Biekorf. Jaargang 72

[p. 257]

[Nummer 9-10]

Westvlaanderens Volksalmanak jubileert
De Man in de Maan
Bijdrage tot de literaire stamboom van ons aller ‘Manneke uit de Mane’

Opgedragen aan Willem Denys en zijn wasechte Ridderorde door 'n volslagen mederidder

In de boekhandel van de gebroeders Gimblet te Gent was in 1789, in de afdeling ‘Vlaemsche’ romans, tegen 24 stuivers te verkrijgen: ‘Den Man in de Maen, een Reyse derwaert gedaen door D.G.’ (Biekorf 1966, 150).

Dit boek was zeker geen Gentse druk doch, zoals de meeste romans in Gimblets catalogi, een Amsterdamse uitgave. Mogelijk een Amsterdamse druk van Philips Verbeek van 1718 of later.

Den Man in de Maen was een vertaling van het Engelse werk The Man in the Moone, dat in 1638 te Londen was verschenen.

De volledige titel van de Nederlandse vertaling luidt:

Het Rechte Eerste Deel van de Man in de Maen, ofte een Verhael van een reyse derwaerts gedaen door den Spoedigen Bode Domingo Gonzales. Den Tweeden Druck.
Het Rechte Tweede Deel etc...
Amsterdam, Jacob Benjamin, 1651
- Twee delen 8^o, met titelplaat. (De eerste druk van 1645 is onvindbaar.) - De Nederlandse vertaling werd herdrukt te Amsterdam in 1663, 1670-71, 1695, 1700, 1718⁽¹⁾.

Het oorspronkelijke Engelse werk was te Londen verschenen in 1638 zonder auteursnaam onder de titel:

(1) M. Buisman, Populaire prozaschrijvers nr. 708-712 (Amsterdam 1960) - E. Dronckers, Verzameling F.G. Waller, nr. 624 ('s Gravenhage 1936).

[p. 258]

The Man in the Moone, or a Discourse of a Voyage thither by Domingo Gonsales, the Speedy Messenger.8^o.

De auteur van die fantastische roman is Francis Godwin, een Engels teoloog en bisschop, die verscheidene geleerde werken had gepubliceerd en in 1633 overleden was. De maanroman had hij in zijn studententijd geschreven te Oxford. Een zekere E.M. van Christ Church bezorgde de postume uitgave van 1638. (Deze editie werd te Londen herdrukt in 1657 en 1768)⁽²⁾.

Terwijl de naam van bisschop Godwin als maan-auteur verscholen bleef publiceerde een andere bisschop, John Wilkins, met naam en toenaam, in hetzelfde jaar 1638, te Londen een uitvoerig en geleerd werk om te bewijzen dat de maan waarschijnlijk is bewoond, en ook door de mens te bereiken. Wilkins, bisschop van Chester, zegt dit duidelijk in de titel: ‘The Discovery of a World in the Moone, or a Discourse to prove that 'tis probable there may be another Habitable World in that Planet’. De derde uitgave (1640) vulde hij aan met een betoog over een mogelijke maanreis: ‘Discourse concerning the Possibility of a Passage thither’⁽³⁾.

De maan-literatuur was alsdan zeer in trek. In Frankrijk trad Cyrano de Bergerac ca. 1650 naar voren met zijn ‘Histoire comique ou Voyage de la Lune’, die in 1656, 1659 en 1661 te Parijs werd herdrukt. (Brunet II 461).

Toch gaat de palm van sukses en verspreiding naar de roman The Man in the Moone, het jeugdwerk van Godwin, dat zowel Wilkins als Cyrano en Swift heeft geïnspireerd.

Godwins roman verscheen in franse vertaling te Parijs in 1648 onder de titel: ‘L'Homme dans la Lune, ou le Voyage chimérique fait au monde de la lune, nouvellement découvert par Dominique Gonzales, avanturier espagnol, autrement dit le Courrier Volant, mis en nostre langue par J.B.D. (= Jean Baudoin’⁽⁴⁾.

De versie L'Homme dans la Lune van Baudoin kende twee herdrukken in 's Gravenhage (1651, 1671) en twee herdrukken in Parijs (1666, 1731), alle versierd met fraaie koperplaten.

