Biekorf. Jaargang 74

[p. 226]

De heilige Godelieve van Gistel en het mirakel
(Archief der Godelieven, Brugge)

In Biekorf (1970) verscheen er een bijdrage over ‘De heilige Godelieve van Gistel en het mirakel (1050-1719)’, met de studie van de Bollandist Sollerius (Antwerpen, 1720) als uitgangspunt. Met een vrij uitvoerige opsomming van wonderen uit verscheidene bronnen samengebracht, o.a. ook uit het archief van de Godelieve-abdij te Brugge, besluit Sollerius zijn studie.

Welnu, bij opzoekingen in dit rijk archief kregen we van zuster Godelieve, archivaris, een omslag met wonderen in handen. Het waren losse attestaties op papier en een schriftje met kopieën: alles samen 11 verschillende wonderen, gesitueerd tussen 1641 en 1674⁽¹⁾.

De originelen zijn deels eigenhandig op papier gesteld - een ervan zelfs in het Frans door een soldaat - deels door gezagsdragers geacteerd, wanneer het analfabeten betrof. Samengevat en vertaald zijn ze terug te vinden in Sollerius.

Het schriftje - 12 beschreven blaadjes, 14,5 × 18,5, in perkamenten kaftje - bevat alleen maar afschriften van wonderen. Acht in getal, zijn ze gespreid over een tijdspanne van een luttele 13 jaar (1641-1654). Belangrijker is dit wel omdat het eigenlijk drie tot nu toe onuitgegeven wonderen bevat. We vermoeden dat de Bollandist ze niet opnam omdat het maar om afschriften ging, waardoor de geloofwaardigheid zou kunnen aangevochten worden. Verder hebben ze ook nog het nadeel dat ze expliciet te Brugge gesitueerd worden en de auteur zich blijkbar de beperking opgelegd had van zich te houden bij Gistel alleen; zo gaat hij bijvoorbeeld ook niet in op wonderen die te Gent en te Ieper zouden gebeurd zijn.

In bijlage maken we kennis met deze drie onuitgegeven wonderen (1643: ogen, 1652: keel en hals, 1654: keel); ze vormen het onderwerp van deze bijdrage.

(1) Een twaalfde wonder - ook onuitgegeven - waarvan een Brugse vrouw eigenhandig getuigenis aflegt, laten we hier buiten beschouwing. Het gebeurde in 1774 en werd pas 34 jaar later neergeschreven.

Tekst van de drie mirakelen

1. Noch een ander miraculeuse Ghenesinghe. /1654/.

Int jaer ons heeren. In de maent van meije. Is een schippers dochter ghenaemt Marie, filia Nicaesen Hendrickx, woonachtich tot brugghe, en gheboortich van St. omaers. gheaffligeert gheworden van een quade keele; waer in was wassende eenich nieuw ende overtollich vlees; t'welck haer alreede de halve keele verstopt hadde, ende haer het swelghen belette, als ook ander tormenten was doende.

Welcke door den raet van den doctor noch het ghebruiken van sijne medicamenten, als ook het meesteren vanden cerurgijn, gheen hulpe noch secours vindende, heeft haeren toevlucht ghenomen tot de heijlighe maeghet ende martelaeresse Godelieve, ende haere heijlighe reliquien; besouckende haer neghen daeghen in pilgrimagie, inde kercke van haer clooster, der oorden vanden heijlighen Bene-

[p. 227]

dictus binnen brugghe ende naer de eerste neghen daeghen niet gheholpen wesende, mits sij noch eenich betrauwen op lichaemelicke medicijnnen scheen te houden, die sij weder hoe wel sonder eenich secours was ghebruickende, heeft ten lesten haer eenighe hope op godt ende heijlighe Godelieve stellende den doctor ende cerurgijn met al hunnen raet ende medicamenten verlaeten;

