Biekorf. Jaargang 79

[p. 143]

Samenwerking tussen geleerden in de xvii^e eeuw
Antonius Sanderus en Carolus de Visch

In enkele recente studies wordt weer aandacht besteed aan leven en werk van de Ieperse scholaster Antonius Sanderus (1586-1664). M.-Th. Isaac bestudeerde de bibliotheek van de Duinenabdij aan de hand van Sanderus' Bibliotheca Belgica Manuscripta⁽¹⁾. C. De Vleesschauwer onderzocht de Flandria illustrata van Sanderus⁽²⁾. Dom N. Huyghebaert heeft, o.a. in dit tijdschrift, zijn aandacht gespitst op het Cort begryp van de fundatie van het clooster ghenaemt Speculum Beate Virginis, vulgo Groeninghe, in de stat van Cortryck, waarvan een Latijnse versie door de Duinheer Carolus de Visch (1596-1666) aan Antonius Sanderus werd bezorgd⁽³⁾. De studies van Isaac en De Vleesschauwer bevatten ook een biografie van Sanderus.

De betrekkingen tussen Sanderus en de Visch komen in deze studies in meerdere of mindere mate aan bod, nergens wordt een volledig overzicht van deze betrekkingen gegeven, en hier en daar kunnen de overigens uitstekende bijdragen op dit punt enigszins worden gecorrigeerd.

Antonius Sanderus, compilator van een indrukwekkende reeks topografische en bibliografische naslagwerken en auteur van een groot aantal huldedichten, speelde een belangrijke rol in het geestesleven van zijn tijd⁽⁴⁾: zijn gedichten zijn van een zeer dubieuze kwaliteit en ook zijn wetenschappelijk werk is weinig oorspronkelijk.

Voor zijn prestigieuze projecten, die allerlei aspecten van de geschiedenis van de Zuidelijke Nederlanden betroffen, kon hij echter een beroep doen op verscheidene plaatselijke

(1) A. Sanderus, Bibliotheca Belgica Manuscripta, 2 dln., Rijsel, 1641-1643 (of: 1644). Anastatische herdruk als Extranr. 7 van Archief- en Bibliotheekwezen in België, Brussel, 1972. Op p. 150-207 van dl. 1 is de ‘Index librorum manuscriptorum bibliothecae monasterii Dunensis, ordinis Cisterciensis in Flandria, in XI classes divisus’ afgedrukt. Deze catalogus is uitvoerig bestudeerd door M.-Th. Isaac, in een nog niet gepubliceerde Parijse dissertatie (thèse de 3me cycle), Paris-Sorbonne, 1977.

(2) C. De Vleesschauwer, De Flandria illustrata van Antonius Sanderus, in: Archief- en Bibliotheekwezen in België, 49, 1978, p. 1-114 (wordt vervolgd in volgende jaargang).

(3) N. Huyghebaert. Een zonderling paneel in Kortrijk, Het ‘Cort begryp van de fundatie van de Groeningeabdij’ in de St.-Michielskerk, in: Biekorf, 78, 1978, p. 65-79.

(4) Vgl. C. de Vleeschauwer, art. cit.

[p. 144]

geschiedvorsers, waardoor hij een zeer belangrijke documentatie heeft bijeengebracht. Misschien heeft hij door zijn veelzijdige initiatieven ook verschillende mensen aan het werk gezet, zodat we zouden mogen stellen dat hij het plaatselijk historisch onderzoek heeft gestimuleerd. Het vervolg van deze bijdrage zal deze stelling toetsen aan één voorbeeld.

Carolus de Visch had als historiograaf een enigszins gelijklopende belangstelling. Als cisterciënsermonnik ging zijn belangstelling bijna uitsluitend uit naar het verleden van zijn orde en van zijn eigen Duinenabdij⁽⁵⁾. Hij is bekend gebleven als samensteller van een repertorium van auteurs van zijn orde. Daarnaast was hij actief als tekstuitgever en kroniekschrijver van een aantal cisterciënserabdijen. Het belang van de Visch en van zijn werk blijkt duidelijk uit zijn briefwisseling. De Visch correspondeerde met de meeste katholieke historiografen van zijn tijd. Zijn wetenschappelijk werk kan de vergelijking met het werk van meer gerenommeerde tijdgenoten zeker doorstaan. Toch mag men niet uit het oog verliezen dat de Visch met zijn werk wel degelijk een bepaalde bedoeling had: hij wilde de verdiensten van zijn orde in het licht stellen en zijn confraters aanzetten tot het navolgen van vroegere voorbeelden. Deze duidelijke vooringenomenheid heeft soms ook bedenkelijke sporen nagelaten in zijn werk, vooral in zijn groots opgezette uitgaven van de werken van Alanus van Rijsel⁽⁶⁾.

