Biekorf. Jaargang 87

[p. 294]

Vlaamse kunst op perkament in... Keulen

In het Schnütgen-Museum in Keulen werden vorige zomer 90 middeleeuwse Andachtsbücher uit privé-bezit tentoongesteld. De gebeurtenis herinnerde om meer dan een reden aan de tentoonstelling uit 1981 in het Gruuthusemuseum te Brugge met 118 handschriften en miniaturen van de 12de tot de 16de eeuw.

Het aanstippen waard is dat Keulen ondermeer de aandacht gevestigd heeft op een aantal minder bekende stukken waarvoor Brugge als plaats van herkomst genoemd wordt. Misschien waren er nog andere naast het tiental waarop wij hieronder attent maken. De interne en de externe stijl- en tekstkritiek heeft echter nog te kampen met talrijke leemten. De miniaturisten waren nooit gehaast om hun naam prijs te geven, en bovendien hebben zij, net zoals hun beroemde tijdgenoten de Vlaamse Primitieven, thematisch en vormelijk gebruik gemaakt van voorstellingswijzen die bijna internationaal gemeengoed geworden waren. Bij de identificering hangt veel af van de scherpzinnigheid waarmee de vorsers de finesse van de details opmerken, vergelijken en interpreteren.

Uit de kataloog van Joachim M. Plotzek lichten wij niettemin volgende ‘Brugse’ titels:

Latijns getijdenboek (kat. 53)

toegeschreven aan de anonieme Meester van de Goudrankengetijdenboeken, gedateerd ca. 1430-1440 en bestemd voor Engeland. De noodnaam werd ooit bedacht door Friedrich Winkler. Het horarium verwijst naar een opdracht uit Engeland en de struktuur van de liturgische teksten stemt overeen met deze van het bisdom Sarum, nu Salisbury. De uit Nederland naar Brugge overgekomen Willem Vrelant zou de invloed van deze anonymus hebben ondergaan.

Miniatuur met de kruisiging van Christus (kat. 54)

het nu afzonderlijke perkament komt uit een latijns getijdenboek. Winkler heeft het blad toegeschreven aan dezelfde meester als van het nr. 53. Vandaar de lokalizering.

Latijns getijdenboek (kat. 56)

waarschijnlijk Brugge, omstreeks 1466. De kalender bevat elementen van het bisdom Doornik. Een typisch grisaille-produkt van 240 bladen, waarbij op stilistische gronden opnieuw de naam van Willem Vrelant opduikt.

Latijns getijdenboek (kat. 57)

gedateerd omstreeks 1460-1470, met op de laatste bladen een Italiaanse tekst, waaruit zou kunnen afgeleid worden dat het gebedenboek bestemd was voor een lid van een Italiaanse (handels)kolonie. Op dat tijdstip waar beter dan in Brugge?

Latijns getijdenboek (kat. 58)

wordt door Plotzek in vermoedelijk Doornik gelokalizeerd. Opnieuw is spraak van connecties met de reeds hierboven aangehaalde meesters. De miniatuur op folio 175 verso gaat trouwens terug op deze van kat. 53, folio 141 recto! Of omgekeerd?

Miniatuur met de besnijdenis van Christus (kat. 62)

aangaande dit perkament wordt gewag gemaakt van de miniaturist

[p. 295]

Lieven van Lathem, wiens naam en faam ook te Brugge figureerden (o.m. in kat. 107). Stilistisch zou het best kunnen.

Latijns brevier van Marguerite de Houchin-Longastre (kat. 72)

deze dame was van 29 juli 1474 tot aan haar dood op 3 november 1489 abdis in Nijvel. Vandaar dat Plotzek de aanmaakdatum van dit prachtig boek (531 bladen, formaat 221 × 140 mm.) binnen die twee jaartallen moet zoeken. Dit document is een volslagen nieuwkomer in de wetenschap. De miniaturen worden toegeschreven aan de Brugse Meester van het Dresdens gebedenboek (zie kat. Gruuthusemuseum 1981, nrs. 87, 97 en 109).

Latijns getijdenboek zg. Manderscheid-getijdenboek (kat. 73)

waarschijnlijk Brugge omstreeks 1490-1500. Hoewel elementen naar een Franse besteller wijzen, bevond het boek zich reeds omstreeks 1536 in het bezit van een Duitse familie.

Latijns getijdenboek (kat. 74)

omstreeks 1500, met een even kompleks opzoekingspatroon als voor de vorige twee nummers.

Miniatuur met de gevangenneming van Christus (kat. 77)

dit Perkament op naam gesteld van Simon Bening, omstreeks 1530, roept de problematiek op van losbladige miniaturen die al dan niet in een boek van andere makelij werden geïntegreerd. Hun bijval is, schrijft Plotzek, met deze van paneelschilderijtjes te vergelijken. (Nu tentoonstellingen van Vlaamse Primitieven stilaan tot de droomwereld zijn gaan behoren, kunnen de werken van Bening misschien voor een boeiend alternatief zorgen?)

De Keulense tentoonstelling bevestigt de wetenschappelijke hoogconjunctuur waarvan de miniatuurkunst blijft genieten. Is het aandeel dat kunsthistorici uit Vlaanderen daarin nemen niet massaal, kwalitatief is het bijzonder waardevol. Voor de ogen van de buitenwereld is de belangstelling de jongste jaren duidelijk meer gepolarizeerd. Dit blijkt uit het aandeel dat miniaturen in tentoonstellingen krijgen zowel als uit de kunsthistorische en bibliofiele publikaties.

Wat de Vlaamse miniatuurkunst betreft is nog onlangs, na enkele jaren geduld, Flemish Miniature Painting in the 15th and 16th centuries van dr. Georges Dogaer verschenen. Dezelfde specialist had reeds in 1978 de ietwat verouderde studie van Friedrich Winkler Die Flämische Buchmalerei (1925) in een tweede uitgave opgepoetst. Reden te over dus om de recente bevindingen uit het Schnutgen-Museum op te nemen in het breder panorama dat reeds voorhanden is. De volstrekt betrouwbare en definitieve inventaris is echter nog niet voor morgen. Daarvoor blijven nog te veel vragen open.

G. Gyselen

Gepotlood
'k ben naar de bank geweest, ze hebben me daar genoeg gepotlood, ze zien mij daar niet meer terug. Gepotlood, d.i. bedrogen, met bijgedachte: door een pennelikker? Geh. Aartrijke 1987.
Kromme vruchten maken rechte boeren