Biekorf. Jaargang 73

[p. 246]

Mengelmaren

Onveilig platteland in 1792

De voorhoede van het Franse leger was op 17 november 1792 op de Markt te Brugge verschenen, het gros van Dumouriez' republikeinse troepen volgde weldra. Stadskommandant was kolonel Maseheek, die gedurende veertien dagen met het bestaande college van burgemeester en schepenen van de stad zou samenwerken. Hij kon echter de verkiezing van een nieuw bestuur van het Vrije (18 december) niet afwachten om maatregelen af te kondigen tegen Soldaten van het Vreemdelingenlegioen en andere die op het platteland gingen roven en plunderen. Op 27 november gaf hij aan de burgemeesters en schepenen van het Brugse Vrije opdracht de nodige politiemaatregelen te nemen om de stroperij in hun gebied te beteugelen. De magistraat van het Vrije liet onmiddellijk, bij zijn officiële drukker, een affiche drukken om het bevel van de kommandant bekend te maken. Dit blad is een van de eerste affiches die onder de eerste Franse bezetting te Brugge werden gedrukt. De tekst is tweetalig, gedrukt op twee kolommen. Het blad meet 40 × 31 cm. (Exemplaar in partikuliere verzameling). Hier volgt de nederlandse tekst met, tussen haakjes, een paar citaten van het frans origineel.

Ordonnantie voor het Brugse Vrije

‘De klachten dagelyks aengroeyende, over de wanorders die ten Platten Lande door zommige Land-stroopers (maraudeurs) onder welke zyn vele Deserteurs ende Vaguebonden die al niet en konnen zyn van het Vry Uytheemsche Legioen (Légion Franche Etrangère), den Borger (Citoyen) Colonel en Chef van het zelve Legioen en Commandant van de Fransche Troupen binnen de Stad Brugge, willende voorkomen het vervolg van dese desorders, ende voorsien in de raste van de Landslieden, verzoekt Burgmeesters en Schepenen 's Lands van den Vryen, van te doen waeken op de Veyligheyd van d'Inzetene van het zelve Land te voorzien, ende daer toe alle mogelyke middelen werkstellig te maken; dienvolgende dadelijk te doen aenhouden ende binnen de stad Brugge te bewegen, allen Soldaet zoo van het voorzeyde Legioen, als andere, die eenige geweldigheyd ofte afpersingen ontrent d'Inwooners van het Platte-land zouden derven begaen, ende in cas van eenigen tegenstand, de sterker hand daer toe te gebruyken.

Brugge dezen 26 november 1792, het eerste Jaer van de Fransche Republique. Onderteekent Maseheek, Colonel en Chef.

- In opvolginge der voorenstaende Requisitie hebben Burgemeester en Schepenen 's Lands van den Vryen, geordonneert deze te Publiceeren met het klippen van de Klokke ende Affixeren alomme ter plaetsen gecostumeert. - Actum in Kamer den 27 November 1792. Onderteekent Sôla’.

Heel onderaan staat: ‘Tot Brugge, by de Weduwe van Jan van Praet, Drukker der Stad en Lande van den Vryen’.

[p. 247]

- N.B. Jacques François Sôla was Eerste Raad-Pensionaris en Griffier van de Kamer. - Kolonel Maseheek: van het republikeins ‘Bataafsch Legioen’ dat de eerste maand Franse bezetting van Brugge (van 17 november tot 22 december 1792) heeft verzekerd.

E.N.

De veertien landen van hertog Filips
1440

Bij de blijde intrede in Brugge van hertog Filips van Bourgondië was o.m. bij het Prinsenhof een poort opgericht die door de gelijktijdige kroniek (Hs. 437, f. 303; Stadsbibliotheek Brugge) uitvoerig beschreven wordt. De beschrijving werd overgenomen door de Excellente Cronike f. 108^v, waar de tekst luidt als volgt.

