Biekorf. Jaargang 70

[p. 59]

Kleine verscheidenheden

AWEETERS. - Mannen van de nachtwacht, rondgaande nachtpolitie Onder de jaarlijkse fooien door de bursier van het St.-Janshospitaal te Brugge uitgereikt komt anno 1459 (Rek. f. 89) een som van 24 sc. par ‘den aweeters ende lyfcnapen vanden burchmeesters’. De ‘garssoenen’ van de dagpolitie ontvangen evenveel. De term hauwetters verschijnt reeds in 1337 in een Voorgebod van Gent (ed. De Pauw, 9-10): ‘Dat niemene en wandele naer dachterste clocke, no met lantaerne no sonder lantaernen, uteghesteken de hauwetters, vroede vrouwen, surgiens ende priesters, up de boete van drien ponden’. In de Inqueste van Oudenaarde anno 1342 getuigt Jacob Cleenrente, cordewanier, dat hij ‘sach de auweters in te Oliviers Cabelliaus’. (Annales Emulation 25, 279). - Mnl. aweit (ofr. agaist, esguet, awais; fr. guet) vertoont veel spelvormen: haweet, hauweyt, halweite, steeds met bet. rondgaande nachtwacht, in de 15e eeuw ook de parade van de nachtwacht. Zie Verdam en Stallaert s.v. aweit en Gailliard, Keure van Hazebroek 11 11-12; IV 113 317. - Te Duinkerke in 1582 werden de burgers naar de nachtwacht opgeroepen door de hauweyt-clocke. (Kronijk, ed. Piot 628).

BOETEWERC. - Herstelwerk aan ledergoed, inz. zadel- en paardentuig. In de rekeningen der jaren 1360-1370 van de priorij ter Elmare (afhangend van de St.-Pietersabdij - Gent en gelegen in het gebied van het huidige Waterland-Oudeman) komen als regelmatige posten voor de uitgaven aan de zadelmaker onder de rubriek ‘ter zadelrien van nyewen werke ende van boetewerke’. (Appeltjes Meetjesland XIII 168). - Mnl. boeten (herstellen) is, als ambachtsterm, zeer verbonden met het ‘leder’. De boeters (schoenlappers) vormden te Brugge in 1452 een ‘let’ van het ambacht der cordewaniers; hun beroep heet boeterscip. (Biekorf 1963, 287). Doch ook koper werd geboet, mnl. ketelboetere = ketellapper.

FASSELRE. - Maker van ‘fasceel’ (gekloofd brandhout). De stadsrekening van Ieper noteert in 1329 de volgende uitgaafposten: ‘Van 200 berden te yredene, 28 s. Twee fasselres, van 2 daghen, 5 sc. 4 d. Eenen man, van faisselen te makene, van 3 ½ daghen, 5 s. 1 d. Eenen faisselre, van 2 ½ daghen, 3 s. 7 d.’ (Comptes Ypres II 999-1001). - Over fasceel zie MnlW s.v. en De Bo s.v. fasceel en samenstellingen (fasceelhout, - schier, - stok).

KEYTKELDERE. - Kelder waar keyte bewaard en verkocht (ook geschonken) werd. In 1534 was Pieter van der Beke eigenaar van een huis gelegen aan de Koornlei te Gent. Deze eigendom wordt beschreven als een ‘huus, stede ende erve ghenaempt den Lintwoorme, daer men den keytkeldere useert te haudene’. (RA Gent. Vrij huis vrij erve 1529-1547. f. 65^v). - De bepalingen van mnl. keyte, coyte, cuite, lopen uiteen: zie MnlW III 1680; Stallaert II 118; Gailliard KvHaz. II 415. De term keyte dekt, al naar gelang tijd en plaats, verschillende biersoorten. Te Brugge werd in 1450 keyte ingevoerd uit Delft (Delftsche keyte) en uit Gouda, terwijl er ook een plaatselijke Brugsche Keyte gebrouwen en getapt werd. Reeds ca. 1450 werd de oorspronkelijk Hollandse keyte te Brugge nagemaakt en was een verordening nodig om de ingevoerde keyte tegen de lokale namaak (van lager gehalte) te beschermen. - De fna. Kuitenbrouwer is eigen aan Holland, bakermat van de kuyt (Kiliaan), en was reeds ca. 1500 te Utrecht bekend (Verdam s.v. coytebrouwer). De Brugse kroniekschrijver Despars (+ 1597) laat Jakob van Artevelde in 1335 optreden als een burger van Gent ‘die welcke een rijke keytebrouwers wedewe ghetraut hadde’. (Cronycke II 316). Despars heeft hier zijn

[p. 60]

modellen (Froissart, Meyerus) zeer vrij weergegeven en hun ‘brasseur de miel’, ‘medeblandere’, vervangen door een bierbrouwer ofte ‘keytebrouwere’. - Over de samenstelling keytevoerdere zie Biekorf 1963, 255.

