Biekorf. Jaargang 70

[p. 123]

Kleine verscheidenheden

AMMELGIERE. - Die met email bekleedt of versiert, emailleerder De ‘ammelgiere’ kon, te Brugge, lid worden van het St.-Elooisgild en zijn vak uitoefenen als ‘poortersneringhe’. Sommige leden van het ambacht der goud- en zilversmeden verschijnen ook als ‘ammelgieres’. Op 12 maart 1420 wordt Thomaes Quareel f. Jans uit Pontoise in het poorterboek te Brugge ingeschreven ‘omme te hebbene zyne vryhede vanden ammelgieres’. (Indices poorterboeken, ed. Parmentier I 161). Het ww. amelgierne (emelgieren, amellierne) en het adj. geamelgiert (gheammailliert, ghamiliert) komen meer voor dan de beroepsnaam. In de jaren 1419-1425 werkt te Nieuwpoort de emailleerder Jan van der Postelrie: voor rekening van de stad heeft hij een zilveren kenteken ‘vergoud ende gheamelgierd’; in 1425 wordt hij betaald om in twee zilveren vergulde kroezen met deksel ‘te stelne ende amellierne vier esmausen’ (Biekorf 1964, 90). - De geëmailleerde heraldieke of symbolische platen die het zilverwerk versierden, heten amausen (ysmause te Oudenaarde in 1407; esmausen te Nieuwpoort in 1425), ontleend aan ofr. esmal (met bet. geëmailleerd stadswapen; Godefroy IX 533), later esmail. De mnl. vorm amausen weerspiegelt ofr. esmauz. De ofr. vormen gaan terug op een frankisch smalt (oudhd. smelzi, hd. schmelz). - Voor de terminologie van de oude emailkunst is zeer belangrijk L. De Laborde, Glossaire français 273-299; Parijs 1872), alsook Gay I 612-624.

DE DRAKE STEKEN. - Gezegd van de Sint-Joris (figurant) in de oude ommegangen. De schepenen van Hulst schenken in 1470 een kan Rijnse wijn aan ‘Wouter Snoer die sent Joris was ende stac de drake’ in de ommegang. (Stadsrek. Hulst 1469-1470). Op een dergelijke voorstelling wijst ook de volgende uitgaafpost betr. een voerman in de stadsrekening van Axel anno 1505: o Van dat hij met zijnen peerden voerde op de sle een personaige in de processie ende voort dat hij de greppe vulde met eerde daer men de drake stac’. (Stoett, Nederl. Spreekwoorden nr. 487). De ‘canevetsen’ draak was met stro opgevuld. De ridderheilige-figurant stak met de lans naar de meegesleepte draak. Mnl. steken: term uit tornooi en steekspel met bet. bevechten met de lans.

EVERSHOOFT. - Kop van een wildzwijn (ever) als herkenningsteken op wapens aangebracht. De geestelijke heren van het Proossche van Brugge bekostigden in het najaar van 1467 de lichting en de uitrusting van een dozijn ‘saudeniers’, die in het leger van hertog Karel aan de strijd tegen Luik gingen deelnemen. Het uniform van de mannen was een wit-blauwe ‘journeye’ met borduurwerk; ze waren gewapend met ‘glavien metten clauwieren’ (hallebaarden met haken). De rekening van het Proossche (RAB. Proosdij nr. 379) noteert op 16 okt. 1467 een uitgave om ‘de voorseide glavien te vaerwene ende up elke glavie te malene twee evershoofden’.

JUWELERYE. - Juwelenhandel. Op 15 juli 1482 werd een akkoord bereikt tussen de magistraat, de hooftmans en de dekens van de ambachten te Brugge betreffende de bouw van een pand (galerij) in het Minderbroedersklooster; -die nieuwe expo-galerij zou voorbehouden blijven aan de juweliers gedurende de toondagen van de ‘Brugghemarct’ (jaarmarkt). De stadsrekening 1482-83 (f. 40^v) resumeert het akkoord uit de Groenenbouc (Gilliodts, Cart. Estaple II 239) en schrijft: ‘datmen dade maken eenen pand ter zekerster plecke ende ten besten gherieve vanden coopman, daer in dat staen zouden de cooplieden

[p. 124]

hemlieden gheneerende metter neeringhe vander juwelerye, ende datter an cleift...’.

