Biekorf. Jaargang 72

[p. 110]

Taalaantekeningen

Naoogst

Hiermede werken we onze TAALAANTEKENINGEN af die in Biekorf verschenen vanaf 1964 (laatste 1970, 173-175). We geven slechts wat intussen werd ‘bijgezant’ of wat we, bij nader toezien, ten onrechte achterwege lieten. Tegelijk verwerken we, zonder naamvermelding, enige zanting van een paar vrienden.

Aarje (adj.): droog, ongroeizaam (uitsluitend in verband met het [voorjaars]weer).

- Zie De Bo, s.v. harie, wie het woord als adjectief niet onbekend is, zij het in ander gebruiksverband.

Achternoen. 's Achternoens. Meeuwen, Limburg, 1956.

Adjectiva. Een vraag: Welke adjectieven (predicatief gebruikte) krijgen in de Westvlaamse gewesttalen in het enkelvoud de uitgang -e, en welke niet? Vergelijk b.v. Hij is kleine, milde, schone, blijde (blije), groene enz. met hij is groot, gierig, lelijk, triestig, bruin enz. Of bestaan hierover geschreven bronnen?

Ande: bijvorm van aande, eend. Kwelspreuk: Emma, is dat uw manke ande en legt die manke ande eiers? Wevelgem, 1940.

Angelabazatse: sullige vrouw. Zuidschote, 1925.

- Samenstelling uit: Angela (Angelus, eigennaam) en bazatse??

Anke: had ik. ‘Anke weunt te Veurne aan de statie’. Pittem, 1968.

- Wederwoord te vergelijken met akke, ware, zoude...

Appel. Hoe komt dat zoet uit dien zeuren appel?: hoe komt het dat hij plotseling zo vriendelijk doet? De Panne, 1968.

Armoe. Die de armoe niet kan verhelpen is niet weerd dat hij ze kent (variant: dat hij er heeft): (nogal sarcastische) opbeuringsformule. Pittem, 1967.

Asmande, Asgemande: grote rieten als visben gebruikte korf. De zee wegdragen met asmanden: het onmogelijke (willen doen). De Panne, 1968.

Assel: oksel. Multatuli, Woutertje Pieterse, Elsevier, Amsterdam, 1910, deel I, bl. 99. - Werd niet opgenomen door van Dale.

Bak. Kanunnik van den bak: titulaire kanunnik. Antwerpen, 1967.

Batematee: een profiteur. Dikkebus, 1959.

- Wel duidelijk is bate, maar wat is matee?

Bastaard. Bastaard zijn: bij verdeling of uitdeling van kado's ‘blootgedeeld’ blijven. Leuven, 1960. Een ondankbare, onbehaaglijke taak waarnemen (b.v. zijnsondanks peter staan bij een doopsel). Oostnieuwkerke, 1970.

Beteeuwelen, Betretelen, Betruntelen (alledrie De Bo) klinkt betibbelen (Roeselare, 1930) en bedebbelen (Zuidschote, 1925).

Bedorvelincske: vaars die te vroeg geleid en besprongen wordt, met alle kwade gevolgen vandien. Donk, 1910.

Bedrogen. Ge zijt bedrogen in deugden: in jen voordeel. Dadizele, 1966.

Beduiveling: bezetenheid, betovering. Lichtervelde, 1968.

- Jongenswoord in lesverband (Evangelie); spontane vorming of wat?

[p. 111]

Begaan: 1. (wkw.) beheren, ‘uitbaten’ komt rechtstreeks uit het Mned. beg(h)aden; 2. (bijv.nw.) begaan met, ermee begaan: bezorgd (Zned.) rechtstreekse afstammeling. De betekenis in huidig verzorgd Nederlands: meelij voelend is een verdere uitgroei.

Belachelijk. 't Is te belachelijk om voor d'hennen te brokkelen.

Berechtenstijd: (bijv.nw.) in stervensnood, op hun reeuwstro. ’Met dien crisis al de vlasmarsjans zijn berechtenstijd’. Heule (Sente), 1968.

Bertje van d'(h)arloge: 't Beertje van de Loge. Brugge, 1964.

Bibberaar: broodsnijmachine. Pittem, 1966.

Bierhuis: drankgelegenheid, vóór 1914, waar wel bier maar geen jenever mocht gesleten worden. Donk, 1910.

Bijten. Bijt den boer zijn tee af / bijt z'alle twee af!: nabootsing van vogelzang. Sint-Eloois-Vijve, 1967.

- Zegsman wist niet precies welke vogel bedoeld wordt. Wie zegt het?

