Biekorf. Jaargang 74

[p. 123]

Kleine verscheidenheden

AFHEYMEN - Afheimen, afsluiten, omheinen. - Een kontrakt betreen eigendom op de Hoogpoort te Gent anno 1494 bepaalt dat de nering van de goudsmeden zal ‘moghen tharen coste doen afheymen met eenen thune of ghelente eenen tamelijcken ganc ende voetwech’ om een uitweg (servitude) te bezorgen aan de ‘cnape vande neeringhe’ die hun (af te sluiten) huis bewoont. (SAG. Acten en contracten, keure 1493-94, f. 33^v). - Vgl. afheiminge bij Stallaert I 51 (een brabantse tekst uit Tienen) en MnIW III 284 s.v. heimen = heinen (Verdam wijst erop dat heimen van een heel andere oorsprong is dan heinen) Zie ook WNT VI 477 en Suppl. I 538 op afheimen.

BLAETKIN - Dim. van blaet: een soort van havik. Een artikel in de leenverheffing voor Wouter van der Gracht, heer van Heuie, opgesteld 7 januari 1503 (n.s.) luidt: ‘Malin van Schouvelde (houdt) een leen ende es een oude muelewal ligghende inde prochie van Huele, noort vander spittaelmuelene, ligghende ten reliefve van eenen roode blaetkine’. (RAK. Inventaris Colens, reg. 204, f. 118). In zijn testament van 31 okt. 1372 laat de Gentse ridder Ywein van Vaernewyck aan ‘Gillis, minen valkenere, eenen grooten blaed’. (Vad. Museum IV 358). - De blaet (ofr. Ianier; dim. laneret) was afgericht voor de patrijzenjacht (lage vlucht), ook voor de jacht op kwartels. Hij gold als de minste onder de ‘edele’ vogels; wordt nog in een plakkaat van 1545 genoemd samen met ‘sperrewaerts, valcken, havicken, blaten’. Zie Stallaert I 255. - Kiliaan (1599) geeft blaet als verouderd (vetus flandricum): een eigen middelvl. term? Blaet is nog opgenomen in de wdbn. van Mellema en d'Arsy (1634). In de vertaalwdbn. (Vercoullie, Gallas) gelijkgesteld met kwartelvalk, blauwvoet. - In denombrementen komt de jachtvogel als feodale verplichting meermaals voor. Het Leenboek van de Burg van Brugge noemt onder de verplichtingen o m. ‘eenen sporware (sperwer) telken sint Jansdaghe (24 juni) te leverne’ aan de graaf of aan zijn ‘uppervalkenare van Vlaendren’. (Biekorf 1947, 178). Het gezworen landmeterschap van Oost-leperambacht staat in 1391 ‘ten verlieve, als het verandert, met enen roden valke’. (Biekorf 1966, 8).

CRAMMEN. - Geborsten of gebroken aardewerk aaneenhechten met dun metaaldraad dat door vooraf gemaakte gaatjes wordt getrokken - In 1400 betaalt het Sint-Janshospitaal te Brugge een som van 6 sc. ‘van teelen ende teelen te crammene’. In 1402 luidt de uitgaafpost ‘Item van teelen ende teelen te crammene int hospitael ter sieker behouf, 26 sc.’ (SJH. Rek. 1400, f. 36v; 1402, f. 58^v). Het Hof van Schoeringe te Zuienkerke brengt in 1446 een uitgave van 13 sc. in rekening ‘van teelen te crammene’. (SJH. Rek. 1446, f. 119^v). - In een vlaams liedfragment uit de 15e eeuw weerklinkt een straatroep ‘Platelen cram ic’. (Ts. Leiden 25, 31). - MnlW III 2042 kent crammen alleen i.v m. varken (ringelen) en dijk (versterken). - WNT VIII-2, 85 verklaart krammen o.m. als ‘aardewerk binden’. - Zie verder s.v. telen binden.

LAPPERSHUUSKEN - Getimmerd huisje, meestal opgesteld bij een brug, waar een schoenlapper zijn bedrijf in uitoefende - In 1545 staan te Gent, tussen den Hoorn en de Nieuwbrug ‘drye hauten huusekens, lappershuuskens geweest hebbende, staende alle drie deen neffens dander thenden de Nyeustrate by der Nyeubrugghe, tusschen de brauwerije den Hoorn ende de voorseide Nyeuwerbrugghe’. (SAG. Ac-

[p. 124]

ten en contracten 1545-46). - Ook in Brugge stonden in 1580 enkele ‘schoenlappershusekins’, o.m. bij de Carmersbrug, bij de Snaggaertsbrug, aan de Nieuwe Gentweg. Het voornaamste stond echter op de Vrijdagmarkt. Of in al die huisjes in 1580 nog lappers aan 't werk waren is niet zeker. Het langst schijnt het huisje op de Vrijdagmarkt te hebben standgehouden.

