Biekorf. Jaargang 87

[p. 199]

Tweehonderdvijftig jaar Vaelande

Vlaanderen denkt terug aan Frans Donaat van Daele. Hij kwam tweehonderdvijftig jaar geleden in Ieper ter wereld (13 oktober 1737). Hij bracht er als geneesheer het grootste deel van zijn leven door en stierf er op 27 november 1818.

Tijdgenoten prezen zijn dichtwerk. De latere geslachten oordeelden daar niet zo gunstig over, maar de herinnering aan zijn eigenzinnige taal en spelling is nooit geheel uitgewist. Zie daarover onze bijdrage in Nationaal Biografisch Woordenboek, XI, 1985, kolom 165-172.

Die originele en sterk westvlaams-getinte taalopvattingen heeft hij op alle mogelijke manieren gepropageerd, onder andere door een schoolboek en door een dichtwedstrijd. Laatstgenoemd initiatief nam hij in 1807. Hij schonk een zeer kostbare medaille aan de auteur van het beste nationaal epos. De deelnemers mochten voor dat epos vrij een figuur of een gebeurtenis kiezen uit het verleden van het graafschap Vlaanderen. Wie Van Daele's voorschriften inzake taal en spelling in de wind sloeg, kon lauwerkrans en borstmetaal vergeten... Nog hetzelfde jaar pakten de tegenstanders uit met een groots opgezette dichtkamp in twee taalkategorieën: De Belgen / Les Belges. In november 1809 mocht Van Daele te Ieper de heer Pieter Albert Priem met ‘het onwelkb're groen’ bekransen, twee maanden later werd Pieter Joost de Borchgrave te Aalst tot laureaat uitgeroepen voor ‘De Belgen’, en Philippe Lesbroussart voor ‘Les Belges’.

Frans Donaat van Daele maakte zijn taal- en spellingsregels vooral bekend in zijn eenmanstijdschrift Tyd-Verdryf, onder het pseudoniem Vaelande uitgegeven te Ieper in 1805 en 1806. Uit dit tijdschrift kiezen we bij wijze van gedachtenis het gedicht Den Bas (Tyd-Verdryf, nr 29, blz. 16; we drukken de tekst nogal sterk vergroot af). Een auteursnaam ontbreekt, maar dit is op zichzelf een aanduiding dat het gedicht uit Van Daele's pen is gevloeid. Zijn eigen bijdragen ondertekende hij in principe nooit (hoogstens enkele keren gebruikte hij de initialen T.T.). Bijdragen van anderen voorzag hij daarentegen, voor zover kan worden nagegaan, nauwgezet van de schrijversnaam.

We geven, 's mans bede indachtig, de tekst in de oorspronkelijke spelling (‘Allen uytgéver en drukker van Boeken, by

[p. 200]

Glossarium

2:	...die (...) onze geest vermeien en onze zinnen kalm maken. Vermeyden: vermeien, verlustigen.
3:	Apollo: god van dichtkunst en muziek, heer van de Muzen op de Parnassus.
4:	Bewegen 't hert in rust: brengen het hart tot rust.
8:	Terpsichore: muze van reidans en koorzang, gewoonlijk afgebeeld met een lier. Trul: zie de slotalinea van onze inleiding. Mul: stof, poeder. Vgl. De Bo: in mul liggen = vermorzeld liggen.
10:	Pan: bos-en herdersgod, beschermer van de kudden. Zwierf over de bergen en jaagde, spelend op de naar hem genoemde pansfluit, op de nimfen.
12:	Nimfen: natuurgodheden, vooral bij bronnen vereerd. Phoebi redenzalen: de plaatsen waar muziek en poëzie weerklinken ter ere van Phoebus, d.i. Apollo (phoibos: stralend).
13:	Amphion, zoon van Zeus en Antiope, bouwde samen met zijn tweelingbroer Zethus de muren van Thebe. Amphion bespeelde daarbij zo goed de lier, dat de stenen zich vanzelf aaneenvoegden.
14:	sleept ons weerloos naar de plaats waar hij maar wil.
16:	Moezelvel. De Bo: Moezel, muizel, doedelzak. Polypheem: cycloop die schapen bezat. Odysseus, door hem opgesloten, sloeg hem in zijn slaap het oog uit en kon met een list ontsnappen.
17:	Tritons, half mens, half vis, reden over de zeeën en bliezen op de kinkhoren om de golven te bedaren.
19:	Mars: oorlogsgod.
20:	Ontslapen: hier in de betekenis van ontwaken.
25:	We veroorloven ons een rechtzetting door Hy te vervangen door het: o.i. grammatikaal noodzakelijk, alhoewel fonetisch een verzwakking.