ende met meerder betrauwen van nieuws wederom beghonnen neghen daghen haer pilgrimagie te doen inde voornoemde kercke toonende oock haere devotie in waslichten ende andere ghifte ter eer vande h. Godelieve, versoeckende oock met traenende oogen, van de religieusen des selven clooster een brijsel /brokje/ vant ghestolt bloet der voorseijde h. t'welck (: ten aensien vanden grooten noot:) gheiont is ende soo haest als sij dit h. bloet heeft inghenomen, (: zonder enighe andere medicijne:) soo is het ghewassen vlees, ofte het ghonne den tijt van 6 weken haere keele verstopt hadde, neder gheschoten; ende haere keele is teenemael gheopent soo dat sij ghemackelick alle spijse heeft connen swelghen, blijvende alleene de platse daer het vlees ghestaen hadde wat rauw. maer de dochter hiertoe oock gheen ander medicamenten ghebruickende, als volherende in haer devoot pilgrimagie, drinckende daeghelickx nuchteren wat van het water, daer bloet van S^te. Godelieve in rust, inde selve kerke; heeft daeghelickx de beteringhe van haere quaele ghewaere gheworden, ende op het einde van de neghen daeghen is sij heel van die pijne oock verlost gheweest, ende volcommelick ghenesen, t'welck sij is ghetuighende met de ghetuighenisse van haer hantteeken.

2. Miraculeuse Ghenesinghe van een dochterken met eenen slommen hals. /1652/. Onuitgegeven.

In het jaer ons heeren 1652. Inde maent van october, is Joanna Labie, filia Jans, (procureur inden raet, woonachtigh tot ghent) in pilgrimagie ghekommen, inde kercke van het clooster van S^te. Godelieve in brugghe. sijnde omtrent elf jaeren out; ende gheaffligeert met een quade kele ende slommen hals (soo dat haer hooft scheen op de eene schouder ghekeert te wesen, t'welck ghedeurt hadde omtrent een half jaer; ende was eijndelinghe sulck eene pijne ende verstoppijnghe in de kele ghecommen dat sij selfs met pijne qualick eenigh suvel (?) cost innemen; sonder eenighe vrome spijse te konnen doorswelghen; waerom de ouders seere bedroeft sijnde (hebbende veel remedien van diversche doctors en medicijns sonder eenighe baete ghebruickt);

soo is hun gheraeden gheweest hun kijnt in pilgrimage te senden tot de heijlighe Godelieve; t'welck sij terstont mit een groot betrauwen doende; deden belofte dat waert dat hun dochterken sijne volle ghenesijnghe vercreghe sijlieden tot dankbaerheijt daeraf souden een beelt oft pourtraict doen schilderen om inde selve kercke tot vereeringhe vande heijlighe Godelieve aen haeren autaer te laeten hanghen;

ende siet door de ghenaede godts ende de voorbede der h. Godelieve, soo heeft het voornoomde dochterken soo haest als het sijn pilgrimagie begonst heeft; beghonnen appetijt te crijghen ende be-

[p. 228]

quaeme vrome spijse hertelick daeghelickx te heten en door te swelghen, ende den hals allenskens ontslakende heeft het hooft op sijne bequaeme platse ghekeert ende dat daeghelickx meer en meer indervoeghen dat sij op t'eijnde der neghen daeghen volcommentlick ghenesen is gheweest ende tot groote blijtschap haerder houders is sij ghesont naer huis vertrocken;

welcke ouders tot voldoenijnghe haerder belofte hebben een pourtraict van t'selve dochterken doen schilderen ende in het selve het verhael des voorseijden miraekel, ghetuighende in het selve dat hun voorseijde dochterken mits het ghewilt accident van de medicijnen te vooren verlaeten was; welck beelt tot memorie ende attestatie inde selve kercke is hanghende.

3. Miraculeuse Ghenesijnghe van een dochterken met een perel op de een ooghe. /1643/.

Alsoo Isabelleken dochter van Mijnheere Balde (out burghmeester der stede van brugghe ende van J^u. Marie christiaens sijne huisvrauwe.). out sijnde omtrent de 6 jaeren, int jaer 1643. gheaffligeert gheworden was met eene perel op een van sijne ooghen, welcke soo groot gheworden was dat sij teenemael was bedeckende het strael vande ooghe, inder voughen dat sij daer ghegheel blent in was gheworden; ende soo haere ouders seer sorghvuldelick vee¹ medicijnen ghebruickt hebbende gheene baete ghevonden en hadden,

soo heeft Mevrauwe haere moeder voor gheraedig ghevonden van eenighe devotie te doen eenighen heijlighen dienende; maer stont int twijffel aen wat sanct oft sanctinne dat sij haer best hadde moghen addresseren; waerentusschen het dochterken bevalligh teghen sijne moeder seijde Mama wij moeten S^te Godelieve dienen ende naer pitkens ghaen, de moeder hieraf verwondert sijnde; heeft alle haere huisghenooten voorsichtelick ondervraeght ofter hiemant inde teghenwoordigheijt van het kijnt mochte ghesproken hebben van S^te. Godelieve ofte het pitken. twelck niet connende achtehaelen heeft de woorden des kijnts voor eene inspiratie godts ontvanghende, haeren toevlucht tot de selve heijlighe ghenomen;

