Biekorf. Jaargang 70
(1969)– [tijdschrift] Biekorf–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 213]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Bedevaartvaantjes van hier en eldersBij het verschijnen van: J. PHILIPPEN, De oude Vlaamse Bedevaartvaantjes. Hun volkskundige en cultuurhistorische betekenis. Diest, Europa, 1968, 149 blz., ill. 720 BF, (form H 30 × B 21), geb. Collega Jules Pieters, Oostvlaams volkskundige en lid van de Koninklijke Belgische Commissie voor Volkskunde, karakteriseert als echt-Vlaamse en onvervalste volkskundige verschijnselen: onze ommegangsreuzen, onze patakons en onze bedevaartvaantjes. Op voortreffelijke wijze heeft hij zelf het voornaamste onderzoek over de patakons in onze gewesten geleid terwijl hij over bedevaartvaantjes in verband met paardenommegangen een niet minder grondige studie heeft gepubliceerdGa naar voetnoot(2). Het ontbrak het bedevaartvaantje tot nog toe niet aan belangstelling. In 1922 verscheen het meesterwerk van Emile H. Van Heurck, die zijn persoonlijke collectie van meer dan 500 exemplaren naar plaatsnaam en bedevaartoord inleidt, catalogeert, beschrijft, van commentaar voorziet, bibliografisch bepaalt en bovenal ongemeen sterk illustreert. Dit werk hield stand onder de tien mooiste uitgaven over Vlaamse volkskunde, antikwarisch gezocht en bijna onvindbaar geworden, en als het dan eens opdaagt, zeer duur betaald! Emile Van Heurck bleef sinds 1922 de enige die de bedevaartvaantjes van het hele land en van aanpalende verspreidingsgebieden globaal heeft beschreven. Die eigenschap valt vooral te vermelden omdat de belangstelling van zijn navolgers en leerlingen enigszins is geëvolueerd en zich helemaal beperkt tot eng provinciale grenzen. In 1942 vangt M. Van Coppenolle aan met de Westvlaamse inventaris, in 1958 volgt R. Van der Linden met de Oostvlaamse en in 1963 beperkt J. Philippen zich tot een inventaris van de Oostbrabantse produktie vóór 1850. In 1961 verschijnt een algemeen mariale tentoonstellingscatalogus van R. Van der Linden naar aanleiding van Virga Jessefeesten te Hasselt. Al die provinciale monografieën verwerken Van Heurcks gegevens in eigen streek, vullen die soms verouderde nota's met (zeer geringe) ontdekkingen van oudere exemplaren aan en beschrijven de niet altijd even interessante produktie na 1922. Elke auteur heeft hierbij eigen verdiensten, hij helpt in ieder geval steeds de belangstelling voor het fenomeen aanwakkeren en de verzamelwoede in stand houden. De nieuwe studie van J. Philippen verschilt helemaal van op- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 214]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
vatting. In de vroegere werken wijzen alle auteurs slechts inleidend op de specifieke eigenschappen van de vaantjes maar die gegevens balde niemand samen in een algemeen studieoverzicht. Dit is nu de taak die Philippen op zich heeft genomen, de resultaten van zijn zoeken heeft hij gebundeld in een prachtig drukwerk, dat ook getuigt voor de goede smaak en het kunstgevoel van de auteur. Alhoewel dit werk zich beperkt tot de oudste en boeiendste produktie verspreid over het hele Vlaamse land, brengt het juist door die beperking het interessante deel van het onderwerp in de algemene belangstelling, ook van de niet deskundige noch gepassioneerde verzamelaar. Het is een handleiding en een uitstekende inleiding tot en bij een bij uitstek Vlaams volkskundig verschijnsel. Hier vindt men uiteindelijk gegroepeerd en geïllustreerd alle aspecten van het aantrekkelijk probleem ‘bedevaartvaantje’: ontstaan en bakermat, verspreiding, soort en verschijningsvorm, techniek en uitvoering, kunstwaarde, volkskundige en cultuurhistorische betekenis, karakter van het verschijnsel. Talrijke registers vergemakkelijken raadpleging en behandeling, terwijl de buitenlandse amateur wordt geholpen met beknopte overzichten in het Frans, Duits, Engels, Spaans en Italiaans. Wel een luxueuse formule voor een niet minder luxueus drukwerk. Het is alsof het sprookje van Assepoester hier werkelijkheid wordt. Het ooit geminacht vaantje van de volksmens-bedevaarder, uitwendig vertoon van volksgeloof in vroegere tijd meer dan heden in eer gehouden, wordt hier uitverkoren tot kroonprinses van de Vlaamse volkskunde. Al is de lieftallige prinses in werkelijkheid vijf eeuwen oud, ze blijft wedijveren met alle moderne ‘missen’. Een klein overzicht van een tiental oudste exemplaren kan als wetenswaardigheid even uit Philippens zorgvuldige inventaris worden losgemaakt.