CONCHYERGERIGGHE. - Vrouw van de kantinebaas van het schepenhuis (stadhuis); de man heet mnl. conchyerge, consierge. De stadsrekening van Kortrijk voor het jaar 1575-76 (f. 150^v) heeft de volgende uitgaafpost: ‘De conchyergerigghe vanden schepenhuuse deser stede de somme van 146 lb. 15 sc. par. ter cause van tfestyn ghepresenteirt myn heere den grave van Reulx als gouverneur van Vlaenderen ghecommen binnen deser voornoemde stede up den 18. van april 1576’. De stedelijke wijnkelder werd uitgebaat door een waard die in de rekeningen verschijnt als ‘conchierge vanden wynkeldere deser stede’: zo o.m. Joos van de Walle in 1573 (Stadsrek. 1573-74, f. 87). Door die conchierge werd de wijn voor de (talrijke) officiële wijnpresenten geleverd. Zijn officie ging, bij sterfgeval, over naar de weduwe. Een conchyergerigghe kan ook de weduwe in funktie van een overleden conchierge zijn. Dit geldt voor meer andere vrouwelijke ambachtsnamen zoals barbiersterigghe, hersaterigghe, casteleinsterigghe, clocluudeghe, maerscalkege, medecijneghe en andere meer. - Over consierge als waard van een loge of natiehuis, zie Biekorf 1963, 383.

COSTGAVE. - Van graan gezegd. Zuiver, gaaf, goed gereinigd. Ridder Raas van de Voorde verpachtte op 15 januari 1389 aan Jan de Wreede in negenjaarse pacht het goed te Voorde gelegen in St.-Pauwels (Waas). Een van de voorwaarden bepaalt dat de pachter aan de heer jaarlijks zal leveren 12 mud rogge en 13 mud evene (haver) ‘costgave goed, coopmans mate’. (Jaarregister van de Keure, reg. 11, f. 30). Vgl. costegeve in een Brabantse tekst bij Stallaert II 105. - Ook gezegd van baksteen (1464 Gent) en van laken: een reglement voor de draperie te langemark bepaalt in 1444 dat de ‘loonverver’ de lakenen moet ‘varven costgaeve ant rec ghelijc den anderre laekennen zijn’. MnlW s.v. castgave; vlg. ook gancgave.

CROMSTERD. - Muntnaam. Kleine Vlaamse zilveren munt (dubbele groot van 1,80 g.) ingevoerd op 10 april 1418 onder graaf (hertog) Jan zonder Vrees. Zo genoemd naar de leeuw met een naar binnen krullende staart. (De gegevens van Verdam en Stallaert s.v. zijn te korrigeren naar de studie van Enno van Gelder, Aantekeningen bij de Vlaamse muntslag in RB Numismatique 1961, 137-156). De aanmunting van kromstaarten in Vlaanderen is zeer omvangrijk geweest. Na de botdrager van graaf Lodewijk van Male is geen Vlaamse munt zo veelvuldig nagevolgd als de kromstaart. In een schepenakte van 14 maart 1423 (n.s.), uitgaande van schepenen van Steenberghen (N.-Brab.) en betreffende een erfpacht van 190 vimme moer (gelegen bij Bergen-op-Zoom) door de abdij Ter Duinen uitbesteed aan Jan die Pottre en medeplegers, komt de volgende duidelijke tekst uit de eerste jaren van omloop van de kromstaart: ‘omme hachte ponden tiene scellinghe grote elc vimme vlaemschs ghelts zulker munte als nu ter tijt ganc heift in Vlaenderen, den penninc van twee grote ghesleghen vanden hertoghe Jan ende Philips diemen heet den cromsterd voer twee groten of de waerde daer af in andren ghelde ganc hebbende binnen Vlaendren...’ (Archief Duinenabdij. Rubriek Bergen-op-Zoom, akte 1422 v.s.).