[p. 201]

De bas

 

In de speeltuigen, die door dreun en zoete galm

 

Vermeien onze geest, en zinnen maken kalm,

 

Apollo's Vingerharp en licht doorvlogen snaren

 

Bewegen 't hart in rust, of zij een slaapdrank waren.

5.

't Veelvoudig Orgelspel verscheidenlijk bekoort

 

Een lijzig hersenvlies door eigen pijpakkoord.

 

't Doorsnijdend wijdbeloop met snel doorknopte keren

 

Van Terpsichore's Trul kan 't hart in mul verkeren:

 

Men volgt, en men bezwijkt, want men niet volgen kan.

10.

Hoe diep beweegt ons niet de zoete Fluit van Pan?

 

Haar vloeibre tere klank voel ik de ziel indalen

 

Gelijk der Nimfen zang uit Phoebi redenzalen.

 

Amphion's milde Lier en wonderlijke snaar

 

Waarhenen hij maar wil, sleept ons gewillig naar.

15.

De schapen laten 't gras, en staan met open oren

 

Om 't ronkend Moezelvel van Polypheem te horen.

 

Het klaatrig Mondstuk van de Tritons kan doen staan

 

In wonder de oevers van de wijde oceaan.

 

Mars blaast de Strijdbazuin, men ziet de moed der helden

20.

Ontwaken op 't geschal, en spoeden naar de velden.

 

Elk kittelt het gehoor en ziel, elk streelt, elk voedt,

 

En, schoon verscheidenlijk, elk werkt op het gemoed:

 

Het Opper-albeschik wist ieder dezer stukken

 

Biezondere eigenschap en streelklank in te drukken,

25.

En het gaf aan de Bas voor een biezondere aard

 

Met ieder van hen al en wel te zijn gepaard.

[p. 202]

soo ver ooyt iemand het gedacht héft van dése Bladjes te laeten ofte doen herdrukken, worden gebéden aen dése Spelkunde niets te veranderen; want het is daer in, dat de eygenschap van dit Werkske bestaet’, zo stuurde Vaelande zijn tijdschrift de wereld in).

We geven vervolgens een transcriptie in hedendaags Nederlands en een klein glossarium.

‘Den Bas’ is naar onze smaak een vrij fraai stukje achttiende-eeuwse poëzie, deugddoend onsentimenteel en onromantisch, met een pointe die het buitenbeentje typeert. Volmaakte taalkunst is natuurlijk iets anders. Een aantal herhalingen (hart, v. 4 en 8; ziel, v. 11 en 21; bewegen, v. 4 en 10; zoet, v. 1 en 10 enz.) doet bv. wat armoedig aan, en een wending als ‘het gehoor en ziel’ (v. 21) werkt storend.

Joost mag weten wat een trul is (v. 8). De muze Terpsichore wordt gewoonlijk met een lier afgebeeld, maar enkele verzen verder duikt met dat instrument ook Amphion op, en juist rond negen verschillende speeltuigen, optisch in reliëf gebracht door een hoofdletter, is alles opgebouwd. Het Woordenboek der Nederlandse Taal biedt trullen in alle maten en gewichten, maar niets dat ons kan dienen. Iets bruikbaars heeft ook De Bo niet in huis. Wel bekoort ons een beetje zijn ‘trebbel’: ‘gelui van drie klokken die akkoord zijn’ (zie ook A. V(iaene) in Biekorf, 1963, blz. 168). Men hoeft niet aan klokken te denken om in Terpsichore's spel met snel, trul en mul een juweel van een akkoord-met-zijn-drieën te horen.

J. Huyghebaert