Biekorf. Jaargang 72

[p. 307]

Mengelmaren

Akkebilien - akkerbilies

Aansluitend bij mengelmaren in Biekorf 1971, 241.

De akkebiliën, akkerbilies, in woord en wending door De Bo in 1870 opgetekend, zijn nog niet uitgestorven. De medegedeelde varianten wijzen daarop. Een drollig woord, zei ook een inzender, en terecht.

In het nederl. taalgebied schijnt alleen (een deel van) West-Vlaanderen dit woord te kennen. Treedt men echter over de taalgrens (over de Leie!) in het gebied van de romaanse dialekten, dan ontmoet men er het woord in de spreektaal van Rijsel, Valenciennes, Bergen (Mons), en ook verder in Pikardië, Artesië, Normandië (en oostelijk tot in Lorreinen, de Franse Ardennen, Reims en tot diep in 't Zuiden).

Het Rouchi-dialekt (Valenciennes) kent agobiles als ‘choses de peu de valeur’ (Hécart 1835; p. 21); varianten te Bergen: agobies, agobilles.

In Vermesse's Woordenboek van het Rijselse dialekt (Dictionnaire du patois de la Flandre, 1864) staat agobiles met bet. ‘objets de ménage de toutes natures et hors d'usage’. Een oud-kleerkoper die agobiles verkoopt is te Rijsel ook een gobilleur (syn. van fripier).

Steeds met betekenis ‘allerlei gerief (brol) en afgedragen kleren’ komt het w. voor als agobil (Saint-Pol), agobiles (Artesië), agobilles (Normandië, Ardennen), égobilles (Nancy).

Akkebiliën, akkerbilies is een van de talrijke romaanse uitlopers die in de westvlaamse woordenschat werden opgenomen en ingeburgerd. Hoe oud is hier de overname? Een datering is moeilijk te bepalen. Belangrijk is echter dat in het centrum Rijsel, waar de term onder de vorm goubillerie voorkomt, deze term er verschijnt in geschreven stukken van 1431 en 1452. De goubillerie was alsdan te Rijsel een recht dat door de wethouders geheven werd op de verkoop van rommel en oude kleren in openbare veiling. De zaken zelf werden ten slotte goubillerie genoemd, en zo verschijnt goubillerie als een kollektief van agobiles. Een Rijselse ordonnantie van 1722 luidt: ‘Le 60^e denier des droits de vendues, vulgairement appelés droits de gobillerie, dûs à cette ville... ayant été modéré par nous à la moitié, ce qui fait le 120^e denier sur les ventes’. (Vermesse, Dictionnaire 270).

Het ‘drollige’ woord is zeker geen dievenwoord of louter jargon, zoals Prof. Vervoullie s.v. agobilles in 1927 meende te moeten veronderstellen.

Als stam van agoubilles wordt door Wartburg FEW IV 117 een galloromeins gobbo- ‘snavel, mond’ (verbaal: braken) opgegeven.

Het geval akkerbilies, akkebilies krijgt nog een staartje door het feit dat De Bo het w. abergilië opgeeft (var. abergize) met een betekenis die ruikt naar akkerbilies.

Abergilië is: een verdrietig werk, beslommering. Verhuizen is een hele abergilië. Ik laat zulke abergizen aan een ander. Doch abergilië betekent ook: ‘een gemaakt of gewrocht voorwerp van kleene

[p. 308]

weerde. De abergiliën van een ijzerkamer. Ik heb uwe abergiliën niet nodig, zegt men b.v. tegen een rondventer die zijn waren aanbiedt’. Aldus De Bo in 1870, zonder lokalisering van opname. Hij voegt er wel nadrukkelijk aan toe: ‘Niet te verwarren met Akkebilië’.

