Biekorf. Jaargang 71

[p. 46]

Valenschwerc
Hispano-moreske faience op de galeien in Sluis (1441) en in musea van Damme en Brugge

De Brugse Roodenbouc (Stadsarchief) bevat een buitengewoon lange ordonnantie door hertog Filips uitgegeven in zijn Artesisch kasteel van Hesdin op 5 november 1441. In dit stuk worden o.m. (f. 139^v) de koopwaren bepaald die mochten verhandeld worden in de haven van Sluis, met vrijdom van stapelrecht in Brugge, voor zover ze niet bij vat of pak werden verkocht. Van dit voorrecht genoten de volgende invoergoederen:

Oranje- en granaatappelen, olijven, citroenen, limoenen en dergelijke;

rozewater, water van Damascus en andere reukwateren en parfums;

sukade, konfituren in potten van zes pond en minder;

apen (grote en kleine), beren, leeuwen, valken, papegaaien en alle soorten van vogels en vreemde wilde dieren;

‘spaensche ryeden, ruwe tapitten, matten, speghelaers, hurdin valensch werc, spongen, glasen ende ghelicke nieuwicheden die de galeyen ende craken bringhen’;

Deze laatste tekst, die ons hier bijzonder bezighoudt, luidt in de oorspronkelijke franse redaktie:

‘arpoix appelé en flamenc speghelharst, vaisselle de terre appellé en flamenc valenschwerc, sponges, vaisselle de voires et semblables nouvellitez que les galees et caraques ameinent’⁽¹⁾.

Deze paragraaf uit de Bourgondische ordonnantie biedt ons de vindplaats van de term valenschwerc in zijn historisch-ekonomische samenhang. Een belangrijke tekst. Tot heden werd geen tweede vermelding van mnl. valenschwerc gevonden.

Uit de bovenstaande tekst mag men afleiden dat valenschwerc in 1441 in de Brugse haven een bekende handelsterm was, daar de Bourgondische kanselarij de dietse term uitdrukkelijk in de franse redaktie opneemt.

In valenschwerc ligt de naam van het toenmalige (met Aragon verenigde) koninkrijk Valencia. In die Spaanse Levant

(1) De volledige tekst bij Gilliodts van Severen, Inventaire de Bruges V 245, coll. II 207. - De term valenschwerc daaruit overgenomen in Middelned. Wdb. VIII 1191, met bet. naam van een soort aardewerk. Zie ook Cartulaire Estaple I 1648. - Vgl. de potten en schotels ‘sarazijns werck’ in de oudere redaktie (ca. 1350, niet 1252!) van het reglement van scheepvaart op het Zwin, in ZVl. Bijdragen V 9 52 106.

[p. 47]

kende de Moorse kunst en kultuur een hoge bloei. Zeer befaamd was reeds in de 14e eeuw het geglazuurd aardewerk de cerámicas, die naar het land van herkomst valencianas werden genoemd. Belangrijk in de produktie was niet zozeer de stad Valencia, dan wel het stadje Paterna (8 km van Valencia), waar reeds vóór 1400 een typische groene faience werd vervaardigd, de zogenaamde italovalenciana (naar haar exportbestemming Italië). De Spaans-Moorse majolica van Málaga, Manisès, Villalonga en het genoemde Paterna vond een grote afzet niet alleen in Italië, de Krim en Kaïro doch ook naar het Noorden: Frankrijk, Vlaanderen, Friesland, Engeland. Dezelfde kunst had zich ook op de vóór Valencia liggende Balearen ontwikkeld waar Mallorca (oudtijds Majorica, Majolica), het grootste van de eilanden, via zijn intensieve export naar Italië de benaming majolica over heel het Westen zou verspreiden⁽²⁾.

Onze alleenstaande term valenschwerc wordt duidelijk toegelicht door de overeenstemmende term ouvraige de Valence, terre de Valence uit gelijktijdige Franse bronnen. Hier volgen enkele voorbeelden⁽³⁾.

