Biekorf. Jaargang 74

[p. 39]

Terra Sigillata
Geneesmiddel, aardewerk en Verfstof

In Biekorf, 1971, nr. 5-6, p. 192 verscheen een nota over Terra Sigillata als geneesmiddel gevolgd door het artikel van J. Pieters in Biekorf, 1971, nr. 7-8, p. 247.

De bijdrage van G. Vlieghe-Steps over ‘Terra Sigillata in oude geneeskunde’ in Biekorf, 1972, nr. 9-10, p. 303-305 verscheen gelijktijdig met de studie van Prof. H. Brunsting, getiteld ‘Terra Sigillata’ in Westerheem, orgaan van de Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, jg. XXI, nr. 6, dec. 1972, p. 252-268. Deze bijdrage kan beschouwd worden als een status questionis van dit onderwerp en wordt afgesloten met vier pagina's bibliografie.

In archeologische kringen is de Terra Sigillata doorgaans alleen bekend als de verzamelnaam voor het Romeinse rode luxe-aardewerk met glanzend oppervlak en al of niet versierd met reliëfs en voorzien van het pottenbakkersstempel. De termen ‘Samisch aardewerk’ of ‘Arretijns’ aardewerk zijn de oudere benamingen voor dit aardewerkprodukt.

Prof. Brunsting kon uitmaken dat de term Terra Sigillata als aardewerknaam in de Nederlandse literatuur pas voor het eerst voorkomt in 1823 bij de archeologen Westendorp en Reuvens.
De belangrijkste algemene standaardwerken over de t.s. zijn:
H. Dragendorff, Terra Sigillata. Ein Beitrag zur Geschichte der griechischen und römischen Keramik, Bonner Jahrbuch, 96, 1895.
F. Oswald en T.D. Pryce, An introduction to the study of terra sigillata. London, 1920 (Gregg Press reprint, 1965).
F. Oswald, Index of potters' stamps on terra sigillata, ‘samian ware’. Margidunum, 1931. (Gregg Press reprint 1964).
F. Oswald, Index of figure-types on terra sigillata, ‘samian ware’. Liverpool, 1936-37. (Greeg Press reprint, 1964).
Mrs. Hartley van de universiteit van Leeds (Eng.) bereidt een nieuwe ‘Index of potters' stamps’ voor die de ‘Index’ van Oswald zal vervangen.

Een mooie collectie terra sigillata kommen en bekers afkomstig van het laat-Romeins grafveld van Oudenburg werd in 1972 in bewaring gegeven aan het Gruuthusemuseum te Brugge⁽¹⁾.

Prof. Brunsting gaat het oorsprongsgebied na van de rode

(1) Zie: Catalogus Schatten voor Brugge. Aanwinsten stedelijke musea 1966-1972, p. 126-141.

[p. 40]

bolusaarde bij de Antieke auteurs die berichten dat de Lemnische aarde niet alleen werd gebruikt voor het vervaardigen van vaatwerk maar wel in de eerste plaats werd aangewend als geneesmiddel en als verfstof. Tot ver in de 19e eeuw was de bolusaarde als geneesmiddel hier en daar in Nederland nog bekend.

De bijdrage van Prof. Brunsting is rijkelijk geïllustreerd met afbeeldingen van gestempelde bolus-pastilles (16e-18e eeuw).

Het is niet onze bedoeling een uitgebreide samenvatting te geven maar het zal de lezer voldoende duidelijk zijn dat het hier een belangrijke studie betreft zowel voor de archeoloog als de volkskundige.

Volledigheidshalve wijzen wij er nog op dat er naast het rode Romeinse t.s. produkt ook nog sprake is van een Duitse ‘Terra Sigillata’ uit de 17e-18e eeuw bestaande uit een witte bolusaarde en voorzien van stempels. Een voortreffelijke studie daarover, met eveneens uitgebreide gegevens over de t.s. als geneesmiddel, verscheen van de hand van Jozef Horschik⁽²⁾.

De Terra Sigillata blijkt dus zowel belangrijk te zijn voor de studie van de oude en moderne ceramiek als voor de studie van de volksgeneeskunde.

Merkwaardig is dat niet alleen de benaming t.s. terugkeert als soortnaam maar we zien hetzelfde verschijnsel met de term Terra Nigra. Bij het ‘Gallo-Belgisch’ aardewerk kennen we nabootsingen van t.s. en inheemse typen die bekend staan onder de naam Terra rubra. Zo komen er ook ‘Gallo-Belgische kommen, potten en schotels voor in zwarte of grijze kleur, de zgn. Terra Nigra. Ook op deze rode waar en Terra Nigra komen stempels voor.

