Biekorf. Jaargang 82

[p. 220]

Het ‘Convent ten Hamerkine’ te Brugge
(14de-15de eeuw)

1. Arme begijnen en ‘ghewillighe aermen’ in de 14de eeuw

Het middeleeuwse Brugge telde, zoals bekend, twee begijnhoven binnen zijn muren: Ten Wijngaarde en Sint-Obrecht. Daarnaast leefden er in de stad zeer waarschijnlijk alleenstaande begijnen die op verschillende manieren voorzagen in hun levensonderhoud terwijl andere vrome vrouwen leefden van aalmoezen en zich verenigden in zg. conventen van arme begijnen⁽¹⁾. In 1970 kon J. Marechal vijf dergelijke conventen te Brugge historisch situeren en localiseren⁽²⁾. Het gaat om vijf stichtingen, waarvan de schaarse geschreven bronnen tussen 1302 en 1374 kunnen worden gedateerd. Eén van deze conventen, het Dops convent voor arme begijnen, was gelegen binnen de grachten van het begijnhof Ten Wijngaarde. De andere vier conventen waren Ten Vanekine, in de Waalse straat, in de onmiddellijke nabijheid van het minderbroedersklooster, 't Groot Herdsberghe, in de Katelijnestraat, bij het bogardenklooster, 't Roomsch convent of 't Rams convent, eveneens in de Katelijnestraat, bij het Sint-Janshospitaal en tenslotte het Scalkers convent in de Goezeputstraat, eveneens in de nabijheid van het Sint-Janshospitaal. J. Marechal besloot zijn korte studie met de opmerking dat dergelijke ‘aalmoezenhuizen’ van arme begijnen door de kerkelijke overheid niet werden goedgekeurd, en dat ze kort na 1374 uit Brugge moeten verdwenen zijn. De conventen verloren hun oorspronkelijke bedoeling en ‘ontaardden tot wat we nu godshuizen noemen’⁽³⁾. O.i. lijkt de datering ‘kort na’ 1374 nogal vroeg: als aanwijzing daarvoor beschikte J. Marechal slechts over een tekst dd. 15 april 1374: de laatste, maar ook de enige vermelding van het Scalkers convent.

(1) J.A. VAN HOUTTE, De Geschiedenis van Brugge, Tielt-Bussum, 1982, blz. 232-234.

(2) J. MARECHAL, Konventen van arme begijnen te Brugge, in: Album Antoon Viaene, Brugge, 1970, blz. 257-264. Ten Wijngaarde zelf bestond zeker uit elf conventen. Slechts één ervan lijkt bewoond te zijn geweest door arme begijnen, vgl. A. D[EWITTE], De Scholieren van de Brugse Wijngaard, in: Biekorf, LXXX (1980), blz. 414, waar verwezen wordt naar een onuitgegeven lic. verh. van D. DESMET (1979).

(3) J. MARECHAL, a.w., blz. 264.

[p. 221]

In 1974 heeft wijlen Antoon Viaene nog een zesde convent toegevoegd aan deze reeks: het convent van Ricelle, dat vermeld wordt in een oorkonde van erfscheiding gedateerd 23 maart 1348 n.s. en gelegen was op Groeninge tussen de Nieuwe Gentweg en de Kastanjeboomstraat⁽⁴⁾. Net als de door J. Marechal vermelde conventen heeft dit convent de naam gekregen van een Brugse familie (Dop, van den Vanekine, van Herdsberghe, de Ram, de Calkere, van Ryssele), naar de naam van de stichter of de promotor. De oorkonde van 23 maart 1348 is echter niet alleen van belang vanwege de vermelding van een convent van arme begijnen. De andere partij die bij de erfscheiding betrokken was, m.a.w. de naaste buur van het convent van Ricelle, was een convent van ioncvrouwen dewelke men heet de ghewillighe aermen. Dit convent wordt duidelijk onderscheiden van het andere, dat een convent van aermen vrouwen wordt genoemd⁽⁵⁾. Hier gaat het dus niet zomaar om arme begijnen maar om vrouwen van stand die de armoede beleven uit verkiezing en als evangelische verkondiging.

