Biekorf. Jaargang 80

[p. 420]

Een verdorde boom is geen brandend braambos
Iets over twee Brugse schilderijen

De restauratie van de Sint-Walburgakerk te Brugge straalt ook af op de kunstwerken die zij bezit. Eén ervan, het drieluik van de Confrerie van O.-L.-Vrouw van de Droge Boom door Pieter Claeissins de jonge, gedateerd 1620, heeft meer dan eens de aandacht gewekt. Iets minder bekend, want buitenlands, is het paneel dat Petrus Christus, zelf lid van de confrerie, anderhalve eeuw vroeger aan hetzelfde thema heeft gewijd.

Na al wat erover geschreven is blijft de voorstelling van Maria met het Kind in de kruin van een verdorde boom, vragen naar een sluitende verklaring. Wij kunnen ons niet van de indruk ontdoen dat twee verschillende thema's door elkaar werden gehaald.

A. Duclos schrijft: Cette confrérie, sous le symbole de l'arbre sec, ou du buisson ardent, honorait l'Immaculée conception de la Ste Vierge⁽¹⁾. Voor hem dus geen probleem: de verdorde boom of het brandende braambos zijn synoniemen. Gezelle, onderpastoor op Sint-Walburga van 1865 tot 1872 en met de triptiek nabij Sint-Jobsaltaar dagelijks voor ogen, is meer genuanceerd. Hij vraagt zich af: Maar zou de drooge boom altemets de brandende braambosch niet zijn, dien Moyses zag ‘bernen zonder verbernen’? (...) en die wel gekend is voor een zinnebeeld van de onbevlekte Moedermaagd Maria? Op onze schilderije, in sinte Walburge kerke, staat onze lieve Vrouwe inderdaad afgebeeld in eenen gevlochten doornkrans, die roodvlammende schijnt rondom, en, daarenboven, verder in 't verschiet, ziet men Moyses voor den brandenden braambosch knielen, en, al den anderen kant, Gedeon voor het onbedauwde vlies, dat ook een beeld van de Onbevlekte is⁽²⁾. Nu is onze grote dichter hier toch niet

(1) A. DUCLOS, Bruges, Histoire et Souvenirs, Brugge, 1913, blz. 556 en 572. Het werk van P. Claeissins de jonge staat afgebeeld op blz. 281, echter zonder de zijluiken, waarop de zestien leden van de confrerie geportretteerd staan. Over de confrerie van O.L. Vrouw van de Droge Boom zie ook: C.F. CUSTIS: Confrérie de l'Arbre Sec à Bruges, HEmul. 1843 (uitg. kan. Carton) en A. DE SCHODT: Confrérie de Notre-Dame de l'Arbre Sec à Bruges, Brugge, 1877.

(2) Rond den Heerd, 4e jaargang, nrs. van 19 juni, 26 juni en 3 juli 1869. Het derde artikel met de verwijzing naar Jacob van Maerlant is zg. een lezersbrief uit Southampton, gedateerd op Sint-Jansdag 1869 en ondertekend Godtschalck. Iets voor Gezellianen?

[p. 421]

erg consequent: waarom op één en hetzelfde paneel twee maal het brandend braambos afgebeeld, eerst als centraal thema met Maria in top, en verderop dat van Moses? Overigens stelt de bijbel uitdrukkelijk dat het braambos ondanks de brand niet verteerde, terwijl de afbeelding duidelijk laat zien dat Maria troont in een verdorde boomkruin.

De redacteur van Rond den Heerd komt trouwens, veertien dagen later, op zijn eerste interpretatie terug. Hij citeert dan nl. een fragment uit het Boek van den houte van Jacob van Maerlant, waarin de middeleeuwse legende van Seth, Adams derde zoon, verweven is. Als zijn vader op sterven ligt, krijgt Seth van de cherubijn die de poort van het aards paradijs bewaakt, toelating een blik te werpen op de boom van goed en kwaad, en hij bemerkt dat deze verdord is. In de kruin van deze droge boom ligt echter een kind, de toekomstige Zaligmaker⁽³⁾.

Van Maerlant staat met zijn verhaal niet alleen. Ook Dante heeft het over de dorre en ontbladerde boom in het paradijs, en Guillaume de Deguilleville, auteur van een Pélerinage de l'âme uit de eerste helft van de 14e eeuw, eveneens. Op grond van de innerlijke samenhang opteren wij voor deze tweede verklaring. O.-L.-Vrouw van de Droge Boom verwijst, in haar oudste voorstelling, naar het paradijselijk zinnebeeld. Dat van het brandend braambos moet er later, nogal pleonastisch, aan gekoppeld zijn geworden. De triptiek van het brandend braambos uit de Sint-Salvatorskathedraal te Aix-en-Provence, door Nicolas Froment uit 1476, - dus net na Petrus Christus, - blijkt in ieder geval homogener van voorstelling. Van een droge boom is daar geen spraak⁽⁴⁾.

Met het reeds aangehaald paneel van Petrus Christus staan we duidelijk dicht bij de tekst van Jacob van Maerlant⁽⁵⁾.

(3) Over de thematiek van de dorre of verdroogde boom, zie o.a. M. LURKER, Der Baum in Glauben und Kunst, in Studien zur Deutschen Kunstgeschichte, P.H. Heitz, Baden-Baden & Strasbourg, 1960; L. REAU, Iconographie de l'Art Chrétien, dl. II Iconographie de la Bible, I. Ancien Testament, blz. 85-87, 101 en 185-188, P.U.F. Parijs, 1956; O. SCHMITT, Reallexikon zur Deutschen Kunstgeschichte, II Band, trefwoord Baum; L. STAUCH, In der christlichen Symbolik, A. Druckenmüller, Stuttgart-Waldsee, 1948, blz. 63 en volg. De verwijzingen naar Dante en Guillaume de Deguilleville zijn aan dit artikel ontleend.

(4) M. ROQUES, Les Apports Neerlandais dans la peinture du Sud-Est de la France, Institut d'Histoire de l'Art Médiéval, Bordeaux, 1963.

(5) De Brugse Petrus Christus blijkt veroordeeld altijd in de schaduw te blijven staan van zijn leermeester Jan Van Evck. Friedländer heeft over hem het vernietigend vonnis uitgesproken dat hij ongeveer geen weerstand heeft geboden tegen Jans invloed. Zie over dit probleem vooral U. PANHANS-BUHLER, Eklektizismus und Originalität im Werk des Petrus Christus. Ook het hierboven bedoeld paneel, thans in de Verzameling Thyssen, Lugano, wordt er stilistisch besproken

[p. 422]

De Madonna met het Kind staan onbelemmerd op de stam van de verdorde boom die zijn kruin als een doornenkroon omheen de twee gestalten laat klimmen. Aan de spichtige takken hangen vijftien gothische letters A, om de vijftien mysteries van de Rozenkrans in herinnering te brengen. Zondeval en verlossing worden hier in één blikveld verenigd. De Mariologie van de Minderbroeders bij wie de confrerie aanleunde, zal daaraan niet vreemd zijn geweest.

G. Gyselen