In Wdb. Ned. Taal Suppl. I (1956) 848 wordt akerbiliën beschouwd als ‘vermoedelijk door metathesis ontstaan uit abergiliën’. En zelfs de door De Bo voorgestelde afleiding van abergilië uit spa. obrezilla, obrecilla (ndl. werkje) wordt waarschijnlijk geacht, met enig voorbehoud althans.

Uit het boven medegedeelde blijkt nu dat akerbiliën uit de aanpalende romaanse (flandro-henegouwse, pikardische) dialekten is overgenomen. Een metathesis van abergiliën uit akerbiliën lijkt dan ook waarschijnlijker op grond van de ruime (vroegere en aktuele) verspreiding van akerbiliën en van de beperkte bekendheid van abergiliën.

Deze akerbilie-historie moeten we besluiten met een nieuwe aanaanvullende vraag: Waar en met welke betekenis is in Westvl. de term abergilië (mv. abergiliën, var. abergizen) nog bekend? A.V.

Blauw bloed

Op de vraag van M.G. en D.P.R.

Als kenmerk van adel, van hoge geboorte, is blauw bloed, alsook de uitdrukking ‘blauw bloed in de aders hebben’ in de woordenboeken bekend. Zie WNT; Vandale; fra. du sang bleu bij Gallas en Vercoullie. Ook het hd. kent ‘blaues Blut in den Adern haben’ (Bertelsmann).

De zegswijze blijkt gedurende de vorige eeuw uit het Spaans via het Engels in de andere talen te zijn overgenomen.

Maria Edgeworth († 1849) schrijft in haar roman Helen (chap. 15; verschenen in 1834) van een van de personages, een Spanjaard, dat hij is ‘of high rank and birth, of the sangre azul, the blue blood’. James Froude spreekt in 1879 zelfs van ‘a young nobleman of the bluest blood’. (Stevenson, Proverbs 202).

In Spanje was sangre azul het teken van hen die Spaans bloed in de aderen hadden ‘van alle smetten vrij’, zoals in het lied van Neerlands bloed gezongen wordt. Als waarschijnlijk mag daarvoor de volgende uitleg gelden.

De oudste en hoogste families van Kastilië gingen er groot op in hun afstamming volkomen vrij te zijn van elke vermenging met Moren of Joden. De edelman van zuiverste bloed vertoonde onder zijn (heldere) huid uitgesproken blauwe aders, die blauwer waren dan deze van personen met gemengd bloed (en donkerder huid). Zie daarover Oxford ED. I 930; Brewer's Dictionary s.v. Blue blood.

De uitgesloten vermenging met Moren en Joden omvatte ook de Marranos (Marranen), d.i. Spaanse Joden of Moren die, soms onder dwang, tot het christendom waren overgegaan.

Bekende uitdrukkingen zijn: ‘Hij is met blauwbloed getrouwd’ (meisje uit adellijke familie); ‘blauwbloed heeft nog altijd een lange arm’ (hier gebruikt als een collectief voor de aristocratie).

E.N.

[p. 309]

Bougemetteren
Een kinderspel in Veurneambacht vóór 1914-18

Te Ramskapelle bij Nieuwpoort bedreven de jongens vóór de eerste wereldoorlog een spel dat hierin bestond:

een stuk tin werd in een of andere metalen kom of doos gesmolten; toen het gestold was wierp men dat voorwerp, dat een min of meer ronde vorm had, om het verst. Dat noemde men ‘bougemètteren’ (bouge uitspreken op zijn Frans; de è is langgerekt; dus ongeveer als: boezjemèttern).

- 'k Ga ne keer bougemetteren tot aan de kerkedeure.

Bij een eerste oogopslag zou men gaan denken aan een woord van Franse afkomst. Weet iemand iets meer te vertellen over dit woord of dit kinderspel?

L.D.

Wackerbout in bredene?

Aansluitend bij de mededeling van A. Viaene (E.N.) in Biekorf 1964, 346-347 en de daar aangehaalde teksten uit de zeeboeken (Vyerighe Colom 1645; Grote Zeeboek van Claas Jansz. Voogt, 1695).