‘Item daer theynde vanden muer van ons gheduchts heeren hof daer was ghemaect een schoone poorte, casteelwijs van houte al ghestoffeirt met schilderyen boven ghecroont, ende up die houcken boven ende up dye appelen al met bannierkins metter wapene van Brugghe.

Ende aen dese poorte waren xiiij. carteelen, ende up elc van dien carteelen in dye upperste stagie stont een banniere rijckelic verchiert metten wapenen vanden landen van onsen gheduchten here ende prinche, ende ooc sine tijttele. Te weten aen elck carteel die wapene van eenen lande.

Item aen teerste die wapene van Thertochdom van Borgoengien. Aen tweeste de wapene van Lotrijcke... [volgen dan:] 3. Brabant. 4. Lymburch. 5. Vlaendren. 6. Arthoys. 7. het graafschap van Bourgondë.

Op de zeven kartels (Schilden) op de andere zijde stonden de wapens van:
1. Henegouwen. 2. Holland. 3. Zeeland. 4. Namen. 5. Vriesland. 6. Salines (Rethel en Bar). 7. Mechelen.

Bij de dood van Karel de Stoute (bij Nancy 5 januari 1477) kwam een berijmde ‘carnacioen’ in omloop die spreekt van de Zeventien Landen van de prins. De Excellente Cronike (f. 177) geeft een korte (blijkbaar oudste) versie die alleen de dood vermeldt:

‘O vlaendre screyt dijn Karel es doot ghesleghen
Derthienavent te nanchi met zwitsen beleghen’.

Dit treurvers verschijnt in 1548 in een Iepers register met de volgende aanvulling (Biekorf 1939, 308):

‘O Vlaender screidt, dijn Karel es doot ghesleghen,
Derthienavondt voor Nanchy met Zwitsen beleghen.
Den Leeu verraden, zonder ghenaden, zijn lijf gheplaecht,
Liet XVII. landen in de handen van eender maecht’.

Van deze aanvulling biedt Van Vloten (Ned. Geschiedzangen I 111) een variant:

Den leeu verraden, Huyt feller daden

Sijns lijfs gheplaecht,

Heeft zeventhien landen, Ghelaeten in handen

Van eender maecht.

Bij de intrede te Brugge van keizer Frederik en zijn zoon Maxi-

[p. 248]

miliaan op 1 aug. 1486 hadden de vleeshouwers en viskopers in de Hoogstraat een ‘stage’ opgericht met ‘eenen groenen boom waer an dat ghemaect waren anghende in schilden van schilderyen de zeventhien landen...’ (Boeck van Brugghe 120).

Een opsomming van de zeventien landen wordt niet gegeven. Huizinga heeft erop gewezen dat zeventien hier niet als een exakt getal doch als een onbepaald getal dient genomen: een groot aantal landen. (Le Moyen Age, 1931, p. 94-96). Zo sprak men in de 15e eeuw van de 17 wijzen uit alle naties en landen, van de 17 christen koninkrijken, van de 17 lakensteden van Frankrijk. Naamkundig hangen de ‘17 Landen’ van de Bourgondische tijd niet samen met de latere geografisch omschreven Zeventien Provinciën.

A.V.

Soldatenbrief van een Roeselaarse jongen
1812

De brief, gedateerd uit Metz 1812 ‘is geschreven door Francis De Grendele van Roeselare in naam van Pieter Jozef Gekiere, sapeur in het 4. bataljon te Metz, département de la Moselle’.

Onderwerp: sapeur Gekiere heeft dringend (en dreigend) geld nodig, en, zeer beminde vader, ik ben nog niet te ver van huis om zelf mijn geld te komen afhalen... De jongen vraagt ook nieuws over zijn kameraden Francis Casteleyn en Pieter Aspeslagh.

Petrus Gekiere was op 28 februari van huis vertrokken en op 18 maart te Metz aangekomen. Hij had reeds twee brieven geschreven en geen geld gekregen. Nu was het uiterst dringend geworden want ‘men zegt voor vaste dat wy tegen 24 april zullen moeten naer Spanien in ons resement gaan’.