LIGGHERE VAN PRUCEN. - Konsignatiehouder van het ambermonopolie, residerend te Brugge. Zijn kommittent was de Duitse Orde (Pruisheren), die het monopolie van de Oostzee-amber (gele amber) in handen had. De ‘ligghere’ is het die de amber uit Pruisen ontvangt, hij

[p. 125]

is het die de koopwaar uitweegt aan het ambacht van de paternostermakers, die de grote afnemers zijn voor het vervaardigen van de zeer gegeerde amberkralen. De ligghere bemiddelt ook de betalingen en de kortingen, het ambacht kocht immers in gemeenschap. (Prof. J.A. Van Houtte in Hand. Emulation 82, 1939, 163). De Keure van de Paternostermakers, opgesteld ca. 1450, behandelt onder art. 41 het geval van een lid van het ambacht die ‘bi vriendscepen of bi jonste vanden scaffre of vanden ligghere van Prucen eenich ammer ghecreghe...’ en daardoor de gezamenlijke aankoop zou ontwijken. In 1434 was een zekere Andries Coyan ‘ligghere ende facteur van den grooten scaffere van Coninxberghe vander duutscher ordene’ te Brugge. (Gilliodts, Invent. V 21). Uit de Hanserecesse (X 281) blijkt dat ook Brugse kooplieden hun ligghers in de Duitse Hanzesteden hadden. De nederduitse tekst uit 1450 is daarover duidelijk: ‘Ock so hedden de poirters van Brugghe ere liggers alomme oostwaert, den se ere quade gued toe und off senden in den lande, daer se legghen’. MnlW IV 594. Kiliaan (1588) bepaalt liggher als ‘hospes assiduus’ (vast verblijvende gast) en tegelijk als tijdelijke gast, hetgeen wijst op een evolutie in de betekenis.

MANSHOIJRIE. - Mannelijke afstamming. De wapenheraut Cornelis Gailliard zag in 1563 in de kapel van het slot Zandenburg bij Vere de begraafplaats van de in 1487 overleden Wulfaert van Borsele, en hij noteert in zijn dagboek: ‘Desen was den laesten van manshoijrie van die van Borsele, here van der Vere’. (Bethune, Epitaphes 394). Vgl. manshoir (mannelijk afstammeling) bij Stallaert II 188, alsook MnlW s.v. mansoor.

NAVERNE. - Auvergne, oud graafschap en provincie in Frankrijk. Op 12 april 1431 wordt in het poorterboek van Brugge ingeschreven: ‘Vydal Rossingooi van Puuts int land van Naverne, omme bevryet te sine ende te doene tambocht vanden zelversmeden’ (Poorterboeken ed. Parmentier I 168). - Puuts is een Vlaamse vorm voor Le Puy, het beroemde bedevaartsoord in Auvergne (Velay).

SANETRISE. - Meervoudsvorm van sanetrie = santerie, salterie alias souter: psalmboek. Uit de inventaris van het St.-Janshospitaal te Brugge, opgenomen in de rekening van 1385 (f. 40^v): Item een bible in drie boucken. Item twee groote sanetrise beede zomerdeel ende winterdeel. Item j. grooten bouc es een gradaelre ende j. antefenare’. Vgl. salterie, santerie in MnlW, met andere betekenis.

SCHEUREN. - Gezegd van grasland, meersen, weiden. Omploegen en in bouwland veranderen. Uit de costumen van de Oudburg van Gent: ‘Anno 1563: Dat men meersschen ende hettinghen nyet schueren en mach, dan by expressen consente van den proprietaris’. ‘Anno 1696: Ende alles voorder doen t'geene ordinaire pachters naer landrecht ende coustume ghehouden... syn te doene, sonder de landen te verhandtsaeden, de meerschen te schueren...’ (Cout. Vieuxbourg, ed. Berten, 267, 444-445). Het register van de Schooflanden van de St.-Pietersabdij van Gent (RA Gent, fonds St.-Pieters, reg. nr. 113, f. 45) noteert anno 1702: ‘Item op 31 ½ roeden meersch dat ten jaere 1673 gheschuert es gheweest...’. Vgl. de oude uitdrukkingen: ‘land dat wylen meersch was,... dat wylen weede was’. Voor jongere voorbeelden zie De Bo en WNT s.v. scheuren.

