voortbestaan van de vinkensport moet waarborgen.

Laten we hopen dat dit nederig volksvermaak, Vlaams van aard en van oorsprong, overigens één der weinige sporten waar hormonen, corruptie en geldspel nog niet zijn doorgedrongen, verder mag groeien en bloeien, Sint-Philippus en Sint-Jacobus ter ere en onze vele vinkeniers ten bate.

L. Van Acker

(49) Biekorf 1929, blz. 341; 1937, blz. 230-231; 1938, blz. 89-95; 93-94; 1939, blz. 105-108; 1940-45, blz. 109-111; 1955, blz. 286-287; 1958, blz. 282. G.P. Baert schreef een artikel ‘Das Vinkenierswesen in Flandern’ in de Brüsseler Zeitung dd. 19.10.1941. De bijdrage van 1929 is van de hand van de Ieperse historicus M. C(OCLE). J. Delbaere en L. Defraeye schreven ook in De Vinkenier.

Bijlagen

1. Statuten van de Sint-Gillisgilde te Kortrijk (1616)

Statuyten ende ordonnancien van de Ghilde van den h. Vrindt Godts myn heere St Gillis ghenaempt de gulde vande pluyme binnen der stede van Cortryck gheordonneert by cueninck, dekene, bereckers ende notabele van de voorn, ghulde inden jaere ons heeren duust zes hondert veerthiene, ende gheconfirmeert by schepenen der stede van Cortryck den xv^en decemb. 1616 daer aff de poincten ende art(icke)Ien naer volghen.

1	Alvooren alle de gheyne die inde ghulde van u ghuldebroeders ontfanghen worden zullen ghehouden zyn jaerlicx te gheven tot onderhout vanden oultaer, aldaer men ordinairelyck den dienst doet, iiij s. par. ende voor den cnaepe van d' up teeckenen twee schel. par. tsamen vi s.p.
2	Item niemandt wye hy zye en zal hem gheenssins vervoorderen in cuenincx vergaederinghe ofte andere vergaederinghe ghuldewys alwaert dat den coninck absent waere by ghevalle ofte anderssins te

[p. 364]

	zweeren by Godt ofte zyne heylighen ofte den duvel te nommen dat up verbuerte ten proufficte van den oultare van ii s.p.
3	Item dat hem oock niemandt wie hy zy en vervoordere te maecken eenyghen twist ofte queste inde voornomde vergaderinghe up peyne van te verbueren de boete van v s.p. die ghedistribueert zullen worden ter discretie ende ordonnantie van Cueninck, deken ende bereckers.
4	Item alle de ghone wesende van de voorn. ghulde die begheeren eenen veughel up te hanghen omme cueninck te wesen zullen hem alle jaeren vinden up St. Gillisdach ten huuse vanden cueninck omme van aldaer met hem te gaene naer de kercke omme te hooren den heylighen dienst der messen ter zulcker heuren als zylieden by ordonn. vanden cueninck deur den cnaepe daer toe zullen ghemaent worden. Aldaermen alsdanne ordonneren zal de plaetse omme te zynghen om cueninck, ende een yeghelicke zal hem stofferen met eenen zynghenden voghele, hun eyghen toebehoorende, up verbuerte vanden voghele die anders bevonden wordt, metghaders alle ghuldebroeders vande voorn. ghulde de messe te aenhooren up verbuerte van een pondt was, ten waere eenighe nootzakelycke afferen ofte vute stede ofte zieck zynde.
5	Item dat niemandt instellen en zal met zynen voghel om cueninck te zyne ende gheen ghuldebroeder zynde ende en zal alvooren beloven binnen den zelven daghe in de ghulde te commen.
6	Item ten daeghe, heure ende plaetse voors. vergadert zynde zoo zal den coninck alvooren zynen voghel moghen stellen ter zulcker plaetse alst hem believen zal te weten up deen hende ofte dander ende voorts zal elck naer lote zynen voghel stellen, de wydde van thien voeten van elck anderen.
7	Item alle de ghone instellende om cueninck zyn ghehouden te gheven aen den afghaenden cueninck van stonden aen ii s.p.
8	Item niemant zal vermeughen te nemen teeckenaers vut hem eyghen, omme te teecken lymen van veughels ten zy de goene die gheagreert zullen worden vanden cueninck, deken ende bereckers up verbuerte van cueninck ofte prys te halen.
9	Item dat hem niemant vervoordere tzy ghuldebroeders ofte andere te commen up vyf voeten naer de inghestelde voghels up verbuerte van v s.p. deen helft ten proufficte van de armen deser stede ende dander helft ten proufficte vanden cnaepe der voors. ghulde.
10	Item niemant en zal oock croone noch prys behalen ten zy met een wintervincke zinghende zuver lyme.
11	Item de voors. voghelen alzoo behoorlick inneghestelt zynde ende die alzoo bevonden wordt met zynen voghele meest lymen ghesonghen te hebben die zal cueninck wesen ende ontfanghen den halsbant naer costume behoudens dat hy zynghe beghinsel ende hende binnen den tyt gheduerende de messe ofte den tyt van eenen zantloopere ofte keersbrandinghe, emmers alzoet ghestelt zal worden by ordonnan. vanden cueninck ende deken, daeraf de vulle lymen alvooren