Op de zeekaart van Waghenaer komt Wackerbout voor op een plaats waar nu Bredene aan de zee ligt en wordt verondersteld een dorp te zijn, daar er een kerktoren bij figureert. Bredene-dorp komt zeker niet in aanmerking daar de kerk niet vanuit zee zichtbaar is en dan ook voor zeekaarten van geen tel. De kustvaarders oriënteerden zich op het profiel van de kust, hoge en lage duinen, inhammen, torens en zo meer.

Het zeeboek ‘De Vyerighe Colom’ (1645) is duidelijk en situeert Wackerbout op een mijl weegs oostelijk van Oostende. Het is dus duidelijk dat we de plaats moeten zoeken op een punt dat zichtbaar is vanuit zee en gelegen op het grondgebied Bredene.

Wat nu de betekenis van die naam betreft, ik houd me bij de vorm Wackerbout en verwerp Wackerhout als een foutieve verschrijving.

Waarom bout? Omdat dit woord twee mogelijkheden biedt: 1. als vervorming van boet, mnl. vierboet(e) of primitieve vuurtoren; 2. als bout ‘hoger gelegen bouwgrond bij een dorp afkomstig van een oude, buiten gebruik gekomen dijk’ (Vandale). Deze laatste definitie kan tot nadenken stemmen.

Houden we ons aan de eerste interpretatie, dan kan Wackerbout een vierboet(e) zijn ergens op het hoogste duin, de Blekkaert. Vroeger waren op de duinen wachtposten opgesteld tegen zeeschuimers, smokkelaars en ander ongewenst volk. Op de kaart van Ferraris uit 1777 is bedoelde wachtpost nog aangeduid (Corps de garde). Het is mogelijk dat op het duin te Bredene deze permanente wachtpost voorzien was van een vuur om als oriëntatiepost te dienen voor de kustvaart. Ligt daar de oorsprong van de naam Wakers-boete of Wacker-bout? Het is slechts een gissing, maar de twee mogelijkheden blijven voor mij het bedenken waard.

Bij gebrek aan gegevens kan ik dus ook geen oplossing vinden voor het raadsel dat ligt in die vraag van 1964: ‘Waar op Bredens

[p. 310]

grondgebied bevond zich een oriëntatiepunt voor zeelieden, genaamd Wackerbout?’

Tenzij, en dat kan ook, de naam en de plaats zouden ontsproten zijn uit pure fantasie of uit misverstand, want de kaartenmakers van de 16e eeuw keken niet zo nauw toe. Daar de uitgevers van kaarten steeds maar vorige kaarten copieerden kan aldus een fout in stand worden gehouden met het nadeel dat aan de initiale fout een bewijs van echtheid wordt verleend.

R. Verbanck

Lolledrayers

Betreft de vraag gesteld door C.B. in Biekorf 1971, blz. 127: Lolledrayers (smokkelaars).

Voor Lorrendraaier, zie Woordenboek der Nederlandse Taal, kolommen 2938-2941. Voor lollen (1/r) kolom 2651.

Hierbij nog een uittreksel uit een brief van 6 september 1791, geschreven door Conradus de Wever, gardiaan van het Recollettenklooster te Sint-Niklaas i.v.m. de Patersdreef aldaar: ‘dat in tegendeel de dreve eenen gerusten toegang soude konnen worden in de welke Lorren Draeyers op alle uren van den nacht bij middel van de voorn(oemde) uytwegen hunne pakken souden konnen in sekerheyt brengen sonder gevaer van door syne Majesteyts officianten betrapt te worden...’ (Stadsarchief Sint-Niklaas, Oud Archief, nr. 1707).

Th. Penneman

Gaaibolling in Harelbeke
14 juli 1800

In de bekroonde monografie van Renaat van der Linden over Het Bolspel in Vlaanderen (1966) wordt de gaaibol uitvoerig behandeld. Uit de metodische enquête (blz. 119-152) blijkt dat in Kortrijk en ommeland het gaaibollen is uitgestorven.

