Biekorf. Jaargang 73

[p. 155]

Venetiaanse schoonheidsrecepten in dietse versie
1558

De beroemde Secreti van de Italiaanse geneesheer en alchemist Girolamo Ruscelli werden in 1555 uitgegeven te Venetië onder de schuilnaam Reverendo Dormo Alesio Piemontese. Reeds in 1557 verscheen bij Christoffel Plantin te Antwerpen een franse vertaling van dit werk, nagedrukt te Parijs in 1561 en 1565. (Brunet, Manuel I 159).

In 1558 bracht Christoffel Plantin een nederlandse editie (Uut den Françoyse overgheset) van Alexis Piemontois op de markt. Het koninklijk privilege voor de edities ‘in dese dry talen, te weten: in François, Duytsch ende in Spaensch’, is gedateerd: Brussel 6 Oktober 1557. Blijkens de opdracht aan prins Emanuel-Filibert van Savoye, prins van Piëmont en gouverneur-generaal van de Nederlanden, zou de nederlandse overzetting een werk zijn van Plantin zelf. De tekst van de Plantijnse editie van 1558, omvattend boeken I-VI, werd herdrukt door Plantin zelf in 1561 en 1562. Latere uitgaven bevatten een tweede deel dat soms als boek VII wordt beschouwd en een afzonderlijke inhoudstafel heeft. Zulke vermeerderde drukken zijn: Antwerpen, Jan van Waesberghen, 1571-1574; Alkmaar, Jacob de Meester, 1596; Amsterdam, Jan Eversz. Clappenburch, 1614; Enkhuizen 1658 (en volgende Amsterdamse drukken in 1658 en 1670).

In geschreven receptenboeken na 1560 en gedurende de 17e eeuw worden dikwijls recepten uit de Secreten van Alexis Piemontois overgenomen. Een voorbeeld daarvan is het Antwerps receptenboekje van 1575-1625 door Dr. Jan Lindemans in 1960 gepubliceerd in de Verslagen en Med. van de Kon. Vlaamse Academie, blz. 401-434.

Uit de eerste editie van ‘Die Secreten vanden eerweerdighen heere Alexis Piemontois. Inhoudende seer excellente ende wel gheapprobeerde remedien tegen veelderhande crancheden, wonden ende andere accidenten: Met die maniere van te distilleren, perfumeren, confituren maken, te verwen, coleuren, ende gieten’ (Tantwerpen, By Christoffel Plantijn, inden gulden eenhooren, 1558) volgen hier enkele schoonheidsrecepten uit het Vierde Boeck (ff. 105-131)⁽¹⁾.

G. Vlieghe-Steps

(1) Over de verschillende edities van de Secreten, zie Biekorf 1961, 147-148; 1972, 102 (editie van Enkhuizen).

[p. 156]

Uit het Vierde Boeck van de Secreten

Een seer costelijck water dat het aensicht maect als oftmen maer vijventwintich iaren oudt ware.

Neempt twee calfsvoeten, ende laetse sieden in achtien ponden rivierwaters, tot dattet half versoden sal wesen, daer na doeter by een pont rijs, ende latet opsieden met die cruyme van wittenbroot in melck gheweyct, twee ponden verssche boter, ende het wit van thien verssche eyeren met die schalen, daer na doet alle dese dinghen te distilleren, ende int water datter af distilleren sal, sult ghy wat camphers ende een weynich aluminis saccharini doen, ende tsal een seer heerlyck stuck sijn.

Een ander water om het aensicht schoon he maken, als oft men maer vijfthien iaren oudt en ware.

Neempt levenden solpher een once, vanden besten Witten wieroock twee oncen, myrrhe twee oncen, fijnen grauwen ammer⁺ zes dragmen, pulveriseert elcke substantie wel besundert, daer na menget wel al te samen met een pont roosewaters, daer na latet distilleren, ende bewaerter het water af in een phiole wel dicht toeghestopt. Ende als ghy slapen gaet, waschter het aensicht mede, ende latet also staen: des morghens sult ghy u met lauwen water wasschen, ende aldus sult ghy het aensicht seer schoon onderhouden.

+ Grauwe ammer: ambergrijs.

Een waterken dat het aensicht ende alle andere leden des lichaems een schoonheyt gheeft.

Neempt witten borax twee oncen, roots alluyn een once, campher twee dragmen, pluym alluyn⁺, aluminis sciriole van elcx een once, pulveriseert elck besundert: maer incorporeret⁺ wel te samen, ende doet het in een groot vat vol fonteynwaters, het welcke ghy wel dicht toe maken sult met eenen doecke, ende voort aent vier laten staen twee uren lanck. Ende na dat ghijt vanden viere ghenomen, ende coudt laten worden sult hebben, doet het al in een ander vat, ende neempt het wit van twee eyeren die opten selven dach gheleyt sijn, ende slaetse wel met een weynich verjuys: dit suldy int vat metten water doen, ende latet al te samen aldus in de sonne twintich daghen lanck staen, ende ghy sult een excellent stuck hebben.

+ Pluym alluyn: alumen plumosum (Pharm. Gand 10).

+ Incorporeren: vermengen.

Een seer veerdich water voor die Iouffrouwen.

