Biekorf. Jaargang 70

[p. 251]

Kleine verscheidenheden

HEECOUTERS. - Benaming van een van de talrijke arbeiders- of pijndersneringen te Brugge, aldus genaamd naar hun standplaats op de Eekhoutbrug (gelegen bij de oude Eekhoutabdij). Op die brug stond hun huseken. Bij de blijde inkomst van hertog Filips in 1497 stonden ‘die heecouters’ opgesteld ‘achter tsuvelhuys’ tussen de neringen van de ‘Naaide’ en het bakkersambacht. (Biekorf 1960, 41). De Eekhouters verzekerden vooral het vervoer van het zout, ze waren de officiële zoutdragers; hun nering telde 15 leden in 1500 (RAB. Ambachten, 2^e serie, 3140; nr. blauw 8848). Niet te verwarren met de Zoutwegers. - De latere naam is meestal d'Arbeyders van d'Eeckhoud-brugge, soms ook Eekhouters ofte Cordewagens.

GHEABITUEERT. - Gekleed, (rijk) uitgedost; inz. als retorikale toneelterm: ‘gekostumeerd’, typisch uitgedost. In Tspel van Tilleghem (1509) laat Cornelis Everaert optreden: ‘Eerlicke Edelheyt, gheabytuweirt ghelyc als de heere vander eerlicheyt van Tilleghem. Vreidsaem Ghenouchte, gheabituweirt als een landsman met beesten, honden ende anders’. In Tspel van Maria (1511) is Exsperientich Bethooch ‘een personage gheabytuweirt als een man edelic’. In een ander Mariaspel (1527) is Jonsteghe Gheneghenthede een vrauwelicke personage gentelic gheabytuweirt’. In Tspel van den Wynghaert wordt de habituacie van de zeven personages opgegeven: ‘Upperste Mueghentheyt, als een statelic man up doude eeuwe gheabituweirt. Duechdelic Vermaen, gheabituweirt als een hofmeester trionphant. Voorghaende Bewys, gheabituweirt als eenen gheestelicken wercman. Ziende Blende, gheabituweirt als een ruter vander banc. Hoorende Doof, gheabituweirt als een vraukin vanden gheduene (van plezier). Vroom Labuer, gheabytuweirt als een edel man. Ghewillich Volghen, gheabituweirt ghelyc eenen hofman’. (Spelen van Corn. Everaert, ed. Muller-Scharpé, 362 388 464 498). - Over habituacie, abitatie zie Mak, Rhetoricaal Glossarium 199; Stallaert I 544 (habituatien: toneelkleding in 1554 te Leuven). - Verbinding met staatsie ligt nog in de beschrijving van de intrede te Doornik in 1513 van ‘Maximiliaen de keyser, de coninc van Enghelant, (met hun gevolg) seer rijckelijck gheabitueert’. (Memorieboek van Gent II 29).

KERMESVANE. - Processievaandel. De rekening van de St.-Niklaaskerk te Diksmuide noteert in 1604 de uitgaven voor een nieuw vaandel, misschien een torenvaandel? De tekst luidt: ‘Item betaelt van twee ellen ende half linwaet omme de kermesvane te maeken, 50 sc. Van roo say om een cruus te maeken an de zelve vaene, 24 sc. Voor het maeken van de kermesvaene, 16 sc. Van zes bellen over an de vane te hanghen, 14 sc. Tsaeme 5 lb. 4 sc.’ (Weale, Eglises Dixmude 54-55). Vgl. het kermesvaantje uit ‘zaclaken’ in 1577 aangekocht voor de prochie Varsenare (Biekorf 1960, 139).

POSYTYF. - Klein orgel zonder pedaal. De rekening van de Boursier van de Duinenabdij te Koksijde anno 1564 heeft de volgende uitgaafpost: ‘Den 18. in meye betaelt Mr. Michiel Langhedul orghelmaeker wonnende t'Ypre, voor zyn pensioen van het onderhouden vanden orgele ende het posytyf, ghevallen den eersten in meye 1564’. (SB. Duinen, Rek. 1563-64, f. 27). Hier misschien: het klein klavier van het groot orgel; zie WNT XII-1, 1738.

