Biekorf. Jaargang 73

[p. 65]

[Nummer 3-4]

De pelgrimage van Sint-Andries in Schotland in het oude Vlaamse strafrecht
1319-1425

De koninkrijken Engeland en Schotland verschijnen allebei in de gerechtelijke bedevaartlijsten van onze oude Vlaamse steden.

Engeland was rijk aan bedevaartplaatsen en vond in Chaucer de onsterfelijke dichter van de Pelgrims van Kantelberg, de Canterbury Tales, een letterkundig meesterwerk, dat in het kader van een groepsbedevaart is uitgewerkt.

Ook Vlaamse pelgrims gingen Engeland bezoeken, meestal niet uit spontane devotie doch uit plicht, in uitvoering van een gerechtelijke overeenkomst of een opgelegde straf.

In de tarieflijsten van onze Vlaamse steden staan de volgende Engelse pelgrimages (met de vereerde heilige en de vastgestelde afkoopsom in ponden parisis).

Dover (Kent)	St. Gillis (Egidius)	2 p. par.
Kantelberg	St. Thomas (Becket)	3 -
Londen	St. Pauwels	3 -
Peterborough	St. Pieter, apostel	4 -
St. Edmund's Bury	St. Edmund	4 -
Walsingham (Norfolk)	O.L. Vrouw	4 -
Beverley (Yorks)	St. John of Beverley	5 -
Lincoln	O.L. Vrouw	5 -
Yarmouth (Norfolk)	St. Niklaas	5 -
York	St. Pieter, apostel	5 -
Salisbury	O.L. Vrouw	5 -
Hereford	St. Thomas (de Cantelupe)	6 -

De lijst van Oudenaarde uit 1338 (de oudste in Vlaanderen) kent alleen twee Engelse bedevaarten, Kantelberg en Salisbury, allebei gesteld op 6 pond.⁽¹⁾

(1) De tarieflijsten bij E. Van Cauwenbergh, Les pèlerinages expiatoires et judiciaires dans le droit communal de la Belgique Leuven 1922. Aangevuld door A. Viaene, De tarieflijst van gerechtelijke bedevaarten van Geraardsbergen en van Gent, in Hand. Em. dl. CIV, 1967, p. 203-214

[p. 66]

Tegenover het dozijn bedevaarten in Engeland treedt Schotland met één enkele pelgrimage naar voren: Saint-Andrews, de oude kerkelijke hoofdstad van het koninkrijk. Volgens de (legendarische) overlevering zouden de relieken van de apostel Andreas in de 8e eeuw zijn overgebracht naar Kilrymont (of Muckross), het latere Saint-Andrews. In 1329 verkreeg Saint-Andrews het voorrecht de koningen van Schotland te kronen.⁽²⁾ De banier van Schotland draagt nog heden een zilveren St.-Andrieskruis (schuinkruis) in lazuren veld.

De Schotse bedevaart staat uiteraard hoger dan de dichterbij gelegen plaatsen in Engeland. Saint-Andrews ligt op de hoogte van Kopenhagen. Gent, Dendermonde, Aalst en Geraardsbergen stellen eenstemmig Saint-Andrews op 10 pond, even hoog als O.L. Vrouw van Riga in Letland. Alleen het oudere tarief van Oudenaarde staat op 8 pond.

Saint-Andrews stond op het waardepeil van de zuidfranse pelgrimages: Rocamadour, Saint-Gilles (Provence), Vauvert, Orange, Alet. In de nieuwe lijst van de souvereine en provinciale Raden van 1509 wordt Saint-Andrews op 300 pond gelijkgesteld met Rome en de grote bedevaarten (Loreto, Compostella).⁽³⁾.

De vaart uit Sluis naar Schotland moet wekenlang hebben geduurd. Via Sandwich, Harwich, Great Yarmouth leidde de kustvaart naar Hull en Newcastle. Van daaruit werd gevaren op Leith, de haven van Edinburgh. Om Saint-Andrews te bereiken bleven dan nog 80 km af te leggen - over land of te water - om het heiligdom van de apostel in Schotland te bereiken.

Uit verschillende bronnen konden we de volgende Vlaamse (gerechtelijke) bedevaarders naar Schotland op het spoor komen.

(2) De bisschop van Saint-Andrews werd ook primaat van Schotland. In Saint-Andrews werd in 1411 de eerste universiteit van Schotland gesticht.

(3) E. Van den Bussche, Roc-Amadour: les pèlerinages dans notre ancien droit pènal, in Bulletin CRH. 4^e S.t. XIV, 1887, p. 25.