(2) Thompson Cooper in Dictionary National Biography VIII 56-58.

(3) Van Wilkins' werk verscheen een Franse vertaling: Le monde dans la Lune par le Sieur de la Montagne, Rouen 1655. - Over Wilkins zie Dict. Nat. Biography XXI, 266. Brunet, Manuel V 1450.

(4) Thompson Cooper a.w. VIII 58. Brunet II 1640.

[p. 259]

Een overzicht van de ons bekende edities van Godwins ‘Man in de Maan’ biedt het volgende beeld:

Engelse edities	(1638 1657 1768)	3
Franse edities	(1648 1651 1666 1671 1731)	5
Nederlandse edities	(1645 1651 1663 1670 1695 1700 1718)	7

De omvang van elke editie (aantal exemplaren) is niet bekend, doch treffend is dat de nederlandse vertaling (1645) van die zogenaamde ‘volksroman’ chronologisch aan de spits staat, en dat de Hollandse edities met een totaal van negen - zeven nederlandse (Amsterdam) en twee franse (Den Haag) - de drievijfde van het Europees debiet vertegenwoordigen.

De Nederlandse vertaler (van het eerste deel) van The Man in the Moone is de Leidenaar Jan Brosterhuizen (1596-1650), een begaafde letterkundige en kunstenaar⁽⁵⁾. Dronckers kent de vertaling toe aan Everard Meyster omdat het bericht van de vertaler met de initialen E.M. is ondertekend⁽⁶⁾. De verwarring is wel te wijten aan het feit dat de postume uitgever van de oorspronkelijke engelse uitgave (1638) met de initialen E.M. tekende.

Pastoor Vanhee en zijn vrienden van den Swigenden Eede hadden zeker die oude literatuur niet nodig om het kind een naam te geven toen ze in 1881 hun ‘Volksalmanak’ voor Vlaanderen boven de doopvont hidden. Verder dan het bekende en zeer verspreide sprookje van de schuldige en verbannen houtdrager die 's zondags of in de kerstnacht er op uitging⁽⁷⁾ zijn ze niet gaan zoeken. En nergens elders op het vasteland is nu Manneke zijn naam zo vast en geijkt bekend en verspreid als bij ons. De doorbraak ligt in 1882, de glorie in de gulden vijftigste jaargang 1972, die te Lo werd gedoopt en voor heel Vlaanderen verschenen is.

Engeland behoudt echter een chronologische en literaire voorsprong. Reeds in 1609 verscheen in Londen een satirisch ‘book of types’ onder de titel ‘The Man in the Moone’, getekend W.M.⁽⁸⁾. Het Manneke is er steeds populair ge-

(5) NNBW II 256-257.

(6) Dronckers, a.w. nr. 624.

(7) Zie o.m. V. De Meyere, De Vlaamsche Vertelselschat II, Antwerpen 1927, 299-300. Vgl. Bächtold-Stäubli, Wörterbuch VI 510-514.

(8) G. Sampson, The Concise Cambridge History of English Literature p 220 (Londen 1945).

[p. 260]

bleven, zoals blijkt uit een oude ballade (ca. 1660) waarvan de aanhef luidt:

The Man in the Moon drinks Clarret,
With Powder-beef, Turnep and Carret.

Algemeen bekend is er nog heden het kinderrijmpje:

The man in the moon

Came down to soon,

And asked his way to Norwich;

He went by the south,

And burnt his mouth

With supping cold plum porridge.

De plaats die Manneke aldus heeft veroverd in de ontelbare mooie kinderboeken met Nursery Rhymes en Songs for the Nursery verzekerde hem tegelijk een mooie en boeiende presentie in de illustratie van de angelsaksische kinderliteratuur⁽⁹⁾.

Bij de verkiezingen in Engeland was Manneke een traditioneel personage: met kiesblaadjes en verkiezingspraktijken blijft de naam ‘The man in the moon’ verbonden.

Shakespeare, die van de ‘man in the moon’ gewaagt in zijn Midzomernachtdroom (1596), had een paar voorgangers die getuigen van de bekendheid van de ‘sage’ in Engeland.