RONDOOGHE. - Rozetvenster. De schepenkamer te Ieper had in 1436 een groot rozetvenster waarin de Moeder Gods en het ‘vonnis’ geschilderd waren. Een uitgaafpost luidt: ‘Matteux Plaetevoet, glaswer-

[p. 252]

kere, van t'hebben ghevrocht te wetene in scepene camere ant groote rondooghe, t'anzichte van onzer vrauwe...’; aan te vullen door een betaling in 1440 aan dezelfde glazenier voor de uitvoering van ‘twee quarten van rondooghen, daer dat tvonnisse in staet’. (Ypriana II 65). Plaetevoet herstelde tegelijkertijd een ‘trianghele’ van glas-in-lood in de oostgevel van de Halle. - Uit de teksten is niet duidelijk wat voor een justitietafereel door de term vonnis in 1440 betekend wordt: een Laatste Oordeel? of een oordeel van Salomon of van Kambyses? Bijbels of mogelijk reeds ‘antyckx’? de keus van de Ieperse magistraat kennen we niet.

SCAEPBRAKE. - Braak die door de schapen wordt afgeweid. Het hof van Schoeringe te Zuienkerke, dat een belangrijk schaapgoed was, doet in 1450 de volgende uitgave: ‘Van drie grote hopen mes inde scaepbrake te verboorne (= vertillen) ende te spreedene by Jooris Lotin ende Coppin Sas besteit in tasse omme 4 lb. 4 sc. par.’ (St.-Janshospitaal, rek. 1450-51, f. 135). In tasse = in aangenomen werk.

TSINGLE. - Beplante strook om een akker of een hoeve; soms ook een woonstede omvattend. Mnl. cingele, singel. Bij akte van 8 mei 1362 verpacht Mevrouw van het O.L Vrouwegasthuis te Geraardsbergen aan Jan de Voghel van Idegem ‘de tsingle van haren hoven dat si hebben in Ydenghem omme 4 lb. gr. met den huuse diere toebehoren, met drieen appelpoten, twee perren ende tweeen nokkers’. (Devos, Invent. nr. 207). Vgl. de samenstelling synghelhaeghe; dubbele tronkhaag rond of tussen de akkers of weiden; Biekorf 1968, 399. - Betekent tsingle in 1362 misschien ‘partij bomen op rijen geplant’, een kleine boomgaard (?), zoals later voorkomt volgens WNT XIV, 1371. De genoemde fruitbomen (appelaars, perelaars en notelaars) wijzen enigszins in die richting.

STORIERONDE. - Ronde schijf geschilderd glas in een venster. De ‘glasewerckere’ Daniel Louis voert in 1522 voor rekening van de abt van St.-Baafs te Gent het volgende werk uit: ‘Item noch ghemaect tot Clays Damman, up syn goet bachter Byloke, sestien veinsters ende daer in sestien storieronden, 2 lb. 13 sc. 4 d. gr.’ (Messager Sc. Histor. 1836, 332: J. de Saint-Genois). - De glazenier zette ruuten en ronden in lood. De ronde is dan een ‘ghescreven stick’ (geschilderde glasschijf), gezet midden de (ongeschilderde) ruitvormige ruuten van het venster.

De storie of figuratieve voorstelling in de ‘glasronde’ is soms een wapenschild en zo'n heraldiek glasstuk heet dan wapenronde (1541 te Gent). Zie verder.

TREZOORCANDELAERS. - Koperen sierkandelaars om op het trezoor (tritsoor, dritsoir; ofr. dressoir), d.i. het alom aanwezige buffetmeubel in de oude burgerwoning. Een uitgave gedaan in 1540 op het hof van Schoeringe te Zuienkerke betreft o.m. tvermaken van een motalen croone (koperen lichtkroon) ende van zeven motalen trezoorcandelaers te vermanghelen ende te verwisselen ende noch meer handre motale wercke’. (St.-Janshospitaal, rek. 1540-41, ongepag.). In het sterfhuis van kanunnik Joost de Maeyere in 1587 bevinden zich ‘twee eeren tresorcandelaers’. (Archief O.L Vrouwekerk; Caullet, Testaments 112). - Tot de stoffering van het tritsoor behoorden ook het tresoorcleet (1510 Brugge; Biekorf 1964, 340), de trytsoirdwale (1521 Kortrijk), tresoerkannen (1563), en natuurlijk ook de tresoorkeersen (1565 Veurne) om in de koperen look geelkoperen) buffetkandelaars.