In 1913 stond de gaaibolling nog in het officieel programma van de Kortrijk-kermis en een eeuw vroeger, in 1818, was het Gaaiboldersfeest in die stad een van de grote kermisnummers. (Biekorf 1969, 372).

De gaaibol was reeds vóór de Franse tijd in het Kortrijkse goed ingeburgerd. De stad Harelbeke vierde onder het Consulaat, op maandag 14 juli 1800, de inneming van de Bastille met een feestelijke gaaibolling. Het stedelijke resolutieboek van Harelbeke laat ons het programma van die nationale feestdag kennen. Hier volgt de tekst.

‘19 Messidor, jaar IX (8 juli 1800).

Den 24 Messidor (13 juli), ten 6 uren 's avonds zal de triompheklokke en den beyaerd aenkondigen het feest van den volgenden dag.

Den 25 Messidor (14 juli), om 6 uren 's morgens zal hetzelve geluyd zig doen hooren, en om 9 uren zal den Raed Communal en alle de voorder bedienden hem laten vinden ten huyse van den Meyer, van waer zy hun in cortege zullen begeven naer het huys van gemeente.

[p. 311]

Gekomen zynde in het huys van gemeente, zal door den Meyer uytgegalmd worden eene redevoering betrekkelyk tot het feest, waer na zal uytgedeyld worden aen d'arme lieden deser commune eene quantiteyt brooden.

Om 2 uren namiddag zal eene gaeybollinge plaetse hebben voor het huys van gemeente, tot welke gaeybollinge alle borgers zullen aenveerd worden, die hun zullen laeten inschryven ten huyse van dit gemeente, van heden (8 juli) tot den 24 (13 juli) 's avonds, zonder welke inschryvinge niemand, wie het zy, zal vermogen mede te spelen.

Daer zullen door den Meyer uytgereykt worden voor die meest gaeyen volgens tour zal afgebolt hebben drie pryzen, waervan den eersten zal bestaen in een soupterine, den tweeden in een driepintcanne, en den derden in eene gelyke driepintcanne, alle in tin.

Naer het eyndigen van de gaeybollinge zal den stoet zig begeven naer den schouwburg, alwaer door de liefhebbers van rethorica zal vertoont worden ‘Gabrielle van Virgy’, gevolgd door een rymtriomph en gezang, betrekkelyk tot het feest.

Om 10 ure 's avonds zal het huys van gemeente verligt worden, en een bal gratis geopend worden, alwaer een ider zig zal mogen vermaken, mids behoudende den vrede en de ruste’.

De titel van het toneelstuk is een republikeinse versie van ‘De Burggravinne van Vergy’ (bewerkt naar het volksboek, dat zelf op de ridderroman teruggaat). Adellijke titels waren afgeschaft. - Het ‘Gezang, betrekkelyk tot het feest’ is de gewone formule voor de ‘Chant du Départ’ (Marseillaise), die werd gezongen als slot van alle feestelijkheden.

E.N.

Geschiedenis van Sente

Sente: de welbekende parochie van het Kortrijkse, die op het grondgebied ligt van drie gemeenten: Heule, Kuurne en Lendelede. Gesticht in 1870. Het eeuwfeest van de stichting werd in 1970 op waardige wijze gevierd en de kroon op die viering is het boek dat pastoor Karel Suykers heeft gewijd aan de geschiedenis van Sint-Katherina, alias Sente. De voorgeschiedenis van de parochie klimt op tot een middeleeuwse Sint-Katherinakapel die na 1600 naar zelfstandigheid streeft om het eerst in 1870 tot volwaardige parochie te brengen. En Sente heeft dan merkwaardige pastoors gehad, figuren die prent hebben geslagen in het leven van die intercommunale parochie van de vlasstreek. De auteur besteedt nagenoeg de helft van het werk aan de ekonomische en sociale geschiedenis van de parochie, met een demografisch overzicht en een blik op de mogelijke ontwikkeling van Sente als industriezone en wooncentrum Naar inhoud en vorm een verzorgd en verantwoord werk, dat de verzamelde documentatie in aangename en boeiende bladzijden weet aan te bieden. Zeer aanbevolen. - A.V.