Carolus de Visch en Antonius Sanderus waren tijdgenoten met een gedeeltelijk gelijklopende belangstelling. Het is de bedoeling om in deze korte bijdrage een zo volledig mogelijk overzicht te geven van de betrekkingen tussen Sanderus en de Visch. Achtereen volgens zal nagegaan worden op welke manier de Visch heeft meegewerkt aan de projecten van Sanderus, of Sanderus heeft meegewerkt aan het werk van de Visch, en hoe de relatie tussen Sanderus en de Visch zich heeft ontwikkeld.

(5) Betr. Carolus de Visch zie bvb. onze notitie in Nationaal Biografisch Woordenboek 6, 1974, kol. 986-994.

(6) Zie daarover de scherpe analyse van J. Longère, Alain de Lille, Liber Poenitentialis 1, Introduction doctrinale et littéraire (Analecta Medievalia Namurcensia 17), Leuven-Rijsel, 1965.

De Visch: zijn medewerking met Sanderus

Antonius Sanderus was waarschijnlijk één van de eerste

[p. 145]

historiografen met wie de Visch contact had. Op aanvraag van Sanderus had de Visch al in 1634 een bijdrage over de Kortrijkse Groeningeabdij opgesteld en doorgestuurd⁽⁷⁾. Tien jaar later werd deze tekst, zij het gedeeltelijk, door Sanderus uitgegeven in het tweede deel van de Flandria illustrata⁽⁸⁾. De Visch beweerde dat hij de tekst had opgesteld ‘ex antiquis monasterii monumentis’. N. Huyghebaert heeft aangetoond dat de tekst van de Visch niets anders is dan een Latijnse bewerking van het Cort begryp van de fundatie van het Clooster ghenaemt Speculum B. Virginis, vulgo Groeninghe, in de stat van Cortryck, een tekst die geschilderd was op een houten paneel, nu bewaard in de Kortrijkse Sint-Michielskerk⁽⁹⁾. De Visch had deze tekst reeds in 1633 gekopieerd⁽¹⁰⁾. Het is niet helemaal duidelijk of de Visch de latijnse bewerking spontaan of op aanvraag van Sanderus heeft doorgestuurd. Wij vermoeden echter dat de Visch zelf een latijnse bewerking van de hele tekst heeft opgesteld en aan Sanderus, op diens uitdrukkelijke vraag, alleen een gedeeltelijke versie heeft gestuurd⁽¹¹⁾.

Eveneens op aanvraag van Sanderus stuurde de Visch hem in 1638 zijn catalogus van het handschriftenbezit van de Duinenabdij. Deze catalogus dateerde al van 1628⁽¹²⁾. In 1641 publiceerde Sanderus de catalogus in het eerste deel van zijn Bibliotheca Belgica Manuscripta. Uit de catalogus blijkt dat de bibliotheek van de Duinenabdij, waarin toen ook het fonds van Ter Doest was opgenomen, de belangrijkste handschriftenverzameling van de Zuidnederlandse cisterciënserabdijen bevatte. De catalogus blinkt echter niet alleen uit omwille van zijn rijkdom, ook door zijn rationele opvatting onderscheidt hij zich van de andere catalogi⁽¹³⁾.

Zestien jaar later, in 1644, heeft de Visch een nieuwe catalogus van het handschriftenbezit van de Duinenabdij op-

(7) Archief Groot-Seminarie te Brugge, Hs. 139/106, f. 317r.

(8) A. Sanderus, Flandria illustrata 2. Keulen, 1644, p. 416-417.

(9) N. Huyghebaert, art. cit., p. 65-66, 70-72, met verwijzing naar vroegere literatuur, uitgave van het ‘Cort Begryp’ op p. 77-78.

(10) Archief Groot-Seminarie te Brugge, Hs. 139/106, f. 166r.-167r.

(11) De autograaf van de latijnse bewerking, door de Visch genoteerd in dl. 1 van zijn Varia Curiosa (Archief Groot-Seminarie Brugge, Hs. 139/106, f. 317v.-319v.), bevat de volledige versie, met een aantekening van de Visch waardoor hij aanduidt waar het handschrift bij Sanderus ophoudt.

(12) Datering 1628 en identificering van de Visch als auteur in diens Bibliotheca Scriptorum Sacri Ordinis Cisterciensis, Douai, 1649, p. 80 en Keulen, 1656², p. 85.

(13) Zie noot 1.