Blakke: (onz. z.nw.) 1. open veld. ‘Ge zou peizen dat 't warme is, maar o je in 't blakke komt, 't is were koud’. Pittem, 1969. 2. open plek in het bos, laar, tra. ‘Ze jagen 't wild met bellen in een blakke’. Beernem, 1968 (uit mond van ongeletterde lattenhouwer op volkskundig feest te Kanegem).

Blazer: soort fornuis in haard, ingemetselde plattebuis van jachtstoof. Krombeke, 1968.

- Met de zaak oud en afstervend woord.

Blindganger: drek (in een hoekje). Bikschote, 1947.

- Van Duitse oorlogsmakelij.

Blokke paasgen: kromspraak voor Beloken Pasen gecontamineerd met 't Jaar Blok? Klerken, 1965.

Boekenikhof: (vervolksing van) Botanieken Hof. Brugge, 1964.

Boeraven: werspel van boerejongens. Donk, 1900. In Loquela opgetekend o.m. te Avelgem.

Boerhavezevegie: tamboerijn, rinkelbom. Boezinge, 1930.

Bonnot, Bonnet: Hij kijkt lijk Bonnot! 't Is lijk de bende van Bonnet. Izegem, 1964.

- Duidelijke veralgemening van bendeleidersnaam Bonnet? Pollet?

Bouwstoffer: handelaar in bouwstoffen. Pittem, 1966.

Brommer: bromfiets. Na verloop van korte tijd nagenoeg de enige benaming in de spreektaal (in Noord- zowel als Zuid-Nederland) voor wat tot 1964 in ambtelijke politionele termen heette: rijwiel met hulpmotor. Sinds 1969 is die gekke benaming op de markt te Pittem verdwenen ten voordele van bromfiets.

Buik-sta-bij: overdadig. ‘We aten allemale buik-sta-bij, totdat we niet meer kosten’; Ubique, semper maar ontbreekt in De Bo.

Dalie. Dalie slaan: anderwatten. Donk, 1890.

Deurluchtig. Deurluchtig lijk het huizeke van Oostenrijk. Roeselare, 1930.

Deurschede (uitspr. -idde): netjes onderverdeeld. ‘Een schoon deurscheed' uus’.?, 1970.

Diekdalf: dukdalf (in de eevste lettergreep de Friso-Westvlaamse ie-uitspraak) in het dialect bij de Schelde, nl. te Zandvliet, 1968.

- De etymologen gaan akkoord over het woord dijk, duk, duuk...

Dik. Dikke lijk draf. Staden, 1970.

Djakavond: avond waarop de koewachters om het hardst djakten. Donk, 1900.

Djokken: (onpersoonlijk wkw.) boteren. ‘'t En djokt nie meer tussen die twee hier in 't ende’. Oostnieuwkerke, 1969.

Donkerling (bijw.): in de duisternis. ‘Hij kwam dikwijls uit zijn

[p. 112]

bedde 's nachts en ging donkerling naar beneden. Hoe dat hij nooit verongelukt en is, 'k en weet het niet’. Deerlijk, 1967.

Drijven: ‘enkeldeel’ uiteenleggen in een voor en toedekken met aarde. ‘Me gaan zere pret (prei) drijven, 't ga begunnen vriezen, mezinke ja't!’. Zwevezele, 1930.

- Vergelijk met ‘planchee drijven’: stevig tegen elkaar pramen en vernagelen.

Drinken. Ze zoun drinken dat de heilige Olie te late komt. Pittem, 1969.

Dronkaard (adj.): dronk-achtig, duizelig. ‘'k Weet niet wat dat er mij scheelt vandage, 'k ben al gheel den dag zo dronkaard in mijn hoofd’. Pittem, 1969.

Droog. Droge mulder: iemand die zelf niet maalt, maar meel verhandelt. Oppuurs, 1968.

- Familie van de ‘koude bakker’ uit Schriek.

Droogscheerder: vakman uit de tapijtweverij. Ubinam? Gehoord op de radio BRT, 18.06.69 te 8 u. 13.

- Mortui et ecce vivimus, zei Paulus, m.a.w. de woorden gaan niet dood.

Duim. Ze slapen met hunderen duim in de vuist: zijn zeer gierig. De Panne, 1968. Den duim in 't gat houden: beschermen. ‘Had heur nonkel den duim niet in 't gat gehouden, ze was van honte te stronte gekomen’. Klerken, 1967.

Duimeloot: naam van de duim.
Duimeloot zei: me gaan slapen.
Lekkepoot zei: m'n nog nie geten (= gegeten).
Langerape zei: wa ga me dat eten halen?
Korteknape zei: uit Mortjes kelder!
En kleen Petietje zei: 'k. gaan 't zere gaan zeggen.

Sint-Andries, 1925.