Pelgrimages naar Saint-Andrews

1319 Kortrijk. - Wouter Maisière, poorter van Kortrijk, had Katelijne, dochter van Wouter Crommelin, geslagen omdat ze graaf Lodewijk I van Nevers en zijn gezelschap ‘ten

[p. 67]

spele’ in haar huis had onthaald. De grafelijke sententie zendt Wouter Maisière eerst naar Saint-Gilles ‘en Prouvenche’; bij zijn terugkeer te Kortrijk moet hij een tweede zoenbedevaart ondernemen naar ‘Saint-Andriu en Escoche’.⁴

1362 Gent. - Graaf Lodewijk verplichtte in 1362, bij de algemene regeling van de beruchte vete Alyn-Rym te Gent. Ghiselbrecht vanden Briele te doen ‘eene pelgrimage Tsinte Andries in Scotland’. Het vonnis werd plechtig afgekondigd in de abdij van Drangen op 5 mei 1362. Ghiselbrecht moet onmiddellijk de vaart naar Schotland hebben aangepakt. Op 11 juni is hij in Schotland waar Thomas, prior van Saint-Andrews, hem een authentisch certificaat aflevert, bevestigend dat hij de kerk van de hl. apostel Andreas (limina beati Andreae apostoli) heeft bezocht. Het stuk is nog heden in het archief te Gent bewaard.⁽⁵⁾

1365 Ieper. - Henric van Trier en Willem d'Ollandre, dienaars van de kastelein van Ieper hadden, na het luiden van de avondklok (après le wingeron) de bruiloft van de dochter van Franchois van Beiselare op brutale wijze gestoord: ze hadden de menestrelen op de dansvloer geslagen en hun speeltuigen stukgeslagen. Het vonnis van de schepenbank zendt ze allebei naar ‘Saint-Andrieu en Escoche’; een jaarlang moeten ze in Saint-Andrews blijven, zonder de stad te verlaten.⁽⁶⁾

1367 Gent. - Krachtens een wijsdom van het ambacht van de blauwverwers wordt, wegens ruziezoekerij in het ambacht, Arent Steenmaer veroordeeld tot een dubbele bedevaart: eerst moet hij optrekken naar O.L. Vrouw te Montenoison bij Nevers; bij zijn terugkeer volgt zijn pelgrimage ‘t' sente Andries in Scotland’.⁽⁷⁾

1370 Ieper. - Andries de Maets had Clays de le Porte, de bewaker van de jaarmarkt van Mesen, smadelijk bejegend. Dat kost hem ‘un pèlerinaige à Saint-Andrieu en Escoce’. De afkoopsom is buitengewoon hoog gesteld: 3 pond groten, d.i. 36 pond parisis. Daarenboven had hij nog 12 pond par. bij

4 E. Rembry. Saint Gilles: sa vie, ses reliques, son culte en Begique et dans le Nord de la France. Brugge 1881; dl. II, 36-37.

(5) J. de Saint Genois in Messager des Sciences Historiques, 1850, p. 123-124.

(6) P. De Pelsmaeker, Sentences des échevins d'Ypres 261 (Brussel 1914).

(7) J.B. Cannaert, Bijdragen... oude strafrecht in Vlaenderen, p. 390 (Gent 1835)

[p. 68]

te dragen voor de nieuwe klok van de St.-Maartenskerk.⁽¹⁸⁾ Andries de Maets, blijkbaar een vermogend man, zal voorzeker die sommen hebben betaald liever dan de verre reis naar zijn patroon in Schotland te ondernemen.

1374 Ieper. - Jakob van Oudekerke wordt veroordeeld wegens belediging van de procureur Sohier le Saige. Zijn straf (franstalig vonnis) is een bedevaart ‘à Saint-Andrieu en Escoche’: hij zal een jaar in Saint-Andrews blijven ‘sans venir dechà le meir’. Dit verblijf in Schotland zal worden voorafgegaan door een pelgrimage naar het apostelgraf te Rome en een verblijf van een jaar in de Heilige Stad.⁽⁹⁾

1375 Ieper. - Op strafeis van de baljuw van St.-Winoksbergen wijzen de heren van de grafelijke Audiëntie dat Jan Aendevoet, als principaal betrokkene in het geding van de baljuw van Pitgam, zal ondernemen een pelgrimage naar O.L. Vrouw te Lubeck. Michiel Malin, een van zijn medeplichtigen, wordt gezonden ‘t' Sinte Andries in Schollant’; de afkoop wordt hier gesteld op 20 lb. par.⁽¹⁰⁾.