[p. 146]

gesteld. Deze catalogus was, aldus de Visch, noodzakelijk geworden wegens de aanwinsten die de bibliotheek ondertussen had verworven. Deze catalogus is thans onvindbaar⁽¹⁴⁾. Wel vermeldt Sanderus in zijn Bibliotheca sacro-profana (1657) nog een catalogus op naam van de Visch, die hij van plan was uit te geven⁽¹⁵⁾. Wij vermoeden dat het gaat om de catalogus van 1644. In elk geval had Sanderus toen een handschriftencatalogus van de Visch gekregen, met de bedoeling dat die gepubliceerd zou worden. De Visch had deze catalogus op eigen initiatief opgesteld.

Antonius Sanderus had van de Visch nog een aantal andere bijdragen gekregen. In zijn Bibliotheca heeft de Visch vier gelijkaardige notities vermeld i.v.m. de stichting en de vroegste geschiedenis van de abdijen Groeninge, Hemelsdale, Ter Doest en van de priorij van Waarschoot⁽¹⁶⁾. Sanderus heeft alleen de notitie i.v.m. Groeninge gepubliceerd. De Visch meende dat ook de overige bijdragen in het derde deel van de Flandria illustrata, dat nooit verschenen is, zouden worden gepubliceerd. Gaandeweg moet het de Visch wel duidelijk zijn geworden dat Sanderus niet meer voor de publikatie van dit derde deel zou kunnen instaan, en hij heeft dan ook zelf gezorgd voor de publikatie van zijn bijdragen over Ter Doest en over de priorij Waarschoot⁽¹⁷⁾. O.a. omdat Sanderus toen reeds bijdragen over Ter Doest, Hemelsdale en Waarschoot had gepubliceerd⁽¹⁸⁾, lijkt het ons zeer goed mogelijk dat deze bijdragen niet zijn ontstaan op aanvraag van Sanderus, maar op spontaan initiatief van de Visch. De Visch zou dan van zijn betrekkingen met Sanderus gebruik hebben gemaakt om op die manier zijn eigen werk te laten publiceren. Een laatste aanwijzing kan deze hypothese nog bevestigen.

(14) Vermeldingen van deze catalogus door C. de Visch, Bibliotheca Scriptorum..., 1649, p. 80 en 1656², p. 85.

(15) Overgenomen door E. P[ersoons], in: Archief- en Bibliotheekwezen in België, 1977, p. 718 (nr. 1522 van de Kroniek der handschriftenkunde in de Nederlanden) uit A. Sanderus, Bibliotheca sacra-profana, Brugge, 1657, p. 107.

(16) Bibliotheca Scriptorum..., 1649, p. 59-60 en 1656², p. 62-63.

(17) Ter Doest: Historia Abbatiae Thosanae, eiusdemque unio cum Episcopatu Brugensi, et ab eodem rursus separatio, in: Bibliotheca Scriptorum..., 1656², p. 326-333; Waarschoot: Fundatio Prioratus Waerschotani, Ordinis Cisterciensis in Flandria, Dioecesis Gandensis, cum serie omnium Priorum, in: Bibliotheca Scriptorum..., 1656², p. 305-309.

(18) Flandria illustrata 2, p. 304 (ter Doest), p. 644 (Hemelsdaele), 1, p. 178-179 (Waarschoot). Een tweede notitie over de abdij Groeninge, niet van de Visch, in dl. 2, p. 413

[p. 147]

Sedert 1645 was de Visch opzoekingen begonnen i.v.m. de geschiedenis van zijn familie, op verzoek van enkele gefortuneerde naamgenoten⁽¹⁹⁾. In 1646 had hij dit werk larusten, maar in 1659 was hij er opnieuw mee begonnen, zodat hij een hele codex met genealogische notities heeft samengesteld⁽²⁰⁾. De belangrijkste bijdrage is vanzelfsprekend gewijd aan de familie de Visch⁽²¹⁾. Een gedeelte van deze bijdrage heeft hij aan Sanderus gegeven, om die te laten publiceren in diens Paralipomenon Flandriae. De Visch heeft zelf genoteerd dat door de dood van Sanderus dit werk niet gepubliceerd kon worden⁽²²⁾. Nergens zegt de Visch dat Sanderus hem om zijn genealogische notitie heeft gevraagd.

In elk geval kan van zo goed als alle bijdragen die de Visch aan Sanderus heeft voorgelegd, gezegd worden dat ze zijn ontstaan op initiatief van de Visch. Alleen van de verschenen catalogus van de handschriften van de Duinenabdij (1628) weten we zeker dat die in 1638 aan Sanderus is toegestuurd op verzoek van Sanderus. Sanderus' projecten werden door de Visch dus beschouwd als mogelijkheden tot publikatie van zijn eigen werk.

(19) Archief Groot-Seminarie te Brugge, Hs. 144/124, f. VIIIr.