LARGESSE ROEPEN. - Op grote feesten, zoals blijde inkomst, vredesluiting en ordekapittel (Gulden Vlies), riepen de herauten largesse! largesse! als teken dat geschenken zouden uitgedeeld en geld uitgestrooid worden. Bij de geboorte van het eerste kind van Maria van Bourgondië te Brugge in 1478 was de vreugde buitengewoon groot omdat het een zoon was en erfprins van Vlaanderen. Op de geboortedag zelf, 22 juni, werd de blijde gebeurtenis door de burgemeesters afgekondigd ‘ter halle huut’ (uit het gebodvenster van de Halle) ‘ende stroyden daer goud ende zilver ter hallen huut’. (Boeck van Brugge 5) Toen hertogin Margareta aan het volk, midden op de markt, het kindje ‘al naect’ liet zien om hen te overtuigen dat het wel een jongetje was, deed Adolf van Kleef, heer van Ravesrein hetzelfde feestelijk gebaar, hij ‘saeyde ghelt, gout ende silver. Ende sie riepen alle: largesse, largesse’. (Wonderlijcke oorloghen van Maximiliaan, ed. Jappe Alberts 50). Bij het uitstrooien van geld op het kapittelfeest van de Vliesorde te Brussel in 1516 werd ook largesse! largesse! geroepen. (Biekorf 1962, 201). - Het gebruik van strooi- en zaaigeld heeft stand gehouden tot op de vooravond van de Franse verovering in 1794: op de inauguratie van Keizer Frans II te Brussel op 23 april 1794 werden nog gelegenheidspenningen (médailles) uitgestrooid.

ORDENEN. - Ardennen. In 1459 betaalt het St.-Janshospitaal te Brugge 10 schellingen grote, zijnde een jaarlijkse waarborg tegen razernij aan ‘Sinte Hubrecht van Ordenen over al onse beesten’. (Rek. 1459-60, f. 91^v), Vgl. de vorm Naerdanen te Menen in 1454 (Biekorf 1968, 61). De Excellente Cronike noemt (f. 168) de ‘grave van la Roche in Ardanen’ (1531).

PRINCEKINT. - Zoon van de regerende graaf, erfprins. De pachtbrief van het goed Elmare (Waterland), toebehorend aan de Gentse St.-Pietersabdij, regelt in 1340 de plichten en rechten van pachter Everard Pieterssone. Een artikel uit die brief luidt: ‘Vort wart zo zake dat ten hove ter Elmare came bisscop of andre prelaet, prince oft princekint, daer of zoude die Everard pachtere voerseit hebbene ne ghenen cost ende wesen scadeloes’. (Appeltjes Meetjesland XIII 167). - De eerste bet. van kint is wel erfprins, troonopvolger (van de graaf); vgl. echter de kindre van Vlaendren met bet. de zonen van de graaf, zoals ofr. enfants de France (kroonprins) en spa. infante. Princekint werd waarschijnlijk in de ruimere zin (rechtstreeks familielid van de graaf) geïnterpreteerd.

TOTE. - Spits hoofddeksel van vrouwen; in de 15e-eeuwse mode bekend als hennin. Een groot en oud glasvenster in de westgevel, boven de ‘endelduere’, van de parochiekerk te Meulebeke, wordt in 1603 beschreven door de genealoog Nicolas de Schietere. (Fragmenta I 14). In dit votiefvenster waren in geknielde houding afgebeeld: Jan Veys, die in 1448 hoogbaljuw van Veurne en Veurne-Ambacht was, en zijn echtgenote Isabeau van der Douve, vrouwe van Nieuwkerke, Meulebeke en Eggerloo. Bij de stichter stond zijn patroon Sint Jan de Doper, achter hem knielden zijn zeven zonen waaronder een priester. Bij vrouwe Isabeau stond haar patrones Sint Elisabeth die echter ‘bycane is gheheel ghebrocken’; vrouwe Isabeau zelf ‘knielt seere magnifiek met een hooghe tote op haer hoofd, gecleedt met een swarte keerle ofte

