Biekorf. Jaargang 68

[p. 315]

Kleine verscheidenheden

APPELSTAPELS. - Jonge appelbomen als plantsoen. In 1536 betaalt de bursier van het St.-Janshospitaal te Brugge een som van 2 lb. 12 sc. par. ‘over den coop van 2. bonden keeselaers ende appel stapels ende hollemen’. (Rek. 1563, f. 131). Die stapels werden in hetzelfde jaar ‘ghegreffyt’ zoals blijkt uit dezelfde rekening, waar nogmaals de ‘appels peeren ende keerselaers stapels’ genoemd worden. (Biekorf 1967, 123).

BALSANE. - Metalen wimpel als windwijzer geplaatst op een openbaar gebouw. De balsane werd geverfd en verguld. In 1462 worden ‘drie nieuwe balsanen’ geplaatst op de toren en de twee vensters van het nieuwe stadhuis van Blankenberge. De rekening noemt verder de drie ‘ysserin spillen daer de voorseyde drie balsanen up staen’. In volgende uitgaafposten betr. het ‘vaerwen ende vergoudene’ en de plaatsing op de toren is de term ‘balsanen’ in de Blankenbergse rekening vervangen door ‘vanen’. (La Flandre VII 38). De noordgevel van het Brugse stadhuis krijgt in 1417 drie torentjes bekroond met stevige ‘balsanen’; op de twee torentjes van de zuidgevel worden in 1420 twee lichtere metalen ‘pingioenen’ (pennoenen) geplaatst. Bij de afwerking van de middentoren komen nog een metalen ‘vane staende up een spille’ en twee ‘cleene vanekins’ in rekening. (Inv. III 185; V 330 331). De metalen ‘zeeruddere’, die in 1483 op de Brugse halletoren wordt geplaatst ‘in maniere van een balsane’, bereikt zijn hoge spil op kosten van de timmerlieden die, krachtens de aanbesteding, gehouden waren ‘den balsaen zelven [op den thor te] stellen of doen stellen thueren costen’. (Inv. VI 490-491). - In 1417-1420 maakt de bouwrekening van het Brugse stadhuis een onderscheid tussen balsane, pingioen, vane (vanekins) dat niet zeer duidelijk is. In 1483 verschijnt ook de ‘baniere’ als windwijzer op ‘mailgen’ en standvensters van de Halletoren. - Balsane, ofr. baucent, bauçan, beauséant, was in de heraldiek een lange tweepuntige banier; de wit-en-zwarte lange wimpel van de Tempeliers is een typische balsane.

CYBORIE. - Zilveren vat (kelk, pyxis) met deksel voor het bewaren van heilige hosties. Soms verguld. Onder het kerkzilver van het St.-Janshospitaal te Brugge in 1446 worden vermeld als bewaard ‘in den choor’: ‘Een cleene vergoude cyborie daer men tsacrement in doet. Een groote cyborie omme theleghe sacrement, alsmen de zieken berecht’. (Rek. 1446-47, f. 75). - In 1506 laat hetzelfde hospitaal een nieuwe ciborie maken waarover de rekening (1506, f. 82) de volgende bijzonderheden meedeelt: ‘Betaelt meester Herman de goudsmit van een nieuwe zelvere ceborye te makene weghende 4 maerc 6 onssen 12 inghelsche end j half, mids hem ghelevert de oude zelvere ceborie die ghebroken was, van fautsoene ende verghulden 48 lb. 12 sr. par. - Betaelt van de custode te makene daer in datse bewaert es, 31 sc. par.’

ERCKENE. - Arquennes: gemeente gelegen in het arr. Charleroi, bij Seneffe. Lag oudtijds in het hertogdom Brabant, meierij Nijvel. Arquennes ligt bij Ecaussines; uit de steengroeven van beide plaatsen werd veel ‘blauw steen’, ook ‘orduun’ genoemd, naar Vlaanderen en de noordelijke provincies uitgevoerd. Voor het bouwen van de stadhuistoren van Middelburg (Z.) wordt in 1510 steen uit Arquennes aangekocht; in genoemd jaar reist Oele Willemszone naar Brabant ‘boven Brussel te Erckene aldaer men den blauwen steen bereet, dienende an den nyeuwen thoren van der stadt huys’ (Unger, Bronnen II 430). - In de Vlaamse bouwrekeningen wordt vooral het steen van Ecaussines (met een grote verscheidenheid van naamvormen!) ingeschreven.