Uit de bewaarde teksten blijkt dat ook het Roomsch convent in 1330 nog bewoond werd door zg. ‘joncvrouwen’, d.i. vrouwen van stand. Ook hier zou het dus kunnen gaan om een aalmoezenhuis van ‘ghewillighe aermen’. Dit was zeker niet meer het geval in 1338 toen het convent na door brand te zijn vernield, heropgebouwd was en beschikbaar werd gesteld voor arme begijnen⁽⁶⁾. A. Viaene meende te mogen veronderstellen dat de ‘ghewillighe aermen’ van 1348 de zelfstandige voortzetters konden zijn van de geest en de opvatting van het Roomsch convent van ca. 1330. Hij besloot zijn studie met de hypothese dat de geschiedenis van de Brugse Kastanjeboomzusters of Zwarte Zusters zou aansluiten bij de 14de-eeuwse ‘ghewillighe aermen’⁽⁷⁾.

Wat er ook van zij, in de 14de eeuw waren er dus verschillende conventen of aalmoezenhuizen waarin vrome vrouwen zich hadden verenigd en leefden van aalmoezen. Binnen deze conventen maakte men een onderscheid tus-

(4) A. VIAENE, Een ‘Convent van ghewillighe aermen’ in Brugge, 1348, in: Biekorf, LXXV (1974), blz. 407-410.

(5) Vgl. o.m. de uitgegeven oorkonde, ibid., blz. 409-410.

(6) Vgl. de teksten uitg. J. MARECHAL, a.w., blz. 261-264.

(7) A. VIAENE, a.w., blz. 409.

[p. 222]

sen de conventen van gewone arme begijnen en die van vrouwen uit de hogere standen die vrijwillig kozen voor een leven van armoede. Tot nu toe waren er in de literatuur zeven dergelijke conventen bekend.

2. Het ‘Convent ten Hamerkine’ te Brugge

Aan deze lijst van conventen kan thans nog een achtste worden toegevoegd: een oorkonde van 10 september 1418 maakt melding van den aermen lyeden int convent datmen heet ten Haemerkine staende thenden Muelenmeersche upden houc vander Balcstrate. Deze arme lieden hadden toen recht op de jaarlijkse betaling van een erfelijke losrente van 2 pond gr., bezet op een huizencomplex in de Langestraat bij het predikherenklooster⁽⁸⁾. Een tweede vermelding van deze gemeenschap is bewaard gebleven in een andere oorkonde betr. deze rente, van 7 dec. 1443. Daarin is sprake van dezelfde arme lieden gelocaliseerd op dezelfde plaats, maar de naam van hun convent is veranderd: int convent datmen wylent hyet ten Haemerkine ende nu heet Jherusalem⁽⁹⁾. De localisering van het convent op de plaats van de huidige Jeruzalemkerk, de naamsverandering vóór 1443, het feit dat beide oorkonden betr. de jaarlijks 2 pond opgenomen zijn in het cartularium van de Jeruzalemkapel, m.a.w. de inkomsten zijn later terechtgekomen bij de kapel, dit alles wijst erop dat het Convent ten Hamerkine moet beschouwd worden als de voorloper van de Jeruzalemstichting van Pieter en Jacob Adornes van 1428⁽¹⁰⁾.

Weinig is geweten over de aard van de gemeenschap die in ten Hamerkine gevestigd was. De benaming ‘arme lieden’ kan erop wijzen dat het niet om ‘ghewillighe aermen’ ging. Opmerkelijk is dat hier het woord lieden is gebruikt, en niet vrouwen of begijnen. Toch ging het wel degelijk om een convent van arme vrouwen. Dit blijkt uit de volgende gegevens. Zo hebben we nog een aanwijzing voor het ontstaan van het convent. Zeker tot in de 18de eeuw zou er zich in de Jeruzalemkerk een ronde blauwstenen grafzerk hebben bevonden, ingelegd met koper, die de

(8) STADSARCHIEF BRUGGE, Oud Archief, reeks 513: De Limburg Stirum (verder afgekort: SAB., DLS.), Cartularium Jeruzalemkerk, fol. 20v-21r.