Het beste werk over deze ‘Belgische Waar’ is nog altijd de studie van Dr. J.H. Holwerda⁽³⁾.

Naast deze Gallo-Romeinse Terra Nigra bestaat er ook hier een laat-middeleeuwse tegenhanger. Dit produkt, gebakken

(2) J. Horschik, Die deutschen Terra-Sigillata-Gefäsze des 17. und 18. Jahrhunderts und ihre Siegelmarken. In: Keramos, 33, 1966, p. 3-55.

(3) J H. Holwerde, De Belgische Waar in Nijmegen. Nijmegen, 1941 In de terra nigra en tarra rubra bestaan echter veel gradaties. Voor beide soorten raadplege men thans vooral ook: S.J. de Laet, A. van Doorselaer, P. Spitaels en H. Thoen, La nécropole gallo-romaine de Blicque (Henegouwen). Brugge, 1972, 2 delen en de studies die daaraan vooraf gingen verschenen in Helinium, 1964 e.v.

[p. 41]

in een reducerend milieu, werd in Keulen vervaardigd in de 15e-17e eeuw en wordt eveneens ‘Terra Nigra’ genoemd⁽⁴⁾.

Deze gelijkaardige terminologie voor aardewerksoorten uit totaal verschillende perioden kan alleen maar verwarrend werken. Aan de nomenclatuur van de aardewerksoorten wordt de laatste tijd dan ook veel aandacht besteed⁽⁵⁾.

Tot slot nog een kleine aanvulling op de studie van Prof Brunsting.

Naast de Romeinse t.s., de Duitse met t.s.-inscripties en de pastilles met t.s. stempels zijn er ook nog een paar Delftse apothekerspotten bekend met t.s. opschriften.

In het Rijksmuseum Kröller-Müller te Otterlo wordt een klein cilindrisch apothekerspotje bewaard met het inschrift T TERR SIGILL⁽⁶⁾. De pot is gemerkt V Duyn. Dit is het merkteken van Johannes van Duyn⁽⁷⁾ die op 20 sept. 1763 de Delftse plateelbakkerij ‘De Porceleyne Schotel’ kocht en werkzaam was tot in zijn sterfjaar 1777. Volgens Jkvr. Dr. C.H. de Jonge⁽⁸⁾ is onder zijn leiding het beste Delfts van die tijd gemaakt. Het mag Brugge tot eer strekken dat het Gruuthuse-museum een achttal potten bezit voorzien van het merk van J. van Duyn⁽⁹⁾.

De opschriften op deze potten zijn steeds in het Latijn gesteld. Hierop zijn slechts twee uitzonderingen en ook hier dient Brugge vermeld. De ene is een Delftse stroopkan met inschrift ‘S van Moerbae’ (siroop van moerbeien, Sirupus Mororum) in de verzameling van Dr. D.A. Wittop Koning, de ander, een karafje voor aromatisch water in het St.-Janshospitaal te Brugge met inschrift ‘A. Penninckwater’⁽¹⁰⁾. Het Latijns voorvoegsel A voor Aqua (water) bleef echter gehandhaafd.

(4) G Reineking-Von Bock, Steinzeug Keulen, 1971, nrs. 332-334.

(5) J M. Petit, Colloque sur le vocabulaire technique de céramique en archéologie. In: Laboratoire de Recherche des Musées de France, Annales, 1971, p 74-79

(6) D A Wittop Koning, Delftse apothekerspotten. Deventer, 1964, p 156

(7) Zie voor de merktekens van J. van Duyn R.L. Delenne. Dictionnaire des Marques de I'ancienne faience de Delft. Parijs, 1947, p. 126 en 198. Op p. 256 schrijft Delenne abusievelijk dat Van Duyn de fabriek kocht op 28 sept. 1764.

(8) C H. de Jonge, Oud-Nederlandsche Majolica en Delftsch Aardewerk Amsterdam, 1947, p 326.

(9) V. Vermeersch, Gids Gruuthusemuseum. Brugge, 1969, p. 146-147 nrs 1411-1418

(10) D A Wittop Koning, De oude apotheek. Bussum. 1966, p 100.