[p. 365]

	maer gheteeckent en zullen worden. Ende die cueninck wesen zal wort ghehouden den halsbant te verchieren met eenen gouden ofte zelveren schaekele. Ende indient gheviele dat den cueninck wonachtich ware buyten stadt wort ghehouden den halsbant in stadt te laten vuyt vreese vande peryckelen die by nachte daer up souden vallen ofte anderssins wort ghehouden, daer vooren zeker te stellen ten contentemente van deken ende bereckers van de voorn. ghulde.
12	Item zoo eenighe van de ghuldebroeders vanden cnaepe ghemaendt wierden by laste vanden cueninck ofte deken, werdt ghehouden te commen ter zulcke hueren ende plaetse als hem den voorn. cnaepe denommeren zal, ten ware thebbene legitime ende behoorlicke excuse, up verbuerte van een pont was ten proufficte vanden oultaer.
13	Item alle deghene die voghelen upghehanghen hebben omme cueninck te zyne, zullen haerlieden verobligeert te commen in den imbyt ende snavens ter maeltyt omme den cueninck gheselschap te houden up verbuerte van half ghelaghe.
14	Item indient ghebeurde dat de cueninck drie jaeren naer gaens cueninck waere ende alzoo keyser bedeghe, te wetene metten zelven veughele zal den halsbandt hebben, midts dat den zelven voghele zuver es van zanghe ende hem eyghen toebehoort, dies niet zal tkeyserschap verbeuren ende oock den voorn. voghele.
15	Item zoot gheschiedde datter ghesonghen wierde omme keyser te zyne zoo zullen de voorn. ghuldebroeders ghehouden zyn te commen met eenen voghele ter hun lieden toebehoorende ofte gheleent, omme den halsbandt te bewaeren, ghemaent zynde vanden cnaepe up verbuerte van x s.p. ofte ten waere thebbende merckelicke excuse.
16	Item als den coninck, deken, bereckers ende andere ghuldebroeders begheeren eenighe prysen up te hanghen, die zullen te winnen zyn, met alzulcke conditien als ter ordonn. van cueninck, deken ende bereckers zullen verhaelt worden.
17	Item van nu voorts als eenich ghuldebroeder deser wereld ghepasseert wordt zalmen tot lavenesse van zynder ziele een messe doen doen ant heylich cruys aultaer, welcke messe zullen moeten besorghen cueninck ofte deken.
18	Item zoo verre eenighe ghuldebroeders refuseerden haerlieder jaerghelt te gheven tot drie jaeren achter een wordt den cueninck ende deken ontsleghen vande messe die men naer huerlieden overlyden zoude ghedaen hebben.
19	Item men zal van nu voorts kiesen eenen deecken up St. Gillisdach den welcken zal ghehouden zyn te dienen twee jaeren achter een.
20	Van ghelycke zal men van nu voorts up St. Gillisdach eenen ontfanghere kiesen die oock ghehouden wort te dienen twee jaeren achtereen welcken ontfanghere de voors. jaerghelden zal moeten innen ende ontfanghen, mitsgrs. de boeten die der vallen zullen ende van deze zyn administratie rekeninghe troels doen alle twee jaeren. Ende de penninghen daer af commende employeren ter ordonn. vanden cueninck ende dekene ende oock de selve penninghen goet

