Biekorf. Jaargang 73

[p. 173]

Van Machochel tot Braderie en de Batjes

Gezelle tekende in Loquela van Lentemaand 1894 het w. machochelen aan als gehoord te Brugge met de betekenis: geweldig kleren aandoen, overkleden. ‘Kijk hoe hij weer gemachocheld is’. En hij verzendt naar De Bo (1870), die zonder plaatsbepaling machoche, machochel kent met bet. plomp, dom, slordig vrouwmens. In de huidige Zeeuwse dialekten blijkt mechochel (ook mesjochel) vrij algemeen bekend voor ‘een dikke schommel van een vrouw’. (Wdb. ed. Ghijsen 574).

Gezelle heeft ook de Mengelmare gekend (zo hij er zelf de auteur niet van is) die in Biekorf VII, 1896, blz. 128 het machachelen beschrijft als volksgebruik te Zwevegem en te Outrijve. Die beschrijving luidt als volgt:

‘Tot Autrijve, op den woensdag of den donderdag van de kermesse, als de jonkheden geen drinkgeld meer en hebben, zoo komen ze bijeen, miskleeden hen en steken een van de bende, gelijk eenen ouden man getoorteld, op een karre, of op eenen kordewagen. Die oudeman dat is Machachel. De andere voeren Machachel en gaan om geld. Dat is machachelen.

Te Swevegem doen ze dat ook, maar ze heeten 't machochelen’.

De verklede bedeltocht op kermismaandag (of een volgende weekdag), hier en daar nog gebruikelijk in de vorige eeuw, heeft tot in onze tijd enigszins stand gehouden in de laatstgenoemde gemeente Zwevegem, niet in het centrum, doch in de periferische wijk Knokke (naar Moen toe). De viering van de Mechagel - zo heet het in de volksmond - werd van de maandag naar de zondag verschoven. De verklede bedeltocht - nu ingericht door een lokale Mechagelvereniging - wordt wel publicitair een stoet genoemd, de Mechagelstoet, maar het blijft een optocht om geld en provisie op te halen ten voordele van de feestvierenden.

Het geld wordt onder hen verdeeld, de opbrengst in natura eveneens (geen venditie!). De Mechagel wordt niet meer jaarlijks (zoals vroeger) gevierd, doch alleen nog - vanaf 1952 - om de zeven jaar. Aan de beurt kwamen 1959 en 1966 onder de leiding van de Mechagelsociëteit. (E.I. Strubbe in 't Beertje, Volkskundige Almanak 1962, blz 6-16).

De Mechagel van Zwevegem is nog een (moeizaam in leven gehouden) overblijvertje van de vroeger algemeen gebruikelijke bedeltocht door mensen ‘van kleine conditie’ gehouden op de vergaderdagen, d.i. dagen van inzameling (voor drinkgeld) na de kermiszondag. Het opgehaalde goed - oude kleren, vodden, oud ijzer geblutste potten en pannen - werd dan in een kluchtige venditie verkocht en de opbrengst ervan verdronken gedurende de laatste avond van de kermis.

In de stad Kortrijk heeft die venditie van de vergaderdagen onder de naam Pirootjes venditie (d.i. zotte venditie) standgehouden tot ca. 1850. Zie De Bo s.v. Pirootjesvenditie. Die venditie werd gehouden bij de Sint-Janspoort, naar de Zwevegemstraat toe. De romantiek van de vorige eeuw (Conscience e.a.) heeft die Kortrijkse vergaderdagen met venditie zelfs in verband gebracht met de Sporenslag. Buiten de vergelijkende Volkskunde om! Het gebruik is immers, onder de naam

[p. 174]

foire aux loques, in verscheidene Waalse gemeenten gebruikelijk geweest tot in onze tijd, o.m. in Villers-la-Ville (nog in 1949 en later) met venditie door een volkse ‘frère-notaire’.

Ook de stad Rijsel-in-Vlaanderen kende oudtijds de kermismaandag met venditie van oude spullen. Die feestelijke verkoopdag, braderie genoemd, was als kermiseinde, begin september, nog in voege in de volle 19e eeuw. Terwijl Pirootjes venditie te Kortrijk uitstierf werd het kwijnend volksgebruik in Rijsel aangepast aan de nieuwe ekonomie en omgezet in feestelijke verkoopdagen van overgeschoten waar, van restanten, winkeldochters (rossignols, rebut) en okkasies Vanuit Rijsel is de term braderie (en ook het ww. braderen: tegen spotprijzen verkopen) in de jaren 1920 in West-Vlaanderen doorgebroken. Het sukses van braderie - woord en zaak - werd een echte verovering die in 1927 Lyon en Grenoble had bereikt, en ook de randsteden van Parijs binnendrong. Een Vlaamse verovering, daar braderie van middelned. afkomst is. (Valkhoff, Mots français 73; vgl. Biekorf 1968, 202-203). De vernielingen van Wereldoorlog I verklaren het feit dat Roeselare eerst in 1932 - later dan Brugge en Kortrijk - met een driedaagse braderie is gestart, maar dan met een eigen naam: de Batjesdagen, die nu als De Batjes (de 31e Batjes in 1972) een begrip geworden zijn, met Batjeskoning en Batjeskoningin een ‘kommerce-kermis’ die aan de spits staat van de handelshoogdagen in West-Vlaanderen en mogelijk eens de omvang van de Rijselse braderie zal benaderen.

De vergaderdagen vielen in het einde van de kermis maar waren er niet de ‘begraving’ van. Bij de bekende begraving van het hespebeen (Schamelen Djoos) te Lo - een symbolische en kluchtige uitvaart van de kermis - werd niet gebedeld; een bedeltocht is die viering, voor zover we weten, nooit geweest. (Zie Biekorf 1933, 311-315; 1956, 255; en vgl. 1951, 86-89 voor Hollebeke). Ook te Luik was de begraving van het hespebeen (ètèrer l'ohê: fr. enterrer l'os) op de kermisdonderdag geen bedeltocht: men begraaft erplechtig gedragen op een berrie, het hespebeen samen met de taartkorsten (‘os du jambon et croûtes de tarte’). Dit gebruik was oudtijds in voege als begraving van het Karnaval op aswoensdag, de eerste dag van de veertig ‘magere’ vastendagen. (J. Haust, DiCt Liégeois 438; Luik 1933; met afbeelding). Het nadoen van een karnavalgebruik op de kermis is niet alleenstaande.

Te Zwevegem is de Mechageltocht op de kermisdag reeds in 1959 wat tegengevallen omdat alles er draaide rond ‘geld vergaren om kermis te vieren’: de vierders gingen er in hun plunje bedelen vóór de kerk na de hoogmis, en daarna ook nog op het voetbalplein. Een overdrijving die ongunstig werd onthaald. Vooral dan nog omdat de geldomhalers duchtig ‘zwartmaakten’: wie niks gaf kreeg een lek roet in 't aangezicht, en ook gevers kregen hun deel in de verf. De Mechagelvereniging heeft dan moeten ingrijpen om de bedeltocht van zijn grove manieren te ontdoen en het geld-vergaren in te kleden in een nieuwe stijl die voor de welvarende kinderen van deze tijd aanvaardbaar is.

A.V