[p. 42]

De Terra Sigillata kwam niet alleen voor als simplicia maar ook als composita of samengesteld geneesmiddel. (zgn. confecten). Dr. D.A. Wittop Koning vernoemt een dergelijk confect uit het eind van de 17e eeuw, de Confectio Hyacinthi⁽¹¹⁾. In dit preparaat werden een tiental aromatische planten verwerkt en daarnaast nog: rood koraal, armenische bolus, terra sigillata, os de corde cervi, schrapsel van hertshoorn en ivoor, muskus en amber, blad goud en bladzilver, saffier, smaragd, topaas, parelen en hyacint. Het werd gebruikt om zich te beschermen tegen vergif en besmetting. Gelet op het grote aantal edelstenen lijkt ons dit een kostbare onderneming geweest te zijn temeer daar in die tijd de ‘pis van den henghst’ als even probaat middel werd aangprezen⁽¹²⁾.

J. Pieters wees er reeds op dat in al de oude farmacopee- en het recept van de t.s. voorkomt.

De farmacopee is een door de overheid uitgegeven officieel handboek met voorschriften voor de bereiding van geneesmiddelen en de vereisten waaraan deze moeten voldoen. W.F. Daems en L.J. Vandewiele wijdden daar een aparte studie aan⁽¹³⁾. In 1961 verscheen, verzorgd door Dr. Wittop Koning, de ‘Facsimile of the first Amsterdam Pharmacopoeia 1636’, Nieuwkoop, 1961. De ‘Trochisci Terrae Sigillatae’ (t.s. koekjes) worden daarin behandeld op p. 76.

Het ontwerp van deze farmacopee werd gemaakt door de bekende amsterdamse medicus en burgemeester Nicolaas Tulp. Deze Amsterdamse farmacopee beleefde vele herdrukken waaronder ‘De nieuwe Amsterdamsche Apotheek’ uit 1795 die de rij afsluit.

In de stamboom van de farmacopeeën volgt daarop de eerste ‘Nationale’ farmacopee, de Pharmacopoea Batava uit 1805, die ingevoerd werd tijdens de Bataafse Republiek (1795-1806). In deze farmacopee komt het recept van de t.s.-pastilles niet meer voor, wel nog de ‘Bolus Armenia’⁽¹⁴⁾. De Pharmacopoea Belgica uit 1823, afgeleid van de Pharm. Batava, vermeldt eveneens de Armeense bolus⁽¹⁵⁾.

(11) Ibidem,p. 67.

(12) C. Vlieghe-Steps, o.c. p. 304

(13) W.F. Daems en L.J. Vandewiele, Noord- en Zuidnederlandse stede lijke Pharmacopeeen. Mortsel/Joppe, 1955 Idem, Nog over Noord- en Zuidnederlandse stedelijke Pharmacopeeen. in Pharmaceutisch Tijdschrift voor Belgie, jg 33. 1956, nr. 1, p. 10-13.

(14) Pharm Batava, 1805, p 21 ‘Argilla ex luteo-rubra, tactu pinguis et laevis, linguae adhaerens’.

(15) Pharm. Belgica, Den Haag, 1823, p. 12.

[p. 43]

De Pharm. Belgica werd ingevoerd op 12 juli 1821 (Staatsblad 1821, no. 7) en bij K.B. afgekondigd door Willem I Art. 4 van de verordening luidde:

‘Voor ieder dier geneesmiddelen, hetwelk bevonden wordt ondeugdzaam, bedorven, vervalscht, of niet overeenkomstig de Pharmacopoea Belgica bereid te zijn, zal verbeurd worden eene boete van 6 gulden’.

Hieruit kunnen we besluiten dat de t.s.-pastilles in de 19e eeuw niet meer legaal verkriigbaar waren hoewel ze tot eind 19e eeuw nog als geneesmiddel werden gebruikt⁽¹⁶⁾.

(16) H. Brunsting, o.c. p. 261.

Terra Sigillata in de volksgeneeskunde

Vanaf dit moment zou men het gebruik kunnen rekenen tot de volksgeneeskunde: de wetenschap heeft het verworoen maar het leeft nog steeds voort. Zo gaan de volksremedies dikwijls terug op oude middeleeuwse recepten (bijv. van Albertus Magnus. Paracelsus, e.a.) en berusten niet op de ondervinding van het volk zelf. Zoals de keukenrecepten werden ook de geneesmiddelrecepten mondcline doorgegeven of opgetekend. De terra sigillata werd aldus een ‘Huyslieden Medecijn’. De bewoners van het platteland waren dikwijls niet in de geleeenheid om de chirurgijn, apotheker of arts te raadplegen ofwel kon men deze niet betalen.

Zo mag de betekenis van de geneeskundige volksboeken zeker niet onderschat worden⁽¹⁷⁾.