[p. 316]

GHEBIEDE. - Stoep of venster voor of in een stadhuis of belfort van waaraf men de besluiten, verordeningen, hallegeboden enz. voorlas. Ontwikkelde zich in sommige steden van Oud-Vlaanderen tot een (overdekt) balkon en tot een massief stenen bouwsel. Syn. mnl. ghebotveystere, venstere vanden gheboden (Brugge); bretesche (Dendermonde, Aalst, Kortrijk) uit ofr. bretesche (fr. bretèche: pui). De stadsrekening van Aalst vermeldt in 1475 de uitgaven gedaan ‘ant ghebiede voor der stad huus, daer men sheeren gheboden ende proclamatien vanden bannen pleicht te doene’. Aan de steenhouwer Stevin van Affligem werd alsdan besteed ‘te makene ende te leverne de borstweere vanden vorseiden ghebiede ende dupzetsel vanden pilaren’. (De Potter, Aalst II 59). Dit bekende laat-gotisch ‘gebiedhuis’ van Aalst verschijnt nog als ‘tghebiede’ en ook ‘tghebiede of bretesque’ in 1542. Hetgeen laat vermoeden dat mnl. ghebiede in de 16e E door een officieel bretesque werd aangetast. Toch spreekt de rekening in 1598 weer van beelden en personages ‘staende voor het ghebiethuys’: benaming die tot op heden zou standhouden. (De Potter II 60 63). - Over de bretèche (oriel) van of bij openbare gebouwen - stadhuis, belfort - zie Enlart II 328, en vooral M. Battard, Beffrois, Halles, Hôtels de Ville dans le Nord de la France et de la Belgique, 24-25 (Arras 1948).

GHEWATERWIJNCKELPAST. - Bouwterm: naar het (oude) waterpas (winkelhaak) afgetekend, afgepast. In 1533 te Gent gezegd van timmerwerk uitgevoerd bij de verbouwing van het Schippershuis op de Graslei (oude Coorenleije). De timmerlieden Pieter Bate en zoon aanvaarden o.m. het volgende werk: ‘Eerst tgheraemsele daermen thalf correel in metsen sal up deerste stayge, zes dueren int geraemsele gherijchelt, ghewaterwijnckelpast...’. (De Potter, Gent II 504; uit Reg. Acten en Contracten, 1533-34). - Over het waterpas van de metselaar zie H. Janse, Bouwers en bouwen in het verleden 83 (Zaltbommel 1965).

JAERGROTE. - Een grote (muntstuk) jaarlijks door gildeleden te betalen. De statuten van het groot St.-Jorisgilde (voetboog) te Gent bepalen in 1423 dat ieder gildebroeder ‘jaerlicx schuldich es eenen grote’; daar echter ‘de voornoemde jaergroeten langhen termin van jaren qualic ghehint ende betaelt hadden ghesiin’ wordt een nieuwe vorm van boekhouding ingesteld. De gildeleden worden ingedeeld in ‘conincstavelrien’ (afdelingen van tien man) waarvan de respektieve conincstavele de verantwoordelijke ontvanger wordt: hij zal innen ‘de reste van haren jaergroeten, metgaders voert alle jare de jaergroeten die zij tachter ende sculdich werden’. (SAGent, Acten en Contracten, 1423-24, f. 82^v; De Potter II 525). - Vgl. mnl. jaergelt en jaercost bij Verdam.

KERSVRAUWE. - Vrouw die kaarsen verkoopt en offeranden van was ontvangt bij de ingang van een devotiekapel. In een overeenkomst op 1 april 1510 gesloten tussen proost en kapittel van de O.L. Vrouwekerk en het ambacht van de goudsmeden te Brugge betreffende het gebruik van de kapel van Maria-Presentatie (Onse Vrauwe van Melanen) wordt o.m. bepaald: ‘om den dienst van Marie niet te belettene zo sal daer zitten buten voor de capelle de kersvrauwe om trecht van heer den proost te onderhouden die aldaer de voorseyde kersvrauwe ghestelt heeft behoudende altoos trecht vande kercke, ende zullen de voorseyde Goudsmeden bezorghen den kersvrauwe eenen slotel van de capelle omme een yghelic ghereescepe te ghevene die daer begheren zal messe te doene...’ (Gailliard, Inscriptions N.-D. 278).

CRALKENIS. - Eigenaardige grafie voor ‘choraalkens’: koorknapen. Op het feest van S. Cosmas en Damiaan betaalt het gild van de chirur-

[p. 317]

gijnen te Middelburg (Z.) in 1518 een vergoeding aan de kerkbedienden o.m. ‘Den coster, 2 gr. Den ondercoster met cralkenis, 2 gr.’ (Unger. Bronnen III 285).- Choraal (met die bet. nog in gebruik te Brugge), uit mlat. choralis. WNT VII-2, 5588.

OLISELVAT. - Oliebus dienend ter bewaring van de heilige olie der zieken; lat. chrismatorium. Samen met andere gewijde vaten is ‘in den choor’ van het St.-Janshospitaal te Brugge in 1446 aanwezig ‘een oliselvat die dit jaer vergoud es’. (Rek. 1446-47, f. 75).