De brief is een diktee van Gekiere. Zijn Roeselaarse kameraad De Grendele houdt er een eigen spelling op na, we laten ze onveranderd. Ook vader Gekiere kon zelf niet schrijven en zoon Gekiere vraagt dat hij zijn brief anders zou doen schrijven, de vorige waren moeilijk leesbaar.

[Tekst van de brief uit Metz]
Zeer bemynde vader,

Ik peyse dat gy meer respet voor my hadde, ik hebbe al twe bryeven gesreven, om gelt gesreven, en gy en hebt gen gezonden, ik zout geren weten als ik net meer en hebbe en ik verzokke in dezen bref zees fransche kronen, en als gy net en zent in den bref ik zal zelve komen, ik en moet van het uwe net hebben het is van het mynne. En is op alden dat gy net en zent dat ik vrage ik zal zelve daeromme komen.

Dat en ees niet te verre voor my. Is dat niet slegt voor een jong geen geld hebben en haeremode leyden? en geld moet ik hebben om dat ik weg ben, ik en ben nog net verre, ik hebbe an mynnen kapeten gesproken en, est op alden dat gy gen geld of en zend ik zal komen.

En als gy den bref doet schryven, zij moeten anders schryven, wy en konen net lezen.

Is ik stat schuldig in de bakkerye ik hebben vergeten hoe velle.

[p. 249]

Myn kapeten heeft gezet: is op alden dat gy geen geld en zent ik zal permysse hebben, ik zal komen en alus doen verkopen.

Ik zout geren weten waer dat al myn cammuraten zyn: francis castlen ik hebbe nem vertaten tot brussel en ik zout geren weten als y nog net gesreven en heft. Ik zout geren weten waer dat pyeter aspelag is.

De koplementen aen zuster en aen broers, en aen al myne vrienden.

Dezen brief is gesreven van francis de grendele van Rousselaere.

Vader myn adres a monseue monseue pyer jozif gekyere het verde battelyon sapuer a mets de portema de la mouzil’.

- 't Jaer 70 (weekblad Brugge), nr. 30 (oude nr. 369), 22 juli 1871.

Uit de Kortrijkse tijd van Gezelle

Een eeuw geleden kwam Gezelle aan te Kortrijk, als nieuwe onderpastoor van de O.L. Vrouwkerk. Te Brugge had hij tot einde september de redaktie van 't Jaer 70 verzekerd. Reeds in 't voorjaar van 1873 begint hij aan het Kortrijkse weekblad De Vryheid mede te werken, om in 1876 naar de nieuwe Gazette van Kortrijk over te gaan. In maart 1880 start hij met een originele vaste rubriek onder de titel ‘Onze Lieve Vrouw kerke tot Kortrijk’ die, zoals steeds bij Gezelle, geenszins de rijkdom en verscheidenheid van de lading zal dekken. Deze reeks journalistieke Gezelliana werden door Dr. J. BOETS gepubliceerd als Gezelles Cortracena in de reeks Teksten en Studiën uitgegeven door het Centrum voor Gezellestudie te Antwerpen. (De Nederlandsche Boekhandel 1972) in een keurig boekdeel van 204 bladzijden. Met voorbeeldig personen- en zakenregister. Een boek dat in geen bibliotheek of verzameling van Gezelliana en Westflandrica mag ontbreken. De ontginning van de teksten wordt hier immers bekroond door een inleidende studie die buitengewoon ophelderend en vernieuwend is voor de bedrijvigheid van Gezelle in de periode die de stichting van Loquela voorafgaat. - Betreffende de latijnse term Cortracena (blz. 29) mag de auteur gerust zijn: hij is in het goede gezelschap van onze humanisten-historici Gramaye en Sanderus die voor Gezelle geen onbekenden waren. - In de boekhandel: 395 F.

A.V.