Neempt het wit van acht verssche eyeren, ende slaghet so langhe tot dattet in claer water verandere, daer na gietet af, ende neempt aluminis squillen, borax, campher, aluminis saccarini van elcx een once, edick acht oncen, boonbloemwater twee oncen.
Dese voorscreven dinghen wel cleyn ghestooten, sult ghy te samen in een groote glasen phiole doen, die welcke wel dicht toe ghestopt, ghy xv. daghen lanck inde sonne sult laten staen, het voorscreven water twee oft dry mael daechs ommeruerende, ende daer na laten rusten

[p. 157]

Dit ghedaen sijnde, suldijt in een ander phiole doen, ende waschter u mede als ghy wilt, ende latet aldus een wijle tijt op u aensicht ligghen, ende wrijft daer na het aensicht met een stuck scharlakens. Een vrouwe die haer een wijle tijts met dit water wascht, als waer sy tsestisch jaren oudt, so salse schijnen als oft sy maer vyfthien iaren oudt en ware.

Om die vlecken des aensichts te doen verdrijven.

Neempt lupijnen meel, verssche geytengalle, het sap van limoenen, aluminis saccharini, incorporeert dit wel al te samen als oft een salfken ware, ende strijcter des avonds die plecken des aensichts mede, ende sy sullen haest vergaen, want dit seer wel beproeft is.

Om roysetsel⁺ te maken voor het aenzicht

Neempt rooden sandalum⁺ wel cleyn ghestampt, ende stercken azijn twee mael ghedistilleert, daer na doeter also veel vanden voorscreven sandalum by als ghy wilt, laetet al suetkens sieden, doeter oock by een weynich ghestampten roots alluyn, ende ghy sult een seer excellent roysetsel⁺ hebben. Wilt ghy er eenen goeden rueck mede hebben, so doetter wat muscus by, oft wat civette, oft andere welrieckende substancie, sulcx als ghy wilt.

+ Roysetsel: rood blanketsel, vertaling van ital. rossetto.

+ Root sandalum: rood sandelhout (Santalum rubrum).

+ Roysetsel: rood blanketsel, vertaling van ital. rossetto.

Om schoon aensicht te maken.

Neempt boonen, faseolen⁺ ende erten, ende maecter poeder af, het welck ghy in law water weycken sult, het wit vanden eye ende eselinnenmelck, daer na suldijt laten drooghen. Daer na suldijt met wat waters ontweycken, ende het aensicht daer mede wasschen, het salder schoon, ciaer ende blinckende af worden.
Op een ander maniere. - Neempt het bloeysel van roosemarijn, laetet in witten wijn sieden, waschter u daer na het aensicht mede, ende ghebruyckes voor uwen dranck, so suldijer schoon aensicht ende goeden aedem afhebben

+ Faseolen: paardenbonen.

Noch om het aensicht schoon te maken.

Neempt hasengalle, hoender ende palincgalle, mengtse met honich, ende doet dit tsamen in een metalen vat, wel dicht toeghestopt, ende strijcter het aensicht mede als ghy wilt, maer siet wel toe dattet in die ooghen niet en come, want het soude u groote hitte ende pijne aendoen.

Een waterken hetwelck wit aensicht maect.

Neempt litargie⁺, ghesublimeert silver voor twe stuyvers, ende doet dat in een vat met goeden stercken Witten azijn, laetet so langhe sieden, tot dattet twee vingheren hooch inghesoden sy, laetet daer na wat rusten, sijghet door, ende bewaeret.

+ Litargie: lithargyrus argenti (Pharm. Gand. 110).

[p. 158]

Noch is seer goet, melck ende het sap van orangiappelen met olie van tartarum⁺ ghemengt.

+ Tartarum (olie van): Oleum tartari (Pharm. Gand. 328).

Om die sproeten ende roode vlecken des aensichts te verdrijven.

Neempt levende gruene haechdissen, laetse in olie sieden totdat het derdendeel inghesoden sy, dit suldy doorsijghen⁺, ende doetter wit was by, daer na maecter salve af, daer ghy u aensicht dicwils mede strijcken sult.

+ Sijghen: filtreren.

Om de vlecken des aensichts te verdrijven ende schoon huyt te maken.

Neempt een weynich roots alluyn wel cleyn ghebroken, het wit van ey opte zelve ure gheleyt, het welck ghy aldus al werm opt vier doen sult in een wel gheloyt panneken metten voorscreven roots-alluyn, so langhe tot dattet sal beginnen te sieden, altijt ommeruerende met een cleyn stocxken. Ende alst hert gheworden is, strijcter u twee oft dry daghen het aensicht mede, het sal u een schoon aensicht doen hebben, dit is beproeft.

Water om de huyt schoon te maken, ende om die verbrantheyt der sonnen wech te nemen.

Neempt eenen halven pot regenwaters enden vulten voort op met verjuys, ende laetten tot op die helft sieden, ende die wijle dat het noch siedet, so vullet op met het sap van limoenen. Alst ghesoden sal hebben, so doettet vanden viere, ende doeter by het wit van vier verssche eyeren wel gheclopt, maer die voorscreven dinghen moeten coudt sijn, eermen die eyeren daer by doet, ende is ghemaect.

Water dat den ghenen goede verwe doet hebben die bleeck van coluere is.

Neempt witte ionghe duyfkens, ende doetse vijfthien daghen lanck met pinien⁺ mesten, daer na doodtse, ende het inghewant, het hooft ende die voeten wech gheworpen hebbende, laetse distilleren door den alembicum met een half broot aluminis saccarini, dryhondert bladeren fijn gheslaghen silvers, vijfhondert bladeren gheslagen gouts, ende die cruyme van vier witte brooden in amandelmelck gheweyct, een pont calfsmerch oft ossenmerch, ende versch berghensmeer⁺, latet al te samen over een cleyn vierken distilleren, ende het sal een seer excellent water sijn.
^+
+

+ Pinien: pijnappelkernen.

+ Berghensmeer: smeer van een barg d.i. een jong manlijk zwijn dat gesneden is.

+ De aangehaalde Pharmacopcea Gandaventis is de editie van 1786.

+ Alumen: aluin