SLAPERS. - Muntnaam. Zilveren munt met kop van de vorst, het eerst geslagen in Milaan in 1474, daarna in veel Italiaanse staten en in Frankrijk. Vrij veel in de circulatie in de Nederlanden. De Valuatie

[p. 126]

vanden zilveren ghelde van 1499 (muntplakkaat bij Polain nr. 2770, noemt o.m. ‘die mylaensche hoefden diemen zeght slapers, 18 grote’ Syn. van slapers is hoefden: ‘die hoefden ende van ghelijcke penninghen van Savoyen’ (1499). In 1521: ‘Die sIepers milaensche, savoysche ende andere’. In teksten uit 1530: ‘Slapaerts van Montserrat. Slappaerts metten arendt.’ (Biekorf 1956, 358). Syn. is ook testoenen (fr teste) naar de kop van de landsheer: testoenen van Milanen, oude testoenen van Ferrare (type Renaissance-munten met portretkop in profiel). - De naam slapers, slapaerts betreft oorspronkelijk munten van Italiaanse staten geslagen in het quattrocento: de portretkop van de prins vertoont antieke (gedoofde) ogen.

VUEGHELWEE. - Gezegd van land dat ledig en onbebouwd ligt. Nog heden bekend in Wvl. (De Bo s.v. vogelweide). Uit de rekening van het St.-Janshospitaal te Brugge anno 1495-1496 (f. 22), kapittel ‘Ontfanc van landtpachten in Breedene: ‘Gabriel f. Thomaes hadde in pachte 1 line 75 roeden lands omme 28 sc. par. tsjaers, twelcke nu vueghelwe (sic) licht, ontfaen niet. - Jan f. Adriaen Karels hadde in pachte 1 ghemet 96 roeden lands in 3 pertcheelen omme 42 sc. par. tsjaers, twelc nu vueghelwe licht, onfaen niet. - (In Vlisseghem). Willem de Codt hadde in pachte 1 line 25 roeden lands omme 10 sc. par. tsjaers, twelc nu vueghelwe licht, ontfaen niet. - Zie andere jongere teksten uit Vlaamse Costumen in MnlW IX 779. - De heden gebruikelijke uitdr. is: ‘land veugelwee laten liggen’, zie o.m. Teirlinck; vgl. echter de op enkele plaatsen in Zeeland opgetekende uitdr. ‘in veugelweie leggen’ (braak leggen van bouwland), in Wdb Zeeuwse Dial. ed. Ghijsen, 1065.

WYNCRIERE. - Hetzelfde als mnl. wynroeper, wynsegghere: ‘Omroeper belast met het uitroepen op de straat, wanneer een nieuw vat wijn was opengestoken’ en die er ook van te proeven gaf. De volkstelling van Ieper noteert anno 1431 twee inwoners als ‘wyncriere’. (Dénombrements, ed. Pirenne 482). Vgl. de crieres de vin te St.-Omaars in 1280. (KvHaz. I 76). De wyncriere van 1431 wordt wel onderscheiden van de wynmetere, de wynscroedere en de wyntavernier. Dit alles te Ieper. Een hallegebod van 1468 betr. de regeling van de wijnverkoop in Brugge leert dat de kontrole van de nieuwe wijnen toevertrouwd was aan gezworen wynspuwers (al. wynspughers): deze ambtenaren - twee of drie in aantal - namen de proef uit het nieuwe vat in het bijzijn van twee wethouders. (Hallegebod van 27 sept. 1468).

WILTSNAKE. - Wilsnack, gelegen in de Westpriegnitz (halfweg tussen Hamburg en Berlijn). In 1430-1540 zeer bekend bedevaartsoord van het Wonderbloed; zie Biekorf 1968, 5-17, over Wilsnack in het oude strafrecht. - Anthuenis Kersteman, beëedigd edelsmid in het ambacht der goudsmeden van Brugge, had de keure van het ambacht overtreden. Zijn veroordeling door de ambachtsraad had hij met ‘injurieuselike’ woorden afgewezen. De nieuwe veroordeling op 23 juni 1455 was dan ook zwaarder dan de vorige: Kersteman zal een geldboete betalen en daarenboven, tot eerherstel, ondernemen ‘eene pelegrimage ten heileghen bloede te Wiltsnake’. (Hand. Emulation xxxi, 115). De afkoop van de Wilsnackvaart wordt op 24 pond par. gesteld. - Andere grafieën in Nederlandse bonnen zijn: Wilsenaken, Wissenake, Wilsnake.

A.V.