doende het kijnt neghen daghen sijn pilgrimagie doen in de kercke van het nieuw clooster inde bouveriestraete, offerende aldaer 2 silver ooghskens ende waslichten etc, wassende daeghelicks sijn ooghskens met het water van de selve heijlighe, ende hebben terstont beternisse ghewaer gheweest t'welck daeghelicks meer ende meer toenam;

ende om de devotie des kijnts te voldoen, sijn sij met t'selve ghereist naer ghistel ter platse daer eertijts t'clooster ghestaen heeft; alwaer den put staet daer de h. Godelieve in versmoort is gheweest, met welck waeter het dochterken selve met eene uutnemende hertelickheijt sijne ooghskens ghewassen heeft ende heeft eijndelijnghe sijne volle ghenesijnghe ontvanghen, sonder de selve perel, oft eenigh letsel ande selve ooghe meer te erijgen.

Dit mirakel was van .5 oft 6 persoonen onderteeckent.

Ook hier is het doel dat men zich voor ogen hield maar al te duidelijk: men wil vooral aantonen dat de heilige onbetwistbaar

[p. 229]

en in een veelal uitzichtsloze situatie redding bracht aan diegenen die vol betrouwen haar aanriepen en dienden. Maar het wonder - net zoals met diploma's en certificaten in een sollicitatiebrief - wil men een overtuigend bewijs leveren dat men het contacteren waard is...

Zo zal men er de nadruk op leggen waar, wanneer, met wie en hoe het allemaal precies gebeurde. Naast de naam en voornaam van de genezene leren we nog die van de ouders kennen, hun sociale positie (oud-burgemeester van Brugge, procureur en schipper), en soms nog de gang van de ziekte. Dit laatste was vooral bedoeld om het hachelijke van de situatie aan te tonen waarin men al verkeerde toen men er aan dacht troost te zoeken bij Sinte Godelieve. Zo leest men dan: ‘hebbende veel remedien van diversche doctors en medicijns sonder eenighe baete ghebruickt’ (1652) of ‘door den raet van den doctor noch het ghebruicken van sijne medicamenten, als ook het meesteren vanden cerurgijn gheen hulpe noch secours vindende’ (1654), waardoor niemand nog twijfelen kan aan het machtig bovennatuurlijk ingrijpen in ons aards bestaan.

Uit de wonderliteratuur leert men ook welke houding men aannemen moet en wat men het best doet om het wonder mogelijk te maken. Zo is bijvoorbeeld het wonder van 1654 op het eerste allesbehalve dubbelzinnig: ‘ende naer de eerste neghen daeghen niet gheholpen wesende, mits sij noch eenich betrauwen op lichaemelicke medicijnnen scheen te houden, die sij weder hoe wel sonder eenich secours was ghebruickende, heeft ten lesten haer eenighe hope op godt ende de heijlighe Godelieve stellende den doctor ende den cerurgijn met al hunnen raet ende medicamenten verlaeten’

Naast de zuivere houding moeten nog in de relatie heilige en troostzoekende - het is bijna een spel van ‘geven en krijgen’ (do ut des) - enkele rituele handelingen aangestipt worden. Zo bijvoorbeeld het doen van een noveen (1654), waarbij soms nog komt ‘wasschende daeghelickx sijn ooghskens met het water van de selve heijlighe’ (1643) of ‘drinkende daeghelickx nuchteren wat van het water, daer bloet van S^te Godelieve in rust’ (1654)⁽²⁾.

Om de heilige goedgunstig te stemmen of ook nog op zijn dank te betuigen offert men ‘geloftegiften’ of ‘ex-voto's’: ‘silver ooghskens⁽³⁾ ende andere ghifte’ (1654).

Dit ‘doen van commerce’ met een heilige bij het beloven kan oneerbiedig klinken, maar daarnaast toont het misschien ook wel goed aan dat men de heilige heel concreet aanwezig voelt. Ook in het wonder van 1652 is het ‘alles of niets’ in de belofte: ‘wast dat hun dochterken sijne volle ghenesijnghe vercreghe sijlieden tot dankbaerheijt daeraf souden een beelt oft pourtraict doen schilderen om inde selve kercke /Boeveriestraat, Brugge/ tot vereeeringhe van de heijlighe Godelieve aen haeren autaer te laeten hanghen’.