PLANEERNE, - Bindwerk. Door persen effen en glanzig maken. Vóór het inbinden werden de perkamenten bladen of vellen ‘geplaneerd’. Uit de kerkrekening van St Jakob te Brugge anno 1495 (Reg. I, f. 16) de volgende uitgaafpost: ‘Item betaelt heer Jan Wilt ter cause vanden nieuwen passibouc van stoffe, van scrivene ende van planeerne ende bindene, by accoorde van prochipape ende keercmeesters al tzamen 10 sc. gr.’ - Een kroniek van het Ursulinenklooster Jerusalem te Venray vermeldt in 1500-1535 een ‘Heer Kerstlen van sint Truiden, planiere der boeken’. Verdam VI 412 verklaart de term planiere, planeerre (planeerder) als: ‘hij die uitvlakt, uitwist, schoonhoudt’. - Vgl. mlat. planare i.v.m. boek (codex) bij Gregorius van Tours: ‘libri planati pumice’: boeken met puimsteen gladgewreven. (Niermeyer, Lexicon 805). - Als technische term is planeren overgegaan naar de behandeling van papier; met bet. papier door lijmwater (planeerwater) halen om het gladder te maken. (WNT XII-1, 2238).

SLAGHSTAL. - Stal waarin het slachten wordt uitgeoefend. In het O.L. Vrouwegasthuis te Geraardsbergen wordt in 1463 aangebracht: ‘eene balie in den slaghstael om de runderen aen te hangen’. (Devos, Inventaris 340). - In verband met slachten kent Kiliaen (1599) slacht-bancke en slacht-huys.

SPYCWAERDER. - Meester van de graanschuur (mnl. spiker); mlat. granarius, frumentorum custos , vgl. spijckermeester. - In een oorkonde van 27 okt. 1398 verschijnt ‘Jan Vergheloot, spycwaerder van den clooster van Sinte Bertins’ als procureur bij een regeling van de vlastiende met de mannen van Lissewege-ambacht (Cart. St. Bertin, ed. D'Hoop, 200). - Eigenaardig is de afkorting spyc- uit spiker (mlat spicarium, plaats waar de aren bewaard worden, ofr. espier). De benamingen van de oude kloosterofficies hebben een lange evolutie (en slijtage) meegemaakt; nevens spycwaerder stelle men b.v. de zeer verspreide vorm kellewaerder voor kellerwaerder, kelrewaerder (keldermeester).

TEELEN BYNDEN - Aarden schotels krammen. De boursier van de Duinenabdij noteert in 1565 de volgende uitgave voor het Neerhof te Koksijde: ‘Betaelt voir eerden teelen, 36 sc. p. Voir tbynden vande teelen, 4 sc. p. Item noch van oude teelen te bynden, 2 sc. 3 d. p.’ (ASB. Fonds Duinen, Bourserie 1565, f. 47). Uit deze posten mag worden afgeleid dat nieuwe aarden schotels ook preventief werden gebonden - Vgl. boven s.v. crammen. - Een telebinder, zuid-oostvl. teelembendere, is lemand die gebroken telen en potten herstelt. (Teirlinck III 134; Gent 1908). - In de Antwerpse Kempen met dezelfde betekenis talloorewever iemand die talloren weeft, d.i. allerhande gebroken potten, telloren enz. plakt en met ijzeren krammekens aaneenmaakt. (Cornelissen, Antw. Idioticon 1219; Antw. 1899). Reeds in 1250 worden mlat. reparatores ciphorum vermeld. - De term heeft standgehouden in overdrachtelijk teilbinden, d.i. lang wegblijven, z'n tijd met klappen slijten: ‘g'hebt weer een teil moeten binden!’ Vandaar teilbinder, babbelaar. (Kempen en Brabant, bij Schuermans 717). - Vgl. teilenbinder lijmer en krammer van teilen, in WNT XVI (1934) 1370.