[p. 366]

	doen.
21	Item daer zullen van nu voorts ghecoren worden twee bereckers die van ghelicken moeten dienen twee jaeren, waer af men den eenen kiesen sal up den St. Gillisdach ende den anderen tjaer daernaer, teyckens eenen nieuwen alle jaere omme wesen sal.
22	Item alle coopmanscepe ghedaen in cuenincx vergaederinghe wert ghehouden eenen godtspenninck te gheven ten proufficte vanden oultare ende vanden cnaepe ten minsten elck weerdich iii s.p. te verantwoorden by den cueninck alsdan present zynde compt tsamen tot vi s.p.
23	Voorts alle eerbaere persoonen die begheeren in dese voors. ghulde te commen zullen ontfanghen zyn met de belofte van te onderhouden alle poincten ende artickelen als hier vooren verhaelt ende verclaerst zyn.
24	Item noch boven desen dat hem gheene persoonen inde ghulde niet wesende en zullen vervoorderen te veughelen up verbeurte van huerlieder ghaerne, welcke zal vercocht worden ten proufficte vanden aermen deser stad van Curtryck.
25	Ten andere dat gheen ghuldebroeders en zullen hemlieden te vervoorderen up zondaghen ende heilichdaghen met gheen gaerne vute te gaene nochte te vueghelen binnen den zelven daghe upde verbuerte van de gaerne ende de boete van zes ponden par. ten proufficte van de aermen alsvooren.
26	Item ten lesten dat gheen ghuldebroeders hemlieden gheneerende metten gaerne en zullen vermoghen elcanders te naer ofte te by huerlieden gaerne ende traen te stellen, dat den eenen veughele den anderen zoude moghen hooren, daer mede zy veughelen, ten zy zylieden ghesamenlyck daer inne accorderen, up de boete van zes p. par. ten proufficte van beede de aermeschoolen deser stadt elck dhelft.

Heere ende wet up tverzouck by coninck, deken, bereckers ende notabele vande ghulde van St. Gillis gheseyt de plume by requeste ghedaen hebben dese statuten hier vooren int langhe verhaelt gheconfirmeert zoo zy confirmeeren by desen, alles by provisie ende met reservatie vande zelve te veranderen, zoo zy ten tyden ende wylen zullen bevonden te behooren. Actum xv decembre xvi^c zesthiene, onderstont de Muelenaere.
(Oud Stadsarch. Kortrijk, voorl. nr. 1.991, Register van politique ordonnantien, f^o 260 v - 262 ro).

2. Statuten van de vinkeniersgilde te Poperinge (1684)

Quarte, costume ende usantie van de liefhebbers der vijncken onderhouden binnen der stede van Poperijnghe, Anno 1684.

1	Alvooren niemant ter vergaederijnghe en sal vermeughen te misbruijcken in sijnen mont te nemen de name Godts ofte Maria sijne ghebenedijde moeder ofte sijne lieve heijlighen op de verbeurte

[p. 367]