Reginald Pecock, bisschop van Chichester, een belangrijk prozaschrijver, voltooide in 1455 een omvangrijk werk, The Repressor, waarin hij de Lollarden van antwoord diende. In het vierde hoofdstuk van het tweede boek vermeldt hij de sage van ‘de man die voor eeuwig op de maan werd gezet omdat hij soms een takkenbos ging stelen’⁽¹⁰⁾.

Op die bekendheid wijst ook het prozaspel ‘De Vrouw in de Maan’ (The Woman in the Moone) van de Engelse dichter Lyly (geschreven in 1588, gedrukt 1591). Deze tijdgenoot van Shakespeare bevolkt de maan (Utopia) met schaapherders die rumoerig zijn, totdat ze de nieuwgeschapen Pandora krijgen. Al de hoedanigheden van de zeven planeten zijn in Pandora verenigd. En zo geraken de herders in zeer veranderlijke stemming naar gelang de stand van de planeten. Monotonie wordt voortaan afgelost door luim⁽¹¹⁾.

(9) I. & P. Opie, The Oxford Dictionary of Nursery Rhymes, nr. 331 (Oxford 1952); met illustratie.

(10) ‘A man which stale sumtyme a birthan of thornis was sett in the moone there forto abide for evere’. Burton Stevenson, Proverbs (ed. 1949), p. 1621. Over Pecock zie Dict. Nat. Biography XV 643-647. - Over het sprookje: [Aarne-] Thompson, Motif-Index I A 751 (Kopenhagen 1955).

(11) P. Harvey, The Oxford Companion to English Literature, p. 856.

[p. 261]

Voor het einde hielden we de oudste bekende literaire getuige van de ‘man in de maan’, en ook hier geraken we uit Engeland niet weg. Het getuigenis dateert uit de tijd van koning Rijkaard Leeuwenhart ca. 1190 en werd in het latijn neergeschreven door Alexander Neckam, een geleerde abt die in een werk over algemene natuurwetenschap (De naturis rerum) handelt over de maan⁽¹²⁾. Vanwaar die schaduwvlek die men ziet op de maan? zo vragen sommige van mijn geleerde lezers... De gaande man echter, zo vervolgt de abt, zal me meestal niet begrijpen als ik spreek van maanvlek (macula lunae). Het volk ziet er niets anders in dan de houtdragende ‘rusticus in luna’: de landman in de maan. En de abt citeert een moraliserend vers waarin de sage mnemotechnisch is samengevat; in vertaling luidt het ongeveer als volgt:

Manneke in de mane, dat onder last gebogen gaat,
leert door zijn takkenbos, dat stelen nimmer baat.

Dit latijns rijmpje zou zelfs een spreuk (of rijm?) uit de volkstaal weergeven, zo schijnt de abt te bevestigen.

Een vraag om te sluiten. In het Luikse heet de mythische takkendief ‘Janneke in de maan’ (Tchan del lune): men denke hierbij aan Janneke-maan uit de kindertaal. Op sommige plaatsen is het Jantje met zijn takkenbos (Tchan des spines), maar ook Janneke met zijn rapen (Tchan as navês)⁽¹³⁾. Waar is Manneke in de sage bekend als takkendief, en waar als rapendief?

A. Viaene

(12) Alexander Neckam, De naturis rerum, ed. Th. Wright, Londen 1863, p. 75. De latijnse tekst luidt: ‘De macula lunae. Nonnulli sollicitantur unde quaedam macula in luna videatur... Forsitan simplex lector non advertit quid vocem lunae maculam. Nonne novisti quid vulgus vocet rusticum in lunam portantem, spinas? Unde quidam vulgariter loquens, ait:

Rusticus in luna, quem sarcina deprimit una,
Monstrat per spinas, nulli prodesse rapinas.

Over deze auteur, zie J. de Ghellinck, L'essor de la littérature latine au XII^e siècle I, Brussel 1946, p. 150-155.

(13) J. Haust, Dictionnaire français-liégeois, Luik 1948, p. 292. Vgl. zelfde auteur, Dictionnaire liégeois I, Luik 1933, p. 71 waar Bazin, Bazinne als eigennaam van de maanfiguur wordt genoemd.