[p. 125]

TRAILDE - Smeedwerk Afsluitsel in ruitvormige afwerking voor een tabernakel; tralie. In 1424 wordt Jan de Smet betaald door het O.L Vrouwegasthuis te Geraardsbergen : ‘van de trailde te maken die in den amaris (kastje in schrijnwerk) staet daer tsacrament in es, ende van de raye die te voren staet, ende van den lamptyser die in den koer hanct’. (Devos, Inventaris 320) - De smeedijzeren tralie als afsluitsel van het tabernakel blijkt in de 15e eeuw ook elders in voege te zijn, o.m. te Menen in de St Vedastuskerk waar in 1463 de volgende posten in de kerkrekening (bij Rembry-Barth IV 560) voorkomen ‘Item betaelt Willem van den Venne, smet, wonende te Curtricke, van den yserin traelye te maken an tsakermentshuus, 8 lb. p. - Item betaelt Maercx van Ghestele, pointere (schilder), wonende te Curtricke, ter cause van dat hy vergult heeft de yzerin traelge ant sakermentshuus’ - In de eigenlijke tralie (mlat cancelli) liggen de spijlen kruisgewijs (schuin) over elkaar.

TOELGE - Traanolie In 1564 verbruikt in de keuken van het St Godelieveklooster te Gistel, samen met olijfolie (van kool- of lijnzaad) Een uitgaafpost van 1564 luidt: ‘Van 4 stoop toelgen ghehaelt bi cruken te 8 s. den stoop, comt 32 sc. (Rek. 1564, kopie p 3). - Toelge als visnaam staat in het toltarief van het Zwin anno 1350 . ‘Rochen of toelgen of hayen, 1 d. par’ (ZVl. Bijdragen V 48). Ook ofr. kent de visnaam toil een toltarief vernoemt in 1285 als gedroogde vissen ‘gauberges, toils, meilus’. (Godefroy VII 734). Vgl. MnlW VIII 441 over de visnaam en VIII 525 s.v. toillie waar de term met betr traan wordt aangehaald uit Hohlbaums Hansisches Urkundenbuch (I 158 , Halle 1876) in de volgende artikel van een toltarief (ca. 1300): ‘Van elken vate olien, toillien ende sardeynsmoute, vanden vate 12 d. sterling’.

VERDURE - Wandtapijt met groenwerk, plantenmotieven, bos- en parkscènes; verduretapijt. Onderscheiden worden grote en kleine verdure (d.i. grootbladige en kleinbladige v), het groenwerk is soms bevolkt met klein gedierte (slak, vogel, kleine roofdieren.). In verdures met boslandschap van groot formaat komen ook exotische dieren en fabeldieren voor - Vóór 1500 staat verdure in de volgende mnl teksten. In 1472 vertoeft Karel de Stoute in Brugge voor onderhandeling met Engelse gezanten betr. het intercursus, vandaar een extra uitgave voor de stoffering van het stadhuis. ‘Betaelt Colaert de Labye ter causen van den huere van zekeren tapytse verdure daermede de camere van de weesen behanghen was daer de ambassadeurs van Ingheland ende zekere ghedeputeirden van de lande van Vlaendren up t'entrecours vergadert hebben gheweest’. (SAB. Stadsrek. 1471-72, f. 121^v). - Tot de boedel van Jan van Melle, poorter van Gent, in 1477 verkocht in het St. Jorishof, behoren o m. ‘62 ellen tapijts, al verduert, noch 29 ellen verduere; 19 ellen verduere, een stic tapijts metten twaelf maenden, groot 8 ellen ende een halve’. (SAG. Stadsrek. 1476-77, f 327^v-328). - In 1498 ontvangt ‘Willem Winnaert, tapijtsier wonende te Brugghe’ een som van 85 ponden par voor levering van ‘vichtich ellen verduren by hem... ghemaect’ voor rekening van het Brugse Vrije; dit omvangrijke veduretapijt werd door de magisrtaat aangeboden aan de aartsbisschop van Besançon die, als raadsheer van de aartshertog, zekere diensten aan het Vrije had bewezen. (J. Versyp Tapijtkunst te Brugge, p. 165 , Brussel 1954). - Na 1500 komt de belangrijke levering van verduretapijten in 1507 door de Brugse ‘lechwerkere’ Jan Saillié voor de nieuwe schepenkamer van het Vrije, te weten ‘600 hellen tapijtserie verdure verwapent metten wapenen van Vlaendren ende van den Vrijen daer mede schepenen camere van se