(20) Ibid., Hs. 137bis/22.

(21) Relatio illustris et nobilis familiae de Visch, f. 1r.-18quinter.

(22) Ibid., f. 14r.

Sanderus: zijn medewerking met De Visch

Heeft Sanderus ook meegewerkt aan het werk van de Visch? Carolus de Visch heeft voor zijn Bibliotheca Scriptorum Sacri Ordinis Cisterciensis (eerste uitg.: 1649) ruimschoots gebruik gemaakt van een aantal naslagwerken op naam van Sanderus⁽²³⁾, maar dit impliceert nog niet noodzakelijk medewerking van Sanderus aan de werken van de Visch. De enige vermelding van medewerking van Sanderus betreft de raadpleging door de Visch van de vermaarde Frankfurter Messkataloge, die sedert 1564 periodiek verschenen⁽²⁴⁾. De Visch heeft genoteerd dat hij deze catalogi door toedoen van Antonius Sanderus kon raadplegen.

(23) De lijst van de door de Visch gebruikte naslagwerken in de uitgaven van de Bibliotheca Scriptorum is steeds afgedrukt vooraan in het werk onder de titel ‘Elenchus Scriptorum, quorum subsidio instructa est haec bibliotheca Cisterciensis’. Een exemplaar van Sanderus' Bibliotheca Belgica Manuscripta, een geschenk van Sanderus aan de Visch, met zeer interessante aantekeningen van de Visch is bewaard in de abdijbibliotheek van Maredsous, nr. 8^o-8/A3 (twee delen in één volume).

(24) J.A. Gruys, Sixteenth-century and seventeenth-century Frankfurt

[p. 148]

Er is slechts één brief bewaard van Sanderus aan de Visch⁽²⁵⁾. We hebben geen enkele brief van de Visch aan Sanderus kunnen vinden. Uit de ene bewaarde brief van Sanderus, gedateerd te Brussel op 27 september 1663, blijkt echter dat de Visch en Sanderus toen nauw met elkaar bevriend waren. Het was een antwoord op een brief van de Visch, gedateerd 23 augustus 1663, door Sanderus op 16 september gelezen. Sanderus had net een reis door Brabant gemaakt. Hij schreef dat hij van plan was naar Brugge te komen, en hij voegde daaraan toe dat hij in de Duinenabdij wilde begraven worden, als hij te Brugge zou sterven. Hij voelde zijn einde naderen en hij had al een aantal schikkingen getroffen i.v.m. zijn overlijden. Toch hoopte hij Brugge nog te kunnen bezoeken en hij schreef dat hij de Visch op de hoogte zou brengen van zijn aankomst. Verder vertelde hij nog een en ander over de uitgaven waarmee hij bezig was. Het Paralipomenon Flandriae zou zeker nog worden uitgegeven, desnoods door zijn testamentuitvoerders. Hij besloot zijn brief met een uiting van achting en vriendschap voor de Visch, die hij ook nog een gelukkige oude dag toewenste. Het heeft er niet de schijn van dat Sanderus nog een bezoek heeft gebracht aan de Visch en aan Brugge. De Visch zal deze brief misschien bij het overlijden van zijn vriend als herinnering hebben gekopieerd.

Het is niet meer mogelijk een volledig beeld te schetsen van de betrekkingen tussen Sanderus en de Visch. De contacten tussen de twee historiografen zijn zeer waarschijnlijk begonnen op initiatief van Sanderus. De Visch stuurde aan Sanderus een bijdrage over de Groeningeabdij voor de Flandria illustrata en een exemplaar van de handschriftencatalogus van de Duinenabdij voor de Bibliotheca Belgica Manuscripta. Later heeft de Visch uit eigen beweging een aantal notities aan Sanderus toegezonden. De Visch heeft echter nooit opzoekingen verricht op aanvraag van Sanderus. Sanderus, van zijn kant, liet de Visch gebruik maken van zijn

(25) Archief Groot-Seminarie te Brugge, Hs. 141/108, f. 265, kopie van de Visch, uitgegeven door F. van de Putte, Une Lettre de Sanderus, in: Ann. Soc. d'Emulation 1, 1839, p. 82, vermeld en in het Nederlands vertaald door [G. Gezelle], Antonius Sanderus, in: Rond den Heerd, 5 1869-1870, p. 61, 66 en 67.

[p. 149]

bibliografische documentatie, i.c. de Frankfurter Messkata lige, voor diens Bibliotheca Scriptorum Sacri Ordinis Cisterciensis. Hun gelijklopende belangstelling heeft ervoor gezorgd dat ze, zeker op het einde van hun leven, met elkaar bevriend zijn geraakt.

Nijmegen

N. Geirnaert