[p. 61]

tabbaert met wit gheboort; achter haer knielen vyf dogters, alle ghecleet met roode tabbaerts, witte mauwen en hooghe toten, met goude baghen daer op, seer magnifiek’. De auteur dateert zijn beschrijving:

‘zoo ick Nicolas de Schietere gezien hebbe desen 6 Novembris 1603’ Hij gebruikt de term tote in archeologische (antikwarische) zin, in de klederdracht had tote een evolutie meegemaakt die ook in de vertalingen van Planlijn (1573) en Kiliaan (1588: schoudermantel; capuchon, coqueluchon) duidelijk wordt. - Over andere bet. van tote zie MnlW VIII 558; WNT XX 1336.

WASSIN KEELCT. - In het dodenritueel. Wassen kelk die een priester in het graf wordt meegegeven. Op 31 juli 1456 overleed te Oudenaarde, na een verblijf van drie weken in de plaatselijke Lazarij, de priester Jan Boenins. De rekening van zijn uitvaart schrijft: ‘Item van eenen wassinen keelct, 2 sc. p. Item van den orlemente daerin dat hy begraven was, 3 II. 3 sc. p.’ (Rek. lazarij 1455-56; Hand. GOK. Oudenaarde IV, 1922, 24). De vereffening van het sterfhuis van Jan Weyts, parochiepastoor van St.-Donaas, te Brugge overleden 13 april 1499, vermeldt een betaling gedaan aan de ‘waslichtmakere’ Jacob de Smedt ‘vanden stallichten ten huuse ter kerke, van der kiste offerkerssen ende wassin kilct’, (Archief Bisdom Brugge, St.-Donaas, testam. nr. 105). Ook de volgende lakonische rekeningpost betr. het sterfhuis van kanunnik loys Kelewat, overleden te Brugge in febr. 1499, wordt daardoor duidelijk: ‘Item betaelt den waslichtmakere voor de kiste, kilct ende was’. (Idem, testam. nr. 107). - Het ‘op de borst leggen’ van een tinnen kelk is uit priestergraven vanaf de 12e eeuw bekend. Die tinnen kelken waren louter symbolische begrafeniskelken. De wassen kelk komt op gedurende de 15e eeuw en schijnt tamelijk snel de tinnen grafkelk te hebben verdrongen.

WEICPAPIER. - In de boekhouding. Journaal waarin de uitgaven week voor week omstandig en met verantwoording worden opgetekend. In het St.-Janshospitaal te Brugge werd dit boek onderhouden door de bursier van het gesticht. De grote jaarlijkse rekening totaliseert de bedragen uit dit ‘journaal’ en verwijst daarbij naar het ‘weicpapier vanden bursier’. In de rekening over 1459-1460 (f, 84^v-85) komt onder het kapittel ‘Huutgheven omme de grote costen vanden huus anno 59’ een som van 3085 pond parisis betreffende de ‘teercosten ghedaen binnen desen jare om de zieken metgaders den costen ende petancien vanden broeders ende zusters ende van alden dienlinghen vanden huze, over al alsoot by perchielen gherekent es voorden meester, broeders ende voochden blyckende biden weicpapiere vanden bursier’. Een andere uitgaafpost in dezelfde rekening over 1459 luidt: ‘Van lijnwade, wullin lakin, twijn ende ander saken ghecocht int jaer 59 by mer vrauwen der prieuze om den oorboir vanden godshuze ende vanden zieken, waer of de perchielen verclaerst staen int weicpapier vanden bursier, bedraghende 134 pond’. Uitgaven voor bouw- en herstelwerk (f. 85^v) bedragen samen 290 pond ‘alzoot... int langhe gherekent ende bewijst es by tbursiers weicpapiere’. - Over mnl. papier met bet. register, boek (o.m. van de weeskamer) zie MnlW VI 120, alsook de uitdr. ten papiere gaan in Biekorf 1961, 159.

WIELWERKENE. - Het maken of herstellen van wielen van voertuigen (kar, brouwet, wagen). Door het Hof van Schoeringe te Zuienkerke worden in 1450 de volgende uitgaven in rekening gebracht: ‘Van wielwerkene by Clement van Sceepstale (buiten de Ezelpoort te Brugge), van meye tot den 28. dach van laumaent, 31 lb. 4 sc. Van wielwerkene by Clement van Sceepstale zident den 28. dach van laumaent tot meye,

[p. 62]

13 lb. 10 sc.’ (St.-Janshospitaal. Rek. 1450-51, f. 135 136^v). - De wielmakerij was een volwaardig ambacht: de wielwerkers, al. wielmakers, waren te Brugge reeds in 1302 verenigd in een zelfstandig ambacht. Tot het maken van een wagen werkten drie ambachten samen: wielmaker, timmerman en smid.