1378 Ieper. - Jan Jhanszone van Zuidschote had de baljuw en de ‘scerwettere’ smadelijk bejegend. Hij zelf wordt naar Sint-Niklaas te Bari gezonden. Lamsin Stassin, een van zijn medeplichtigen (in een groep van vier oproermakers), moet volbrengen ‘un pèlerinaige à Saint-Andrieu d'Escoche’.⁽¹¹⁾

1391 Brugge. - De geheime raad van graaf Filips beslecht het proces tussen Jan Dubos van Kortrijk en een groep van de familie Scaec. De drie zwaarste Scaecs krijgen bedevaarten naar Napels, Compostella en Riga. De twee laatste plichtigen komen er van af met minder zware pelgrimages naar Sint-Andries in Schotland en naar Sint-Pieters te Rome.⁽¹²⁾ 1401 Gent. - Vier mannen hadden een grote storinge teweeggebracht in het Begijnhof. Een uitspraak van de grote Meesteres en de voogden verplicht de hoofdschuldige Johannes van Belle te doen ‘syn pelgrimagie ter eeren van Gode ende over tmesgrijp voorseid tsente Andries in Schotland’. Drie medeplichtigen gaan de weg op naar het zuiden: Sint-

(18) De Pelsmaeker a.w. 302.

(9) De Pelsmaeker a.w. 313.

(10) N. de Pauw, Bouc van der Audiencie (Raad van Vlaanderen), II Gent. 1903, p. 762.

(11) De Pelsmaeker a.w. 246. Vgl. Biekorf 1964, 323.

(12) Gilliodts, Inv. de Bruges III 208. Vlg. Biekorf 1964, 323.

[p. 69]

Marcus te Venetië, Sint Franciscus te Assisi en Sint-Salvator in Asturië.⁽¹³⁾

1425 Kortrijk. - Een zekere Willem was veroordeeld tot twee pelgrimages, een naar Compostella (gesteld op 36 pond par.) ‘ende dandere te sente Andries in Scolland’ (gesteld op 30 pond par.). Hij vertrekt niet. De stad ontvangt de helft, zijnde 33 pond parisis, voor haar deel van de redemptie der twee bedevaarten.⁽¹⁴⁾

1436 Eeklo. - Voor zijn smaadrede tegen de familie Smeds van Varenbrouc wordt de schepen Victor Blomme ten slotte beboet met drie zoenbedevaarten: Rome, daarna ‘te Sente Andries in Scotland’. Een derde tocht zou hem voeren naar het Heilig Bloed te Wilsnack in Pruisen.⁽¹⁵⁾

De tarieflijsten van Gent, Aalst en Dendermonde noemen een andere verre bedevaart naar Sint-Andries in het zuiden, te weten ‘Sente Andries in Saleerne’. De afkoop ervan is gesteld op 15 pond parisis. Bedoeld is hier de kathedraal van Amalfi, in de baai van Salerno. Deze kerk bezat in haar cripte een deel relieken van de apostel en was bekend door de ‘wonderolie’ (manna di S. Andrea) die uit het gebeente vloeide.

Sint-Andries van Amalfi schijnt niet tot de praktijk te zijn doorgedrongen, we kennen geen vonnis dat een van onze (minder voorbeeldige) voorouders naar die mooie havenstad zou hebben uitgezonden. De aantrekking van Sint-Niklaas te Bari (waarover Biekorf 1964, 321-325) blijkt hier al te sterk te zijn geweest: Bari ligt niet veel verder dan Amalfi en Sint-Niklaas heeft wel een aantal beboete klanten uit onze Steden in zijn basiliek op de Adria zien verschijnen.

A. Viaene

(13) J. Béthune, Cartulaire Béguinage S. Elisabeth à Gand, Brugge 1883, p. 134 (uitg. Société d'Emulation).

(14) RA Kortrijk. Stadsrekening 1425-26, f^v-6.

(15) E. Neelemans Gesch. van Eecloo II 640-656 (Gent 1865). Vgl. Biekorf 1963, 23; 1968, 11.
- In de St.-Gilliskerk te Brugge was er in 1462 (en vroeger) een Sint-Andriesaltaar, onderhouden door de werklieden (courtenaers) van de Schotse natie. Zie E. Rembry, Bekende pastors van St.-Gillis, p. xx; J. Marechal, De devotie te Brugge tot Sint-Niniaan, bisschop in Schotland, in Hand. Em. XCIX, 1962, blz. 193.