Biekorf. Jaargang 72

[p. 222]

Gediede
Een term uit het oude Vlaamse gewoonterecht

De etymologische woordenboeken hebben aan het woord ‘gediede’ hoofdzakelijk de betekenis gegeven van ‘vreemde’, betekenis die het woord op zich zelf niet heeft, o.i. wel integendeel. Het Middelned. Wdb. van Verwijs en Verdam geeft twee betekenissen. Een eerste als bijv. naamwoord: verstandig, wijs, beschaafd, komende van diet, volk, maar voegt erbij dat het beter is van het zeffst. naamwoord uit te gaan, te vergelijken dan met oudhoogduits bijvoegl. nw. githuiti: popularis, inheems, duidelijk,... De tweede betekenis, als zelf st. nw. ‘een bepaalde klasse van ingezetenen’, meermaals met de betekenis ‘vreemd, van buiten af, buitenlands’ en het zelfstandig nw. in de zin van ‘vreemdeling, niet burger’ (sic, voor poorter). Nog dat het woord meermaals deze betekenis heeft vooral in de Gentse oorkonden, en somtijds schijnt het woord een andere zin te hebben, wellicht die van buitenpoorters, poorters die het recht hebben buiten de stad te wonen...

Het Glossarium van Karel Stallaert zegt van gediede, als zelfst. nw.: een woord eigen aan Vlaanderen. Vreemde; die vreemd is aan de poort (stad), kasselrij, of gemeente, de niet burger...

De Bo, van zijn kant, vergenoegt er zich mede met te zeggen dat gediede een woord is dat men meermaals in de Costumen van Vlaanderen, en elders, vindt in de zin van ‘vreemd, buitenlands, een die geen poortersrecht had in de kasselrij, enz.’.

Deze betekenis, waarbij ‘vreemd’ de doorgaande zin is, hebben de auteurs aan het woord gegeven wegens de aard van de door hen geraadpleegde bronnen, namelijk steeds de Costumen van de Vlaamse steden. En inderdaad, een gediede was geen poorter, niet een persoon die poortersrecht verkregen had, bijgevolg was hij een vreemde voor dit poortersrecht, dat oorspronkelijk dan toch een uitzonderingsrecht was, ten overstaan van het oorspronkelijke gemene recht, dat toepasselijk bleef in de kasselrijen.

Bij het raadplegen van het in de notarisstudie van Mr Jean Devos, te Wervik, bewaarde archief van de Komense notarissen-deelslieden-prijzers-landmeters Marc Jean Gommers (vader en zoon) en van Yves-Marin Courtens, die hen is opgevolgd, vonden we een aanzienlijk aantal sterfhuisinventarissen bewaard (1711-1795) waarin het woord ‘gediede’ voortdurend voorkomt, en dan telkens in tegenstelling tot de (buiten)poorters die in de kasselrij verbleven en stierven.

Het is bekend dat in Vlaanderen steeds veel ingezetenen buiten de steden, poortersrecht bezaten, men mag zeggen dat tot de tijd na de godsdienstberoerten de buitenpoorterij er gewoed heeft, voornamelijk dan de Kortrijkse, maar ook veel andere. In de inventarissen in kwestie is dit, in de 18e eeuw, nog het geval voor zeker wel bijna de helft. De anderen worden aangeduid als gedieden, ook nog als laat, of laatesse, dikwijls met de vermelding dat ze geen poorters zijn.

[p. 223]

Hier nu enkele voorbeelden:

4 oktober 1711 - Sterfhuis Marie Cathelijne Bonduel f^a Gillis, overleden ‘laetesse’ van de Zaal en Kasselrij Ieper in Zillebeke op 10 september 1711 (Map sterfhuizen 1711-16, n. 8).

10 juni 1712 - Sterfhuis Marie du Castel f^a Jaecqs, echtgenote Pierre le Meisre, overleden ‘non bourgoise en thios ghediede’ in Wijtschate, in december 1708 (id. n. 15).

28 juni 1712 - Sterfhuis Marie Agnes Boussemare f^a André, echtgenote Piere Doolaghe, overleden ‘non bourgeoise en thios ghediede’ in Houtem, op St Andriesdag 1711 (id. n. 16).