Artikelen van Roubaix

De plaats van de ‘artikelen van Roubaix’ in de textielhandel te Kortrijk en in de grenshandel gedurende de periode 1870-1914 werd door G.P. Baert uitstekend beschreven in Biekorf 1959, 284 en 1960, 286.

Omstreeks 1870 werd in Kortrijk zelf een fabriek ‘van stoffen genaamd artikelen van Robays’ opgericht aan de Houtmarkt door een zekere heer Catteaux-Gauquié. Die fabriek was een ‘mekanieke weverij’. Catteaux is niet de enige industrieel uit Roubaix of uit het Franse Noorden die rond die tijd (1860-1875) door de goedkopere arbeidsmarkt van het Kortrijkse werd aangetrokken. De vestiging van werkgelegenheid in de stad heeft de belangrijke immigratie van werknemers uit de omliggende gemeenten voor gevolg

[p. 250]

gehad en de daarmee verbonden uitbreiding van de volkskwartieren (met o.m. de cités). Ook de alsdan opgerichte ‘fabrieke van coutil’ (tijk) werkte met stoom en de patroon Monsieur Menard was een Fransman uit het Noorden.

In de jaren 1880 droeg de fabriek van Catteaux de firmanaam ‘Catteaux et Cie’ en werd alsdan met een honderdtal getouwen uitgebreid.

De geschiedenis van de industriële ontwikkeling van Kortrijk in de periode 1860-1900 moet nog geschreven worden. Deze leemte is aanzienlijk en enigszins ontstellend omdat ze in de studies over politieke, sociale en kulturele geschiedenis weinig of niet medespreekt. Voor Kortrijk moet er heel wat te vinden zijn in de 19e eeuwse dokumentatie van het Franse Noorden, de studies sedert 1960 verschenen in de Revue du Nord (Rijsel) wijzen daarop. En wie verzamelt de Contracena uit het Journal de Roubaix, het dagblad dat tot in 1914 in Kortrijk niet alleen veel lezers had maar ook een eigen berichtgever?

E.N.

Woordenboek van de Vlaamse dialekten
Een oproep

De studie van de dialekten is onmisbaar in de taalkunde. Het verzamelen van dialektmateriaal is onmogelijk zonder de hulp van vele lokale medewerkers. Dit geldt zeker voor het opstellen van een Woordenboek van de Vlaamse Dialekten (West-, Oost- en Frans-Vlaanderen), wat in het Seminarie voor Nederlandse Taalkunde en Vlaamse Dialektologie van de Rijksuniversiteit te Gent op het getouw gezet wordt.

Daarom deze oproep: Wie bereid is om de twee à drie maand een geschikte zegsman op te zoeken en een vragenlijst in te vullen, schrijve een gele briefkaart naar het Seminarie voor Vlaamse Dialektologie, Woordenboek van de Vlaamse Dialekten, Blandijnberg 2, 9000 Gent. Daarop worden volgende gegevens vermeld: Naam, voornaam, geboortejaar, volledig adres met postnummer en de naam van de plaats (stad, gemeente, dorp, gehucht, wijk) waarvoor men wil invullen. Suggesties van andere namen en adressen van personen die eventueel kunnen meewerken, zijn welkom.

Bij voorbaat danken voor uw gewaardeerde medewerking: Prof. em. Dr. Willem Pée en Prof. Dr. V.F. Vanacker. - H. Ryckeboer, wetenschappelijk medewerker.

't Riptje te Poperinge

Bij een onbescheiden vraag:

- Langs waar ga je?

- Al 't Reepke (uitspr. 't Riptje) deure en al 't Stinkertje were, d.i. het gaat u niet aan. Geh. te Poperinge 1925.

't Reepke was te Poperinge de naam van een wijk (dicht bij de Kom, waar vroeger de schepen op de Poperingevaart bij middel van reepkoorden versast werden). Vandaar ook de naam van een herberg. Maar 't Stinkertje? mij onbekend.

J.D.