	t'elcken keere van x sch., d'eene helft ten proffijtte vanden ghemeenen armen ende d'ander helft ten proffijtte van de liefhebbers, staende deselve persoonen ter ordonnantie vanden conijnck, hooftman ende gouverneurs vande voorseijde liefhebbers.
2	Niemant en sai vermeughen ter selver vergaderijnghe eenigh twist ofte tweedraght te maken op de boete van ghelijcke x sch. ten proffijte alsvooren.
3	Alle deghonne t'sy inwoonders ofte vremde begheirende te commen in deze liefhebberije sullen sijn ontfanghen mits betaelende aen de cnaepe iiij sch.
4	Alle de gonne wesende van dese liefhebberije die begheiren te sijnghen om croone ofte prijs sullen hemlieden alle jaeren laten vijnden op d'eerste meije, smorghens ten ses uren, ter sulcker plaetse daer het den conijnck sal gelieven, wesende elcken ghestoffeert met sijnen voghel, op de verbeurte van voghel ende prijs.
5	Ten selven daghe ure ende plaetse wesende vergadert sai den conijnck sijn voghel moghen stellen daer t'hem belieft te weten op t'een of t'ander eijnde, ende voorts van ijeghelijck naer loote, elck sijnen voghel, de wijde van thien voeten van anderen stellen.
6	Alle de gonne instellende sijn voghel wert ghehouden te betaelen aenden voorgaenden conijnck eenen stuijver eer hij wtten hove gaet.
7	Niemant sal vermoghen te nemen kervers naer sijnen wille, ten waere sij jdone bevonden waeren bij conijnck, hooftman ende gouverneurs op de verbeurte van croone ende prijs.
8	Niemant en sal croone nochte prijs behaelen ten sij met een wijntervijncke, die sijn beginsel ende eynde neemt.
9	De selve vogels alsoo behoorelijck inghestelt zijnde, ende die bevonden wert met sijn eijghen vogel meest lijemen ghesonghen t'hebben, behoudens dat de voghel sijn liemen begint ende voleijnt, sal conijnck wesen ende ontfanghen de croone met den halsebant naer costume, welcken voghel sal sijnghen van smorghens ten 6 uren totten seven uren ten daeghe voorseijt; dies sal den conijnck ghehouden sijn aenden voorseijden halsebant te hanghen eenen schilt ofte schaeckel van gout ofte silver, mitsgaeders oock seker stellen voor den selven halsebant soo inwoonders als die van buijtten, ten contentemente van den hooftman ende gouverneurs.
10	De selve liefhebbers sullen ten selven daeghe naer den sanck van de voghels verobligiert wesen misse t'hooren metten selven conijnck op de boete van x sch. ten waere ligijtime excusie, welken dienst vande misse sal betaelt worden bij de gereraele liefhebbers elck sijn advenante, die sal gedaen worden in alsulcke kercke als den conijnck geradich vijnden sal.
11	Soo iemant van de liefhebbers vermaent wesende bij de cnape is ghehouden te commen ter sulcke plaetse ende ure als hem sal gedenomeert wesen, ten waer excusie als vooren op de boete van v sch.

[p. 368]

12	Soo wije conijnck wert sal ter vergaderijnghe van beede d'eerste daeghen vrij sijn van ghelaghe, midts ghevende ten derden daeghe een schouder weerdigh een gulden, als wanneer een yeghelijck gheweest hebben ter vergaderijnghe, sal moeten sijnghen met eenen voghel de sijne ofte andere tot t'winnen van sijn ghelagh.
13	Den afgaenden conijnck sal ten derde daeghe van meije gheven ten proffijtte van de vergaderijnghe, een hondert eijeren weerdigh ten minste xxiiij sch.
14	Alle de ghonnen ghesonghen hebbende om croone ofte prijs werden ghehouden ter vergaederijnghe te commen op de verbeurte van croone ende prijs.
15	Indient gebeurde dat een conijnck drije jaeren naer een conijnck waere ende alsoo keijser wiert, sai niet jegenstaende dies den halsebant inde liefhebberije blijven ende sal drije jaeren ter vergaderijnghe vrij gaen naer welcke drije jaeren hij oock niet en sal moghen sijnghen nochte niemant sijnen voghel leenen ten waere omde schoudere.
16	Soo wije belieft te commen bij den geschelschappe om den conijnck te vereeren wert wel ghecommen mits betalende sijn ghelagh.
17	Alle manghelijnghe ofte vercoopijnghe van voghels ofte hutten gedaen bij de liefhebbers ofte vremde, sullen betalen eenen stuijver van elcken schellijnck d'eene helft voor den armen ende d'ander helft voor de liefhebbers.
18.	Alle weddijnghen gedaen t'sij inde vergaderijnghe hof ofte elders sal men betaelen eer men wegh gaet.
19	Alle de liefhebbers sullen verobligiert wesen alser ijemant vande liefhebbers comt t'overlijden een mijtte t'offeren over de ziele, mits daertoe van hemlieden cnape vermaent wesende, op de boete van v sch. (Stadsarch. Poperinge, nr. 510)

Woordverklaring:

stofferen: zich voorzien van; afferen: affaires, zaken; naer lote: na loting; croone: wschl. bloemen in natura of in papier, die nu nog als prijs in vinkenzettingen worden geschonken; embyt: morgenmaal; troels: ter rolle, volgens een bepaalde beurtrol; huerlieden ghaerne: hun netten en vanggerief in (vlas)garen; traen (mv.): baan waarop vogels worden gevangen, vgl. bolletra; te Ardooie bestond tot voor een paar decennia de herberg ‘De vinketrae’; kervers: zij die de slagen optekenden, inkerfden in een houten regel; schouder:?; hutten:?