Een nochtans niet te verwaarlozen aspekt van de vaantjes- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 215]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
studie werd door alle publicisten onderbelicht of helemaal niet belicht. Die schaduwvlek hangt over de historiografie van het onderzoek zelf. Wie en waar? Van Heurck verschijnt als de profeet in een woestijn en zijn discipelen verkondigen zijn leer alsof niemand vóór hen in geen enkele gouw zich over het verschijnsel heeft gebogen. Philippen maakt zich hierbij wel verdienstelijk door heel even, in bibliografisch overzicht met commentaar, te wijzen op de oudste belangstelling in onze gewesten. Uit de enkele nota's van Philippen blijkt duidelijk dat in West-Vlaanderen ongeveer een eeuw geleden de interesse werd gewekt. In zijn Westvlaams overzicht heeft M. Van Coppenolle nagelaten de vroegste groei van het vaantjesonderzoek inleidend te behandelen, al kan men verder in dit werk voorname gegevens in de plaatselijke beschrijvingen terugvinden. Een beknopt onderzoek, dat vatbaar blijft voor aanvullingen, onthult de volgende feiten. In 1853 verschijnt de eerste jaargang van de Annales du Comité Flamand de France, Raymond de Bertrand publiceert er een uitvoerige studie over de volksdevotie in het arrondissement Duinkerke en geeft als illustratie een afdruk van het bedevaartvaantje van S. Folquinus te Ekelsbeke, in 1643 door Guillaume du Tielt gegraveerd. Mogen we hier veronderstellen dat voor het eerst in een wetenschappelijk tijdschrift het vaantje als volkskundig verschijnsel wordt voorgesteld? Zeker is hierbij wel, dat de Bertrand zelf op dit volkse drukwerk werd gewezen door Carlier ainé, een Parijse correspondent van het Comité Flamand. Daarna trad hij ook in verbinding met Ferdinand Van de Putte, alsdan pastoor te Boesinge. die hem voldoende gegevens over vaantjes mededeelt om zijn latere bijdrage erover te stofferenGa naar voetnoot(3) In een studie over de St. Walburgakerk te Veurne, in 1862 verschenen, schenken de auteurs Charles Carton en Ferdinand Van de Putte aandacht aan het plaatselijk bedevaartvaantjeGa naar voetnoot(4). Wanneer Adolf Duclos dan in 1870 over Veurnes Beschermheiligen een zeer verzorgde studie uitgeeft, drukt ook hij naast twee devotieprenten een exemplaar van het bedevaartvaantje over. En dat zijn dan wel de eerste Westvlamingen, die zich over het bedevaartvaantje ontfermen. Waar men Duclos aantreft, vindt men in die tijd ook Rond | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 216]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
den Heerd. In 1870 drukt hij zijn Veurnse cliché als buitenkansje voor zijn abonnees, terwijl in 1873 een medewerker onder de schuilnaam Jan Bruggeman het eerste algemene artikel aan vanen en vaantjes wijdt. Bij een afbeelding van het vaantje van Evergem (O. VL.) beschrijft hij dit vaantje samen met een Iepers Sint-Eiooisvaantje, het Gertrudisvaantje van Zandvliet en twee vaantjes van Lebbeke (O. VL.). Eigenaardig schijnt het wel, dat Jules Colens in 1872-73, alsdan adjunct-conservator van het Rijksarchief te Brugge, eveneens een korte nota publiceert over datzelfde Zandvliet in het tijdschrift La Flandre, een uitspraak van de Bertrand hierbij overnemend en het vaantje zelf overdrukkendGa naar voetnoot(1). Van 1873 tot 1874 blijft RdH. het vaantje huldigen met het overdrukken van modellen van Veurne, Zillebeke, Ieper en Izenberge. In 1881 drukt