6 juli 1712 - Sterfhuis Jan Houppe, overleden ‘ghediedde’ in Hollebeke op 27 juni 1712 (n. 18).

30 juni 1713 - Sterfhuis Alberte Clarisse, overleden ‘non bourgois en thios gediede’ in Zandvoorde. onder de heerlijkheid Komen-Noord (id. n. 24).

1 september 1713 - Sterfhuis Janneken Couterrier f^a wjilent Pieter, echtgenote Hinderick Titecat f Maerten, overleden ‘gediede’ in Houtem, op 8 december 1702 (id. n. 25).

7 december 1714 - Sterfhuis Jacquelijne Delie f^a Nicolais en van Jacquemijne de Keijser f^a Hubrecht, overleden ‘ghediede’ binnen het schependom der stad Ieper in St Pieters op 1 juni 1714 (id. n. 37).

11 maart 1720 - Sterfhuis Bertholomine Despret, echtgenote Francois Desraumaut, † ‘ghediede’ in de poorterie van Waasten op 28 mei 1716. (Map sterfhuizen 1717-1720, n. 25).

5 augustus 1727 - Sterfhuis Francoise Debuijson f^a † Charles, echtgenote Jean Laumonnier, † ‘non bourgoise anthios ghediede’ in Komen Noord ‘dans la cense et gros de fief appelé Eeckhoutte’, op 23 december 1693. Deze Jean Laumonnier was heer van de heerlijkheid Eeckhoutte. (Map 1726-28, n. 17).

Dit zijn voorbeelden genoeg. Er zijn er honderden. We staan hier voor twee soorten ingezetenen: degenen die poorters waren en aldus aan een of ander poortersrecht onderworpen waren (in casu gaat het telkens om Ieper, Mesen, Komen, Waasten, en een enkele maal om Kortrijk) en de anderen die meestal als ‘gediede’ worden aangeduid en op dewelke dan, niet een poortersrecht, maar wel het gemene kasselrijrecht toepasselijk bleef. Het komt ons onbetwistbaar voor dat deze lieden in hun eigen streek en aan het gemene recht onderworpen niet als vreemden konden worden beschouwd en dat ‘gediede’ bijgevolg er niet de betekenis van vreemde had. Een ander voorbeeld stelt dit ten andere voldoende vast:

20 juni 1753 - Sterfhuis Laurentia Den Turck f^a † Passchier en van Laurentia Bouckcourt, echtgenote Albertus Vyenne f † Andries en van Marie Gillebert... ‘de voorengemelde overledene ende blijfver laet ende laetesse ofte gediede deser Zaele ende Casselrie van Jpre...’ (Map 1753-56, n. 1).

Naar het ons voorkomt laat dit geen twijfel meer: een gediede wordt hier gelijk gesteld met de laat, t.t.z. de gewone ingezetene en aan het gewone kasselrijrecht onderworpene, dus alleszins geen vreemde, in welke zin dan ook.

We kunnen hier dan nog wijzen op een tekst uit de Costumen

[p. 224]

die deze betekenis bevestigt. Het gaat om de Costume van Aalst (Limburg-Stirum, 1878, blz. 42): ‘XXXIX. Costumen raekende den gravelycken leenhove ten Steene t'Aelst... 2. zo competeert noch den voorseiden graevelycken leenhove: kennisse, recht ende judicature van hooghe, leeghe ende middele justicie up alle ghedijde personen...’

‘Alle ghedijde personen’ d.i. dan al degenen die zich aan het justitierecht van het leenhof niet hadden onttrokken door het verwerven van enig poortersrecht; deze ‘ghedijden’ waren degenen die geen vreemden geworden waren voor dit leenhof.

Om te besluiten kunnen we zeggen dat ‘gedieden’ wel vreemd waren aan het poortersrecht van de steden, maar niet voor het recht van hun eigen bewoningsgebied. In dit gebied waren integendeel degenen die wel poortersrecht hadden verworven (de buitenpoorters dan) de vreemdelingen ten opzichte van het kasselrijrecht.

We zouden de betekenis van ‘gediede’ dan zo willen stellen: degene die onderworpen bleef aan het gemene (eerst volks- en later lands)recht. Dit veronderstelt dan dat het woord teruggaat op diet = volk, zoals aangegeven in de betekenis 1. bij Verwijs en Verdam.

J. Roelandt