(2) Het water wordt hier gewijd door een ander ‘sacrum’ of indirecte reliek, gewijd door aanraking. Op dezelfde manier blijft het Godelievewater in het Putje te Moerbrugge gewijd (1973).

(3) De zilveren ex-voto-oogjes werden tot vóór W.O II verkocht in de abdij terwijl de wassen nog in 1965 te verkrijgen waren.

[p. 230]

Hier hebben we het enige - tot nu toe - gekende bewijs van het bestaan van een votiefschilderij in verband met sinte Godelieve en het is dan enkel nog in een archiefbron. Toch is deze duidelijk genoeg want ze geeft ons een goed idee van hetgeen voorgesteld wordt, het is namelijk ‘een portraict van t'selve dochterken /.../ ende in het selve het verhael des voorseijden miraekel, ghetuighende in het selve dat hun dochterken mits het ghewilt accident van de medicijnen te vooren verlaeten was; welck beelt tot memorie ende attestatie in de selve kercke is hanghende’⁽⁴⁾.

Tenslotte leren we ook nog uit deze drie wonderen dat men ‘waslichten’ brandt om de heilige te overhalen. In de volksdevotie is dit nu nog een belangrijk element, hetzij om de heilige te eren, hetzij uit gelofte of dank.

Door een wonder - nu door Sollerius wel uitgegeven - wordt dit belang dat men hecht aan het waslicht wel degelijk geïllustreerd. We moeten hiervoor echter teruggrijpen naar het origineel dat nu nog bewaard is in bovenvermeld archief en dit omdat de tekst van de Bollandist te beknopt is en derhalve eerder onsamenhangend of tenminste onduidelijk. Het betreft een wondere genezing van een ooglijdster (1650) die al drie weken tevergeefs op genezing wacht, hoewel ze zich al had laten inschrijven in de confrerie en iedere dag haar ogen betrouwvol met het wonderwatertje gewassen had. In de tekst valt echter op dat men vooral benadrukt dat de vrouw noch ‘het licht des hemels’ noch ‘het licht der keerse’ zien kon en hoe de vrouw Sinte Godelieve ‘te lesten vereert met eene wassen keerse seer ootmoedelick biddende dat zij door haer voorspraeke bij den Almoghenden heere haer soude believen te vercrighen het licht haerder ooghe het welck sij hielt als verlooren’.

Het is een geïsoleerd voorbeeld in de vrij rijke Godelieve wonderliteratuur waar zo expliciet gewezen wordt op het belang van het waslichtoffer, want de vrouw geneest pas op het moment dat de kaars, ter ere van Sinte Godelieve geofferd, aan het uitbranden was. Dat de zieke een verband legt tussen het licht van een kaars en het licht van haar ogen zal wel niet toevallig zijn; we durven het daarom beschouwen als een geval van ‘sympathie’⁽⁵⁾.

Dirk Callewaert

(4) Over mirakelschilderijen en ex-voto-schilderijen vindt men nadere inlichtingen in: H. Stalpaert: ‘De heilige Godelieve in de volksverering’. Brugge, 1970, p 15. - H. Stalpaert: ‘De studie van de legende in het Vlaamse land’, Ons Heem, 1971, p. 64 (West-Vlaams materiaal). - Een onuitputtelijke bron is natuurlijk het standaardwerk: L. Kriss-Rettenbeck: ‘Ex-Voto’ Zurich, 1972, 420 pp. + ill.

(5) Vergelijk: Godelieves ongelukkig huwelijksleven en patrones voor de vrede in het huisgezin; Godelieve wordt gewurgd - keelpijn; het margaretalint - bevalling (binden en ontbinden); in de pateen kijken - geelzucht (kleur); Sint-Jan en keelpijn of hoofdpijn (onthoofd); H. Cornelius - hoornvee; H. Nepomucenus - drenkelingen; Sint-Elooi - en nagelgaten;.. Voeg daarbij nog de vele voorbeelden waarbij een heilzaam verband tussen ziekte en heilige of plaatsnaam op grond van de gelijkluidendheid: Sint-Valentijn en vallende ziekte of Oost- en West-Rozebeke tegen de roos.