HAMERAEL. - Bevelhebber van een oorlogsvloot of van een aantal in groepsverband varende schepen; admiraal (al dan niet de rang of titel van admiraal dragend). In 1401 bieden de schepenen van de stad Blankenberge de presentwijn aan ‘myn heere Jan Blankart, hamerael van der zee’ die met hen was komen spreken ‘omme te steilene eenen lieutenant in syne stede’. (Stadsrek. 1400-1401; La Flandre VI 242). In 1392 gaan twee trompetters als ‘gastspelers’ in de jaarlijkse ommegang van het H. Bloed te Brugge, een ervan is de trompetter van de admiraal, zoals blijkt uit de stadsrekening: ‘Item ghegheven... sgraven trompette van Saint Pol en shamiraels trompette vander zee, in havescheden van dat zy ghetrompt hebben voor thelige bloed, 3 s. gr.’. Vgl. MnlW s.v. amirael; WNT Suppl. I 413.

MEESTERGHELT. - Geld gegeven voor het meesteren, voor ‘meesterie’ (aan geneesmeester e.a.). In 1465 had de wijnkoopman Lukas Machet te Gent in dienst van de gemeente een erge val gedaan en grote schade geleden, nl. ‘groete costen, scaden ende achterdeelen, die hij ten occoysoene van dien gheadt ende gesustineert hadde van meesterghelde ende anderchins’ (De Potter, Gent II 239). - Vgl. MnlW. s.v. en Biekorf 1962,

159 (meesterie).

ZWYNSRINGHEL. - IJzerdraad waarmede de varkens geringeld worden. Voor het hof van Schoeringe te Zuienkerke worden regelmatig ‘zwynsringhels’ aangekocht. De rekening van 1540 boekt de betaling ‘van acht dozynen zwinsrynghels’. (Archief Hospitaal, rek. 1540 ongepag.)

VIERCANTERE. - Werkman die met de bijl de ronde boomstam vierkant ‘beslaat’, gereedmaakt voor de zagers. Te Gent maakten de viercanters een lid uit van de nering der houtbrekers. Bij een geschil tussen de Timmerlieden en de Houtbrekers in 1408 werd beslist dat, bij timmerwerk aan een huis, hetgeen ‘daer an sal syn te cantene, dat datte sal doen een vrij viercantere, up dat hij wille, voor eenen vremden, omme eenen tameliken loon’. Volgens het statuut van 1433 hadden, binnen de nering, de houtbrekers zes kiezers ‘ende dander twee vanden viercanters’; de nering had ook ‘vier ghezwoorene, daer af de drie sullen zijn vrij houtbrekers ende de vierde viercantere’. (De Potter, Gent V 542 546 644). Zie een paar Antwerpse teksten in MnlW IX 454.

WALCSTRIGGHE. - Vrouw die in de steenbakkerij als bijzondere taak heeft te ‘walken’, d.i. een stuk klei ten tweede male te doorkneden en tot een platte koek te bewerken om het dan aan de ‘vormstrigge’ (vormster) door te geven. De ordonnantie van 1546 voor de steenbakkerijen van Stekene (Land van Waas) bepaalt o.m. dat ‘de walcstrigghen ende vormstriggen zullen verbueren, zo wanneer dat an hemlieden ghebreck sal worden bevonden van dat huerlieden werck aencleeft, telcker reysen 5 sc. par.’ (De Potter-Broeckaert, Stekene 30). Dezelfde ordonnantie noemt als opeenvolging van bewerkingen: ‘tgoet (de klei) wercken, terden, walken, pijnen, vormen ende arbeyden’. - In sommige takken van de steenbakkerij was vrouwenarbeid niet ongewoon; zie J. Hollestelle, De steenbakkerij in de Nederlanden 25 38 179 (Assen 1961).

COAGITEUR. - Coadjutor, helper of plaatsvervanger van een geestelijk titularis. De stadsrekening van Kortrijk over 1562-1563 (f. 55) noteert de uitgave voor een wijnpresent aan ‘den coagiteur vanden prelaet van Sent Vast binnen Atrecht’ die op 3 mei 1562 te Kortrijk op doorreis was.

A.V.