[p. 126]

crete de bancken ende siegen gecleedt, bedect, ende behanghen zijn’ Daarbij komt nog ‘een cafcoencleet van der zelver verdure’ met het wapen van de jonge prins Karel. - Een handelscontract in 1569 afgesloten door de Brugse tapijtwever Fransois van der Muelne betreft een levering van 600 ellen tapijtwerk ‘in cleene verdure’. (Versyp a.w. p. 182-183, 216). - Talrijker zijn uiteraard de franstalige teksten die bestelling en levering van verduretapijten aan de Bourgondische hertogen betreffen. Een bestelling van Filips de Goede in 1459 noemt een volledige kamerbekleding ‘toute emplye de bosquailles et de verdure’. (Havard IV 1532). Bijzonder belangrijk zi|j de leveringen aan Karel de Stoute: in 1466 verifieert Pieter Bladelin voor zijn meester een levering van ‘huit pieces de tappicerie de verdure’ door de Brusselse tapijtwever Jehan le Haze. Deze verduretapijten waren van het genre Millefleurs Op 30 april 1467 wordt door de hertog te Brugge een nieuwe bestelling bij dezelfde Brusselse wever uitgegeven ‘pour une Chambre de tappisserie de verdure semee de plusieurs reinseaulx’. (Volledige teksten daarover bij F. Deuchler, Die Burgunderbeute 109-110; 171-179; met afb. van de in Hist. Museum te Bern bewaarde verduretapijten). Ook in Brugge kocht Karel de Stoute in 1467 ‘une couverture de lyt de verdure’ van 6 ellen lang en 5 ellen breed. (Versyp a.w 157). In 1469-70 wordt door dezelfde hertog een hele reeks verduretapijten (‘verdure à fleurs de diverses couleurs’) gemaakt te Middelburg-in-Vlaanderen door Brictius de Backer en Melchior van de Wede. Uit de rekeningen (ARBrussel, Rekenkamer) blijkt dat de jonge tapijtateliers van Middelburg bijzonder aktief waren vóór 1477 had Willem Hugonet, opvolger van Pieter Bladelin, een serie van 10 stukken ‘verdure à fleurs de diverses couleurs’ laten weven met zijn initialen en wapen, een ‘cafcoencleet’ en twee banccleden (banquiers) waren eveneens in ‘tapisserie de verdure’. Al deze stukken waren in 1477 in handen van Maarten Lem te Brugge. (J Duverger in Artes Textiles VI 19-22). - Ook het Franse hof bestelde Vlaamse verdures: in 1494 telt koningin Anna van Bretagne onder haar tapijten ‘neuf pieces de tappicerie de grosse verdure de Flandre, non garnie’. (Gay II 380). Een inventaris te Marseille in 1559 vermeldt ‘5 pièces de tapisseries de Flandres à verdures, vieilles, tendues aux murailles’ en in 1673 zal de inventaris van Molière ook optekenen ‘une tenture de tapisserie verdure de Flandres’ (Havard IV 1533). - De naam verdure is zeer verbonden met de stad Oudenaarde (verdure d'Audenarde) die met alleen tapijten maar ook haar tapijtwevers naar Frankrijk heeft uitgezonden, waar ze tot de oprichting van ateliers in Beauvais, Parijs, Aubusson (Felletin) hebben bijgedragen. De oudste taalkundige getuigen van verdure in Oud-Vlaanderen liggen echter in Brugge, Gent en Middelburg. Dat soort ‘groenwerk’ was evenwel van oudsher in Brussel gemaakt waar Jan Clockaert in 1399 ‘in een gruen tapite enen wapenscilde’ uitdoet om het te vervangen door het wapen van Johanna van Brabant. (Duverger a.w. p. 25). - In een belangrijk werk (Histoire de la tapisserie à Audenarde, 1938) biedt A. Hullebroeck een geillustreerd overzicht van de evolutie van de Oudenaardse ateliers van de 15e tot de 18e eeuw. - Talrijke musea en kastelen in Belgie en in Frankrijk bezitten verdures uit de 16e en vooral de 17e eeuw. Het Gruuthusemuseum te Brugge bezit een verduretapijt (fragment) afkomstig uit het Paleis van het Vrije te Brugge (16e eeuw; nr. 1170) en een Oudenaardse verdure met bosschage (nr. 1175). Het oudste bewaarde verduretapijt (een stuk van 3 meter hoog bij 7 meter lang) werd door Karel de Stoute verloren aan de Zwitsers in 1476 (bij Grandson, waar hij zijn ‘goed’ verloor) en is nu een archeologisch topnummer in het Museum te Bern.

A.V.