Duivel. Loop naar den duvel achter een kruiske, je'n geeft geen: vraagt mij niets (?). Oostrozebeke, 1966. Hij was al op vóór dat den duvel zijn schoên aan had: hij is uiterst slim. De Panne, 1968.

Durven (modaliteitswkw.): toevallig verrichten uit inschikkelijkheid. ‘Die gebeurvrouwe zou een keer durven dien ouden vent zijn waste slaan, maar geweunlijk doet hij het zelve’. Gent, Zuidschote, 1970.

Dust, Dorst. Groten Dust: denkbeeldig persoon, ‘patroon’ van de dronkaards of drinkers. ‘'k Ben groten Dust zijne zeune’. Zwevezele, 1928.

Eerbaar: redelijk, goed of minder goed volgens zinsgeheel. ‘'t Were... 't is eerbaar vandage. 't En was passeerde weke maar eerbaar’. Krombeke, 1950.

Eerdrijke, (Aartrijke). Moortel van Eerdrijke: spotnaam voor minderwaardige metselaarsspecie, voornamelijk uit zand bestaande. Zarren, 1966.

Emos (klemtoon op -mos): niewaar. Oedelem, 1969.

- Zie de Bo, s.v. ommers (3).

Ende naast het gat. Entwat van 't ende naast het gat: minderwaardige of tweedehandszaak. ‘Zukke blomruen, 't en deugt nie voor nen boekee, 't zijn er van 't ende naast het gat’. Werken, 1965.

Endeke: stuk. Als woordenspelelement gebruikt tot de kortste van een echtpaar, alzo: Ge gaat een endeke meugen allene slapen. Roeselare, 1899.

Enkeldeel (predicaatswoord). Enkeldeel smijten: stuksgewijs, los van elkaar. ‘Om pret (= prei) wel te bewaren, smijt je de stalen best enkeldeel in 't gers en laat ze liggen’. Oostnieuwkerke, 1965.

[p. 113]

Engel. Ginder al engelke-lek-mij en hier duivelke-stek-mij: ginder (voorheen) goed, hier slecht behandeld. Oostnieuwkerke, 1970.

Erpel: mannetjeskalkoen (zoöok de mannetjeseend). Pittem, 1967.

Ezel. Variante voor het spreekwoord ‘Streel je nen ezel, hij bedankt je met een veest (= schete)’ is: Vaag je nen ezel zijn gat af, je zal je bedanken met een schete. Handzame, 1933. Als scheldwoord grappig ontbonden tot de volgende bestanddelen in een situatie als volgt: Vader verontwaardigd tot zoon: Eh! Zoon, toevoegend: Zel! Waarop Vader weerom: Ke! (E-zel-ke). Westkapelle, 1959. Het bekende Ezeltje-schijtgeld lijkt een stafrijmende broer te hebben in: Schaapkeschuddegeld. Eernegem, 1943 (Dit laatste kan een boekwoord wezen).

Feeste: peperkoek. Sint-Denijs, 1933.

- Zie De Bo, s.v. hazaard.

Flens (bijw.): straks (na verloop van enige tijd). Oppuurs, 1968.

Fluitenier: referee, scheidsrechter bij het voetbal, man-met-het-fluitje. Waregem, 1969.

- Krant- of volkswoord?

Fokkedijzen (onp. wkw.; spreek uit -diezen). Het fokkediest niet: het marsjeert niet, valt niet mee, lukt niet best. Dikkebus (verz. A. Jacob), 1959.

- Een vraag luidde: is dit een vervorming van functioneren? Zulks vind ik uitgesloten. 1^o De overgang van -sjeneren naar -sjediezen lijkt taalkundig ongerijmd. Analoge gevallen zijn m.i. onbestaande. 2^o Kan de volgende verklaring door de beugel?

a) Er bestaat 1. fokken (wkw. zie De Bo, s.v.) met de betekenis lukken, meevallen. ‘Hoe gaat het met zijnen winkel? Fokt het?’ 2. Het fokt niet tussen die twee broers in de menage: het botert niet. 3. Het mned. kende focken, vocken met de betekenis: beetnemen, met iemand een loopje nemen (Verdam, s.v. focken). De grondbetekenis: vatten, pakken, b.v. in ‘het pakt niet’, ‘hij pakt’ wordt doorgetrokken.

b) Er bestaat het z.nw. fokke (verkleinwoord foksje): dotje, dat synoniem is met o.a. dijze, dijzeke en lokkedijze (zie De Bo).

c) Besluit: in het wkw. fokkedijzen gebeurde m.i. een uitgroei van fokken (meevallen) met dijze, volledig analogisch met het z.nw. lokkedijze die naar de spraakklanken identiek zijn.

k. de busschere