De Pharm. Belgica uit 1823 gold voor het Verenigd Koninkrijk. Deze uitgave vormde na de scheiding van Noord en Zuid de basis voor de Pharmacopoea Neerlandica van 1851 en de Pharm. Belgica Nova van 1854. De tweede uitgave van de Pharm. Belgica Nova verscheen in 1885, de derde in 1906 en de vierde in 1930.
Bijvoegsels bij deze uitgaven verschenen in 1892, 1896, 1912, 1940, 1951 en in 1955. De vijfde uitgave werd in 1962 uitgegeven op losse bladen. Thans ziin we zover dat in Belgie op 4 juni 1969 de ‘Europese Farmacopee’ bij wet werd goedgekeurd. Deze farmacopee, waarvan deel I verscheen in 1969, wordt uitgegeven onder directie van de Raad van Europa⁽¹⁸⁾ en is geldig voor de zes lid-staten van de E.E.G. terwijl Zwitserland zich eveneens heeft aangesloten bij

(17) Zie: A G. Homblé, Geneeskundige Volksboeken. in: Oostvlaamse Zanten, jg. 47, 1972, nr. 4-5, p. 122-138 met interessant glossarium.

(18) De Europese Farmacopee verscheen in het Engels en Frans, de twee officiele talen van die instelling. De Nederlandse uitgave werd uitgegeven door het Ministerie van Volksgezondheid en van het Gezin.

[p. 44]

deze overeenkomst. Engeland, als nieuw lid-staat van de E.E.G., zal weldra volgen.
Volledigheidshalve dienen wij nog te vermelden dat in 1952 reeds een ‘Pharmacopea Internationalis’ verscheen onder toezicht van de Wereldgezondheidsorganisatie. Om tal van redenen heeft deze Internationale Farmacopee de nationale farmacopeeën in de landen van de Raad van Europa niet kunnen vervangen. Uiteraard zijn in deze farmacopeeën geen recepten meer te vinden van terra sigillata of aanverwante produkten; het merendeel van de behandelde stoffen en preparaten zijn van anorganische oorsprong. Toch komen nog wel preparaten voor van biologische of plantaardige oorsprong. Zo bijvoorbeeld de Arabische gom, een vloeistof afkomstig van de takken en stam van de Acacia Senegal, een Acaciasoort van Afrikaanse oorsprong⁽¹⁹⁾.
De geneesmiddelen zijn naar hun herkomst te verdelen in plantaardige, dierlijke en delfstoffelijke. De plantaardige en dierlijke waren vroeger sterk in de meerderheid. Wij hebben de terra sigillata leren kennen als een geneesmiddel van delfstoffelijke of minerale herkomst maar nu schijnt er ook een zgn. Lemnische aarde bestaan te hebben van plantaardige oorsprong. Dit geneesmiddel was herkomstig van de vruchten van de Apebroodboom (Adansonia digitata), een boom die groeit in Senegal, Ethiopië en Madagascar. Het binnenste van de vrucht, een lekkernij voor de apen, is veer vlezig en broos en kreeg in Europa de naam van ‘Lemnische aarde’⁽²⁰⁾. De naam is gebleven, ook nog nadat Prosper Alpin had gewezen op de vegetale oorsprong en het herkomstgebied Ethiopië in plaats van Griekenland.

Terra Sigillata koekjes en apebroodjes, het begint inderdaad meer te lijken op een bakkerswinkel dan op een apotheek⁽²¹⁾.

Toch is dit weer niet zover bezijden de waarheid vermits de bolus lang verkrijgbaar is geweest in de kruidenierswinkels. De apothekers en de kruideniers hebben eeuwenlang het monopolie betwist van velerlei produkten. Volgens D.A. Wittop Koning kwamen reeds in 1300 te Brugge apotheker en kruidenier naast elkaar voor. De ‘crudenare’ is hier dan vooral de groothandelaar in kruiden en specerijen. Pas eind 16e eeuw en begin 17e eeuw komen de bepalingen die een duidelijke scheiding willen aanbrengen tussen het kruideniers - en het apothekersbedrijf. Zo bepaalde een ordonnantie uit 1624 te Middelburg (Zld): ‘Item dat hier voortaen geen Cruydeniers, Drogisten en Kraamers ofte andere, hun d'Apo-

(19) Europese Farmacopee, 1969, deel I, p. 131.

(20) Zie: Dorvault, L'Officine ou répertoire genéral de Pharmacie Pratique. 16e ed. door Ed. Defacqz, Parijs, 1923, p. 439.

(21) Ik dank hier mevr. A. Michiels-De Smet, apothekeres te Gent, die mij zo welwillend haar documentatie ter inzage gaf.

[p. 45]

thecarye niet volcomentlijck verstaende, eenige medicijnen, Laxativen ofte Vomitiven ofte eenige andere Compositien de Pharmacy aengaende, mogen maecken of vercoopen’⁽²²⁾.