VENISOEN. - Wildbraad van groot wild, ndl. venezoen, uit ofra. ve-

[p. 253]

noison; fr. venaison. Voor het feestmaal van de geestelijke bruiloft ofte professie van zuster Anna deed het Sioenklooster te Kortrijk in 1526 beroep op de kok uit de herberg 't Keizerrycke om het wildbraad en ook andere spijzen te bereiden. De uitgave ervoor staat in de kloosterrekening (1526, f. 112): ‘Noch betaelt den man in Keyserycke van dat hy hier quam ghereen tvenisoen ter brulocht van suster Anna van der Gracht ende van dat hy de maeltyt snoenens coocte, 10 sc. gr. o Vgl MnlW s.v. vernisoen (literaire citaten) en het belangrijk art. venezoen in WNT XVIII, 1709.

VERBINLOODEN. - Glazeniersterm. Het vensterlood herstellen en vernieuwen. In 1536 werkt de Brugse ‘glasewerckere’ Pieter Dappere voor rekening van het St.-Janshospitaal; hij wordt betaald ‘over tvermaken ende tverbinlooden van twee oude glaseveinsters int zelve huus [vanden prochiepape]’; hij ontvangt 22 sc. p. ‘mids 3 gr. van naghelen’. (Rekening 1536, f. 18^v). - Vgl. Biekorf 1966, 382 s.v. verbinloot, waar nog geen infinitiefvorm van dit vakwoord werd medegedeeld. - Is mnl. ww. loden met bet. ‘glas in lood solderen’ als glazeniersterm bekend geweest? Verbinloden wordt steeds van herstelwerk gezegd, terwijl verloden ook met bet. ‘(een venster) in glas zetten’ voorkomt.

VERTREITLAPPEN. - De lederen treillappen van een gareel vernieuwen, een werk uitgevoerd door een ‘gooreelmakere’ of door een ‘lappere’. Het hof van Schoeringe te Zuienkerke noteert dit werk onder zijn jaarlijkse uitgaven: in 1445 ‘van 9. gooreelen te vertreitlappen by Pieter den Lappere, 14 sc.’; in 1450 ‘van houde gorreelen te vertreytlappene by Pieter Reysaut, 13 sc.’ (St.-Janshospitaal, rek. 1445, f. 125; 1450, f. 132^v). - Deze verbale vorm veronderstelt een (niet gevonden) mnl. treytlap (zoals mnl. treytstoc). Door De Bo werd inderdaad wvl. treitlap opgetekend met bet. ‘een lederen lap vastgenaaid op den greelbalg onder de treite’. Ook in het noordwesten van de Kempen is treillap bekend met bet. ‘kussentje dat onder de treithaak tegen het kussen van het gareel zit om het drukken van de treithaak op het gareelkussen te voorkomen’. (Goossenaerts, Taal landbouwbedrijf 763). - Over treit, treite (uit ofra. trait; Godefroy X 796) zie MnlW VIII 662; WNT XVII-1, 2388; De Bo s.v. treite.

VLEILROEDE. - Vlegelstaf, vlegelstok. Voor het hof van Schoeringe te Zuienkerke worden in 1450 aangekocht: ‘zes vleilroeden, 8 sc. - zes wilt appelboom vleilroeden, 6 sc. - acht vleitroeden ende 8 vleilcappen, 14 sc.’ (St.-Janshospitaal, rek. 1450-51, f. 132^v, 134^v). Vgl. Biekorf 1964, 95 191. Ook later worden jaarlijks tientallen roeden en cappen voor de dorsvlegels aangekocht.

WAPENRONDE. - Glazeniersterm. Ronde schijf geschilderd glas met wapenschild, in een glasvenster. De Gentse ordonnantie van de schilders, uitgevaardigd anno 1541, bepaalt het volgende betr. de bij het ambacht aangesloten glazeniers: ‘Voort dat niemant [van den ghelaeswerckers] en stoffere blau, groen of rood, in eenighe verwapenijnghe, ghelijck wapenveynsters van onderhalfven voet viercant upwaert, dat ware up de boete van 20 gr. Nemaer van onderhalfven voet nederwaert ende oock wapenronden, die men niet voughen noch schueren en mach, die zal men stofferen, ende anders niet’. (De Potter, Gent V 197). Naar die regeling moet de glasschilder in heraldieke vensterstukken het formaat 42 × 42 cm niet te boven gaan; binnen de toegelaten afmeting liggen ook de kleinere wapenronden, d.i. enkelvoudige glasschijven met heraldiek motief. De technische bet. van wapenronde (MnlW IX 1739) wordt hiermede nader toegelicht. - Zie ook boven s.v. storieronde.