(9) Ibid., fol. 21.

(10) Ibid., fol. 1-2.

[p. 223]

begraafplaats moest aanduiden van een zekere Suster Catheline, overleden op 14 november 1368, volgens het later aangebracht grafschrift de cluysenesse daar ter plaatse⁽¹¹⁾. De gemeenschap van ten Hamerkine zou dan hebben bestaan uit volgelingen of opvolgers van de ‘eerste’ kluizenares suster Catheline, en op die manier dateren uit de tweede helft van de 14de eeuw. Het is waarschijnlijk dat het terrein waarop deze gemeenschap gevestigd was toebehoorde aan het geslacht Adornes. Toch is het, door het bestaan van het convent ten Hamerkine, materieel onmogelijk dat de Jeruzalemstichting uit de 14de eeuw dateert, een opvatting die nu nochtans ingang heeft gevonden in de geschiedschrijving⁽¹²⁾.

De laatste vermelding van de gemeenschap van Ten Hamerkine hebben we aangetroffen in een oorkonde van ca. 1455⁽¹³⁾. Daarin is nog steeds sprake van een rente van 2 lb. gr. bezet op de huizen in de Langestraat, samen met nog een andere rente van 2 lb. gr. Deze inkomsten moesten door de curatoren van de Jeruzalemkapel, toen Jacob Anselm Adornes, uitbetaald worden aan ‘de vrouwen of zusters die verblijven op het terrein van de kapel’ (mulieribus sive sororibus infra limites et septa dicte capelle commorantibus).

Uit de bronnen blijkt dus dat de gemeenschap het convent ten Hamerkine zeker nog tot in 1455 heeft bestaan. De Adornes zullen de ‘arme lieden’ op hun terrein waarschijnlijk verder hebben gedoogd en vreedzaam laten uitsterven. Pas tussen 1470 en 1483 kwamen bij de kapel de godshuisjes voor twaalf vrouwen klaar⁽¹⁴⁾. En hiermee past het convent ten Hamerkine volkomen in de ontwikkeling

(11) V. VERMEERSCH, Grafmonumenten te Brugge, Brugge, 1976, dl. II, blz. 72, nr. 65.

(12) J.A. VAN HOUTTE, a.w., blz. 248. Deze opvatting vindt haar oorsprong in de tekst van de narratio van een pauselijke bulle van 12 mei 1428, die op haar beurt naar alle waarschijnlijkheid gebaseerd is op een suppliek van de Adornes waarin de toenmalige situatie verkeerd was voorgesteld. Het archief van de Adornes en de Jeruzalemstichting wordt thans door ons geïnventariseerd, en wij hopen bij die gelegenheid uitvoeriger in te gaan op de eigenlijke stichting van de Jeruzalemkapel.

(13) SAB., DLS., voorlopig ongenummerd charter; het betreft een minuut van een verloren origineel met corrupte overlevering van de datering.

(14) Ze waren nog niet klaar toen Anselm Adornes (✝ 1483) zijn eerste testament opmaakte, uitg. A. DE POORTER, Testament van Anselmus Adornes, 10 febr. 1470 (n. st.), in Biekorf (1931), blz. 225-239, zie vooral blz. 233. Uit de oudste bewaarde rekeningen van de Jeruzalemstichting, 1483 (SAB., DLS., rekeningen Jeruzalem) blijkt dat de twaalf vrouwen toen als gehuisvest waren.

[p. 224]

die al door J. Marechal is aangegeven: de uiteindelijke evolutie naar een complex godshuisjes⁽¹⁵⁾. Bij ten Hamerkine is echter in tegenstelling tot de voorbeelden van J. Marechal sprake van een convent dat nog in de 15de eeuw bestond. Daarnaast is ten Hamerkine ook het enige convent waarvan het ontstaan in verband zou kunnen gebracht worden met een kluizenares.

N. GEIRNAERT

(15) Vgl. ook A. MAERTENS, Gids der Brugsche Godshuizen, Brugge, 1940, blz. 37-40.