De beroemde zakenman Jacques Coeur bezat in zijn herenhuis te Bourges in 1453: ‘cinq platz et cinq pots de terre, ouvraige de Valence. Deux pots de terre, ouvraige de Valence, à mectre marjolene’. Deze bepaling ‘om marjolein in te doen’ wijst op een type specerij- en artsenijpotten die bij de Engelse verzamelaars bekend staan als ‘Hispano-moresque pharmacy jars’⁽⁴⁾. In dit jaar 1453 had de schatrijke bankier van Bourges zijn huis verder gestoffeerd (zo zegt het dokument) met ‘certaine quantité de platz et potz de l'ouvraige de Valence’.

In de bagage van hertog Karel de Stoute bevond zich in 1467 een kistje met ‘une petite escuelle de Valence’ samen met enkele glazen flesjes.

Koning René van Anjou, die vooral als graaf van Provence in het Zuiden geleefd heeft, bezat volgens zijn inventaris van

(2) Manuel Gonzalez Martí, Cerâmica del Levante Español, Barcelona, 1944-1953; drie delen, geïllustreerd. We verwijzen vooral naar I 1330-362 en III 301; 592-593 van dit standaardwerk (waarin de Brugse archieftekst met ‘valenschwerc’ is opgenomen). - Belangrijk zijn nog: Aymer Vallance, Hispano-Moresque Lustre Ware, The Studio, Vol. 47 (1909) 14-22; Encyclopaedia Britannica 18 (1964) 346, alsook L.H.M. Magne, Décor de la terre, Parijs 1927, p. 172.

(3) De teksten bij Gay, Glossaire archéologique II, Parijs 1928, 105 en 269. Havard, Dictionnaire de l'ameublement, Parijs 1890, IV 672 en 1502.

(4) Agnes Lothian, Pharmacy Jars, in The Concise Encyclopaedia of Antiques II (Londen 1960) 263-269.

[p. 48]

1471 heel wat mooi versierd ‘Valenschwerc’. De lijst bevat de volgende stukken:

‘Ung grant plat de terre de Valence ou a ou fons ung eigle (ver sierd met een arend);
ung grant plat de terre blanche de Valence à feuillages dorez;
ung autre plat parfont de ladite terre de Vallance blanche, ouvré à feuillages pers;
ung pot de ladite terre de Valiance, qui a le cul long en faczon de gougourdes, ouvré à fleurs perses;
ung bacin de pareille terre ou a ou fons ung lyon’.
Koning René was een amateur van faience zoals blijkt uit zijn aankoop reeds in 1447 van ‘trois plats de terre de Mailloreque’ waarvoor hij 1 florijn en zes groten betaalde⁽⁵⁾.

Door die lijst van voorwerpen in ‘ouvraige de Valence’ uit 1453-1471 wordt onze middelnederlandse term valenschwerc uit de Ordonnantie van 1441 zeer duidelijk. Wanneer we echter, in 1471, voor het eerst moorse faience ontmoeten in een inventaris van huisraad te Brugge, heet dat nieuwe (ingevoerde) aardewerk daar galeyers platteel.

Dat ook geglazuurde vloertegels uit de ‘hispano-moreske’ provincies van Spanje in onze gewesten waren bekend blijkt uit een van de beroemdste werken van Jan van Eyck. Door A. Janssens de Bisthoven werd, bij de studie van de ‘Madonna met kanunnik van der Paele’ (voltooid in 1436; Groeningemuseum Brugge) de aandacht gevestigd op de bevloering van het interieur. De vloertegels vertonen siermotieven die men ook aantreft in de Eyckiaanse ‘Triomf van de H. Kerk’ (Madrid, Prado)⁽⁶⁾. De archeoloog Prof. Gonzalez Marti heeft de tegels op die twee Vlaamse schilderijen nauwkeurig onderzocht, hij ziet er de karakteristieke modellen uit Valencia in⁽⁷⁾.