De kruideniers worden hier dus uitgesloten. Dit neemt niet weg dat de apothekers in die stad nog in 1663 tot het kruideniersgilde behoorden⁽²³⁾. In de door R. Bijlsma⁽²⁴⁾ gepubliceerde inventarissen van Rotterdamse kruideniers, daterend uit de jaren 1610-1620, treffen we onder de opgesomde goederen onder meer rode aarde en bolus aan. Dit kan zeer goed betrekking hebben op Lemnische en Armeense bolus. Nog in 1693 liet het Collegium Medicopharmaceuticum van Haarlem de kruideniers weten dat het verboden was saffraan, kreeftsogen⁽²⁵⁾, sennebladen en maankoppen of slaapbollen⁽²⁶⁾ te verkopen⁽²⁷⁾.

De kruideniers kunnen de bolus overigens ook verkocht hebben als verfstof in plaats van als geneesmiddel. De verfstoffen behoorden toen namelijk ook tot hun assortiment. Zelfs nu wordt de rode en witte bolus nog als verfstof gebruikt. Tijdens de middeleeuwen werd de bolus veelal gebruikt als fixeermiddel voor het verguldsel. Ook de hoger genoemde saffraan werd daarvoor soms aangewend⁽²⁸⁾.

Naast de terra sigillata bestond er ook nog een terra rosa, een rode oker herkomstig van Pozzuoli bij Napels⁽²⁹⁾.

In 17e eeuwse Engelse teksten wordt de ‘bole Armoniack’ vermeld, terwijl in de 18e eeuw de lemnische aarde een vervangmiddel van de Armeense aarde werd genoemd⁽³⁰⁾.

(22) W. Stoeder, Geschiedenis der pharmacie in Nederland. Amsterdam, 1891, p. 60-61.

(23) W. Stoeder, o.c. p. 123.

(24) R. Bijlsma, Oud Rotterdamse ‘Cruydenierie’, Rotterdams Jaarboekje, 1912.

(25) Kreeftogen zijn lensvormige kalkachtige steentjes, die bij paren tussen de binnenste en de buitenste maagwand van de rivierkreeft aangetroffen worden en vroeger in de geneeskunde werden aangewend.

(26) De maankop of slaapbol is de vrucht van de Papaver somniferum Nog in de 20e eeuw werden deze door de moeders aan lastige kinderen gegeven.

(27) W. Stoeder, o.c. p. 145.

(28) D.V. Thompson, The materials and techniques of medieval painting. New York, 1956, p. 107-108.

(29) D.V. Thompson, o.c. p. 99

(30) R.D. Harley, Artists' Pigments 1600-1835. A study in English Documentary Sources. Londen, 1970, p. 108.

[p. 46]

Het ‘De Mayerne manuscript’ vermeldt de Armeense bolus als imprimitura of gronding voor schildersdoek⁽³¹⁾. Nog in de 19e eeuw werd de rode bolus gebruikt bij het verdoeken van schilderijen⁽³²⁾.

De rode bolus, een ijzerhoudend aluminiumsilicaat, wordt nog op verschillende plaatsen in Europa aangetroffen en staat nu bekend als ‘rood vergulsel’⁽³³⁾.

Heeft de ‘Lemnische’ aarde reeds lang afgedaan als geneesmiddel dan leeft ze toch nog enigszins voort als verfstof.

Als begripsaanduiding voor het Romeins aardewerk dient aan de naam Terra Sigillata sterk de voorkeur gegeven te worden boven Samisch of Arretijns aardewerk omdat het niet op een bepaald fabricatiecentrum wijst⁽³⁴⁾.

Als zodanig is het begrip dan ook niet meer weg te denken uit de archeologische literatuur⁽³⁵⁾.

Drs W.P. Dezutter

(31) J A. van de Graaf, Het De Mayerne manuscript als bron voor de schildertechniek van de Barok. Mijdrecht, 1958.

(32) R.H. Marijnissen, Dégradation, Conservation et Restauration de l'oeuvre d'art. Brussel, 1967, deel I, p. 195.

(33) R.J. Gettens en G.L. Stout, Painting Materials. Londen, 1966, p. 98

(34) H. Brunsting, o.c. p. 264.

(35) Na het afsluiten van de kopij verscheen nog: A.G. Homblé, Nog over Terra Sigillata in Biekorf, 1972, p. 349-350. H.J. Calkoen, De bolus bij Vermeer's ‘Liefdesbrief’. Westerheem, 1973, I, p. 28-29 als reactie op de bijdrage van Prof. Brunsting.