[p. 254]

GELUWE ROCS. - Benaming van een partij die in 1491 in opstand was tegen de Roomse Koning (hertog Maximiliaan). Zij droegen ‘geluwe rocx’ en noemden zich ‘herders’ (pastores); ze liepen de stad rond om de edelen aan te zetten ‘op hun schaapjes te waken’ en riepen daarbij bee bee, blatend als schapen en roepend ‘weidt uw schapen!’ (pascite oves vestras). (Fragments Rombout de Doppere, ed. Dussart 3). De Geluwe Rocx waren een laatste versie van de partij der Coppenholen (Filipijnen).

GROENE ROCKX. - Benaming van een afdeling (drie eskadrons) rulterij die in 1579 tot het Waalse garnizoen van Menen behoorde. Op 28 juli namen de Groene Rockx deel aan een gevecht dat bij Beselare geleverd werd tegen Staatse troepen die door kapitein Baelde uit Ieper waren aangevoerd. (Rembry, Hist. Menin II 229).

ROOROCKS. - Benaming van de bereden gendarmerie van graaf Egmont. Aldus genaamd naar de kleur van hun uniform. Aanwezig in Gent in 1566-67 (Vaernewyck, Beroerlycke Tyden II 289). Dezelfde ruiters heten Roocasacken in het Dagboek van Cornelis en Philip van Campene, ed. De Potter 49-50): Egmont trekt op Dertienavond 1567 naar Oudenaarde ‘ende met hem trocken de Roocasacken, die gheleghen hadden 14 weken tsente Baefs, ende veel qwaets bedreven hadden, zoo wel buten [de stad] als binnen’.

LAMBOYERS. - Benaming van een ruiterafdeling in Spaanse dienst, staande onder het bevel van de graaf de Lamboy, vanwaar hun volksnaam. In 1645 waren de Lamboyers gelegerd rond Duinkerke en kwamen slag leveren bij Hoogstade. Ze stroopten en brandschatten in heel Veurne-Ambacht. (Heinderycx, Jaerboeken IV 126 352).

VLYSSENAERS. - Vrijbuiters van het garnizoen van Vlissingen die, zoals de vrijbuiters uit Oostende en Sluis (Oostendenaers en Slusenaers), georganiseerde strooptochten ondernamen in Binnen-Vlaanderen. In april 1589 waren ‘die van Vlissingen’ doorgedrongen tot op de baan GentKortrijk waar ze, op een paar mijlen van Gent, een konvooi van kooplieden overvielen. Van Hernighem noteert in zijn Dagboek (Nederl. Historien II 108) de plundering van de kooplieden en van de ‘juffrouwen’ door ‘de Vlyssenaers’ die het militair geleide verjaagd hadden. (Biekorf 1959, 406).

ROYALE - Partijgangers van de koning gedurende het Frans-Vlaams konfikt van 1323-1328. De klerk van de stad Ieper betaalt op 18 juni 1328 twee florijn aan ‘Jan van de Walle van Terenbuerech, van dat hi bescadecht was, van dat hi ene herberghe ydel hilt te onse lieden bout, die daer ycomen zouden hebben als de royale daer waren.’ (Comptes Ypres II 870).

LEEREN EERSGATEN. - Naam van een machtig Duits ruiterkorps dat in de Nederlanden opereerde in 1568 onder leiding van de hertog van Zweibrücken, die met prins Willem van Oranje in bondgenootschap getreden was. Door het volk zo genoemd omdat zij ‘meest Leeren of zemen broecken draghen’. In zijn Sermoenen ging Broer Cornelis Adriaensz van het Brugse Minderbroederklooster herhaaldelijk los tegen ‘die luysige Leeren eersgasten’. (Biekorf 1960, 59-60). - Als synoniem van Leeren Eersgaten verschijnt ook de naam Duytsche swarte Ruyters, die echter ook aan andere en later alhier opererende korpsen gegeven wordt.

A.V.