ook Edmond Van der Straeten een drietal vaantjes over in zijn Théatre villageois. Is dit het eerste wetenschappelijk werk dat het vaantje ruimer bekendheid schenkt? De Ieperse staatsminister en historicus A. Vandenpeereboom (1812-1884) bezat een belangrijke verzameling koperplaten herkomstig uit het fonds van de Ieperse graveerdersfamilie du Tielt. In de Annales d'Ypres et de l'ancienne West-Flandre IX (1880) publiceerde hij een beschrijving van zijn verzameling met afdruk van twee vaantjes (O.L. Vrouw van de Rozenkrans, Ieper en St.-Vincentius, Watten). In de speciale overdruk (4o, op 30 exemplairen) van zijn studie over Guillaume du Tielt (Ieper 1882) heeft Vandenpeereboom nog vier andere afdrukken van vaantjes bijgevoegd: Gadelieve van Gistel, Gillis van Watten, Augustinus van Esen en Bartholomeus van Hoge zieken (Ieper). Van een zestal andere vaantjes geeft hij een beschrijving. Die beknopte gegevens schijnen te bewijzen dat aan Westvlamingen, met de scherpzinnige Duclos op een ereplaats, de eer toekomt de bedevaartvaantjes als volkskundige valuta te hebben erkend. Later zijn het de verzamelaars zelf die verdienstelijke catalogi samenstellen en uitgeven. Opvallend hierbij dat ook die verzamelingen allerlei avonturen kunnen beleven. J. Philippen zinspeelt op de verzameling van de Gentenaar E. Callion, die op een veiling in 1867 tegen hoge prijzen werd verspreid. Het is oorspronkelijk een nota van de welingelichte Jan Bruggeman in RdH. Over de verzameling van Jan Broeckaert | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 217]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
van Dendermonde, tentoongesteld op de folklore-expo 1910 te Brussel, kon Philippen wel meer details mededelen. Van die expo bestaat er een catalogus ten dele door Isidoor Teirlinck samengesteld en na Broeckaerts afsterven in 1911 werd zijn verzameling van 225 vaantjes aangekocht door Emile Van Héurck, die dit zelf vermeldt in de inleiding van zijn studiewerk. Ook de verdere lotgevallen van Van Heurcks vaantjesbezit blijven belangwekkend. Zijn privécollectie van 500 exemplaren behoort thans tot het openbaar-volkskundebezit. In 1921 schonk Van Heurck zijn volledige verzameling volks- en kinderprenten aan het Prentenkabinet van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, terwijl diezelfde instelling in 1931 zijn verzameling volksboeken aankocht en zijn unieke verzameling bedevaartvaantjes als erfenis verwierf. Dagelijks is het mogelijk die collectie van hoge waarde in de Brusselse Albertina te raadplegen, zodat ieder werklustige volkskundige zich als een dankbare erfgenaam van de voorname Antwerpse maecenas mag beschouwen.
Hervé Stalpaert | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
BijlageVan de geboden gelegenheid kunnen we gebruik maken om een Westvlaams bibliografisch overzicht vast te leggen met bijvoegsels aan het werk van M. Van Coppenolle. Zowel de auteur van dit Westvlaamse repertorium van bedevaartvaantjes als zijn streekgenoot Walter Giraldo hebben het nieuw ontdekte en de nieuw uitgegeven vaantjes bijgehouden. Toch kwam de merkwaardige vondst van J. Geldhof, die het 18deeeuws unicum van Blindekens Brugge ontdekte en beschreef. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Afkorting:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Overzicht
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 218]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||