In het twee tafereeltjes bevattende rechterluik van de retabel van St. Niklaas (middenpaneel in Groeningemuseum, nr. 676) - een werk van ca. 1500 dat aan de Meester van de Lucialegende wordt toegeschreven - staat telkens op de linkerzijde een (gedeeltelijk zichtbaar) dressoir waarop twee stukken faience voorkomen: een blauwe pot en een ronde goudgele schotel. De kunstkenner en archeoloog Ainaud de Lasarte had reeds in 1957 de aandacht getrokken op dit aardewerk dat een typisch voorbeeld is van Valenschwerc uit de ateliers van Manisès bij Valencia. De belangrijke tentoonstelling van Anonieme Vlaamse Meesters (Brugge, Groeningemuseum, 1969) heeft de unieke kans geboden de zijluiken uit Geneve en Madrid tijdelijk met het middenpaneel van Brugge te ver-

(5) Gay II 105. Havard II 672.

(6) A. Janssens de Bisthoven in het Corpus van de Vlaamse Primitieven, deel I: Stedelijk Museum voor Schone Kunsten (Groeningemuseum) Brugge, p. 63 en pl. CLVIII-CLX.

(7) Martí, Cerâmica... III 592-593 en pl. XXIII.

[p. 49]

Schotel in hispano-moreske faience (ca. 1490) (Museum Potterie Brugge)

[p. 50]

enigen tot een volkomen drieluik, en aldus de twee tafereeltjes met het Valenschwerc bij elkaar te laten zien⁽⁸⁾.

Ontmoeting met echt (en zeldzaam!) Valenschwerc wordt verzekerd door twee van onze oude hospitalen.

Het Hospitaal van de Potterie te Brugge bezit een hispanomoreske schotel (diam. 47 cm) van einde 15e eeuw, bovenkant goud en blauw op zachtgele achtergrond, onderkant klauwende leeuw⁽⁹⁾.

Het Gasthuis te Damme bezit eveneens een schotel in moors aardewerk (diam. 43 cm)⁽¹⁰⁾.

Deze twee museumstukken Valenschwerc behoren tot de voorgeschiedenis van de faience in Oud-Vlaanderen. Ze zijn ingevoerd goed uit Spanje, een produkt van de spaans-moorse majolicakunst. De invoer uit de mediterrane havens van Spanje werd verzekerd door de galeien van Venetië die jaarlijks in de haven van Sluis kwamen aanleggen.

Brugge heeft in de periode 1450-1500 zeker moreske faience - schotels en potkins - uit Spanje ingevoerd. Plateelbakkers uit Spanje heeft de stad niet aangetrokken, de ekonomische stagnatie werd alsdan ook reeds in de kunstambachten merkbaar.

De eerste bekende ‘geleyerspotbacker’ in de Lage Landen is omstreeks 1510 overgekomen niet uit Spanje doch uit Italië, uit de streek van Urbino, waar majolica naar Spaans model werd gemaakt⁽¹¹⁾. En die man - met name Guido di Savino, alias Guido Andries - is zich komen vestigen niet in het stagnerende Brugge doch in de bloeiende havenstad Antwerpen. De Antwerpse plateelbakkerij van de 16e eeuw is dan ook slechts onrechtstreeks verbonden met de hispano-moreske majolica.

Waar is echter de naam galeyers, gleiers ontstaan, in het Brabantse Antwerpen of in het Vlaamse Brugge? En heeft die benaming iets te maken met de galeien die de Spaanse koopwaren naar de Brugse zeehaven Sluis aanvoerden?... Onze mededeling over Valenschwerc is hier in feite een inleiding tot een lexikografische behandeling van de middelned. term galeiers, gleiers en samenstellingen.

A. Viaene

(8) Anonieme Vlaamse Primitieven. Catalogus van de tentoonstelling te Brugge, nr. 13 (p. 50-51; 207-208) = M. Baes-Dondeyne.

(9) A. Maertens, Onze Lieve Vrouw van de Potterie, Brugge 1937, p. 457-458 (fig.).

(10) J. Opdedrinck, Sint-Janshospitaal te Damme, Tielt 1951, p. 118. Zie ook de Fotografische inventaris van de kantons Brugge (Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium), Antwerpen 1965, p. 365.

(11) J. Philippen, Oud Antwerpsch plateelwerk, in Gedenkboek Frans Claes, Antwerpen 1932, p. 243-245.