- K. SUYKERS. Geschiedenis van Sint-Katherina (bij Kortrijk). Jaarboek van het Feestcomité 1970. 200 blz. Rijk geïllustreerd. Bestellen bij Z.E.H. Karel Delanote, pastoor Lendelede. Prijs 250 F.

[p. 312]

Honderd jaar Edewalle

Een afgelegen wijk van de gemeente Handzame, als proostdij of hulpkerk opgericht in 1871, om dan in 1901 een parochie te worden. Het honderdste jaar van Edewalle kon niet onopgemerkt en ongevierd voorbijgaan wanneer de pastoor in functie een bekend archeoloog en historicus is als Ant. Deschrevel. In een keurige brochure krijgen we een bondig overzicht van het Hof en Heerlijkheid van Edewalle (Hiedwalle in 1274), gelegen binnen de parochies Kortemark en Handzame, en afhangend van het leenhof Wijnendale. Heren en (na 1794) grote grondbezitters in Edewalle zijn de families van Huerne, de Pelichy en Gilles (kasteelheren van Izegem). De Proosdij Edewalle 1870-1900 is een boeiend kapittel op z'n eigen. Over de parochie en de scholen wordt reeds veel wetenswaardigs op bondige wijze medegedeeld. Zeer aanbevolen. - A.V.

- ANT. DESCHREVEL. Geschiedkundige schets over Edewalle. 24 blz.; met een groot plan. Dit jaarboek kan besteld door overschrijving van 30 F op Postrek. 4896.63 A. Deschrevel, Handzame.

Nieuwpoort quarantainehaven
Planning in de Pruikentijd 1786

In Biekorf 1937, 237-239 deelde K. Loppens bijzonderheden mede over de toestand van de grote Vierboete van Nieuwpoort. De grote ‘viertorre’ was in 1785 in sobere staat en burgemeester De Brauwer liet een schatting opmaken voor herstellingswerken.

Deze bekommernis schijnt samen te hangen met zekere gelijktijdige plannen van het Oostenrijks bestuur te Brussel. De gouverneur-generaal was, na het bezoek van Keizer Jozef II, meer dan anders begaan met de koophandel en de scheepvaart in onze provincie, en zo werden ‘de vereyschte schikkingen gemaekt om in de Haeve van Nieuwpoort aen het Fort van Vierboet een quarantaine op te rechten voor de schepen, komende van de Levant’. Volkomen afzondering in die toren zou ‘elk gevaar van besmetting voor de andere schepen wegnemen’.

De toegang tot de Vierboet bood een zekere moeilijkheid, waarvoor in het plan de oplossing wordt aangeduid: ‘Schepen uit de Levant die moeilijk met geheel hun lading zouden kunnen binnenvaren, zullen kunnen lichten op de Rede vooraleer naar de Vierbote te varen’. (Vlaemsche Indicateur, XVI, 1786, Byv. nr. 20).

Zo waren in 1786 de plannen die echter nooit tot uitvoering zijn gekomen, ook niet na nieuwe schattingen van bouwwerk in 1790 en 1793.

De aandacht en de geldmiddelen gingen inmiddels naar de militaire versterking van stad en haven. Het groot grondplan (gekleurde pentekening) van 1790 vertoont de ontworpen verdedigingswerken tussen de twee havenhoofden en het Fort Vierboet. De oude vuurtoren zal dan in de franse dokumenten van 1794-1812 regelmatig als Fort de Viervoute verschijnen.

C.B.