PENSE. - Het enk. pense komt voor als collectief: gezamenlijke eetbare ingewanden van een geslacht dier. Door de ‘coeslaghere’ worden in 1533 in het St.-Janshospitaal te Brugge 33 dieren geslacht; daarmee stemt overeen de betaling gedaan aan ‘Joos Maertins pensiedere van 33 penzen te ziedene te 3 gr. tstic, comt 4 lb. 19 sc. par.’ (Rek. 1533, f. 15^v). Vgl. ofr. pance met die collectieve bet. alsook het platte ndl pens (buik).

PENSIERE. - Samengetrokken vorm van mnl. pentsenziedere: bereider van de eetbare ingewanden van geslachte dieren, pensezieder. Syn. van mnl. pentsredere (Brugge 1510; Biekorf 1965, 287). Uit de rekening van 1539 (f. 12) van het St.-Janshospitaal te Brugge: ‘Betaelt Gillis de Cuusschere pensiere van 31 raeuwe penzen te ziedene ende van 3 varssche tonghen by hem ghelevert te 3 gr. tstic, ende met diverssche darmen, 8 lb. 3 sc. par.’

QUENE. - Begijn. De Beghinestraet te Sint-Omaars voorkomend in oorkonden van 1385-1424, wordt in kerkrekeningen van 1503-1515 de Quen(e)straet genoemd. (J. de Pas, Saint-Omer-Vieilles rues, p. 35, 369). Er waren drie begijnhoven in Sint-Omaars, doch ook sommige zusters tertiarissen werden ‘beghine’ genoemd. (J. de Pas, A travers le vieux Saint-Omer, p. 95). De gewone bet. van mnl. quene is vrouw op leeftijd, ook (ongunstige bet.) oud wijf. Is de ontwikkeling beghine = quene beperkt tot Sint-Omaars? of komt dit in andere bronnen voor?

RELIQUJE. - Reliekhouder; lat. reliquiarium. De inventaris van de juwelen van het St.-Janshospitaal te Brugge opgesteld in 1384 vermeldt o.m.: ‘Item j. zilverin reliquie van carstale - j. coperen reliquie met torren - een cleene zelverin viercante reliquie - ij. coperin reliquien - j. scrinekin met reliquien - j. grote buerse met reliquien’. Ook de ‘reliquien’ in de twee laatste items zijn blijkbaar kleine reliekhouders (ingevatte relikwieën). - Mnl. reliquie betekent ook dikwijls de reliek zelf. - Over de reliekhouder zie de belangrijke beschrijvingen door Ad. Jansen in de Catalogus Christelijke kunst tot het einde der middeleeuwen p. 25-32 (Kon. Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel, 1964).

SENTE THOMAES. - Mnl. grafie voor Sint-Omaars (Saint-Omer, P.d.C.). Uit de streek van Sint-Omaars werd kalk voor bouwwerk in grote hoeveelheden over de waterwegen naar Binnen-Vlaanderen geëxporteerd. Veel bouwrekeningen spreken van ‘sente thomaes calc’. Een voorbeeld uit 1532 (St.-Janshospitaal Brugge; rek. f. 13): ‘Item 3 hoedt sente thomaes calc daer an [aan het camerkin in de broeders fermerie] verbesicht te 7 gr., metten arbeyt comt 21 sc. p.’ En nogmaals in 1539 (f. 9^v): ‘sint thomaes calck’.

SLYCBOEM. - Schrootboom (schrooiboom) voor het op- en afladen van zware fusten, vaten; samen met schrootladders gebruikt door de ‘wynscroders’ op de loskaai en bij de kelders. Te Aalst in 1394 wordt

[p. 318]

door de stad: ‘Ghecocht jeghen Heinricke Martens, hout slycboemen ende leederen of te makene daer men de winne mede scroedt uuten scepen in de keldre ende vande waeghene, 28 sc. - Item... de vors. slycboemen ende leederen te temmerne elc [meester ende cnape] 3 daghe te 9 sc. 4 d. sdaechs, loept 28 sc.’ (P. van Nuffel, Oudste rekening, p. 67). Vgl. MnlW s.v. sliboom en schroden.

STEENHUUS. - Stenen huis, herenhuis (tegenover huizen uit hout of plak en stak). De monniken van de abdij van Clairmarais o. cist. hadden in de nabijgelegen stad Sint-Omaars een belangrijk refugehuis dat in de 15e eeuw als ‘Steenhuus’, gelegen achter de Winquaey (Wijnkaai), voorkomt. In sommige documenten uit 1373-1492 wordt dit refuge het ‘Munckensteenhuus’ genoemd. (J. de Pas, Vieilles rues, p. 300; Vieux Saint-Omer, p. 240).

TAFELIEREN.- Inwonende jonge meisjes (pensionnairen) in een klooster. In de jaren 1523-1552 wonen bij de zusters in het Sioenklooster te Kortrijk een aantal jonge meisjes die als ‘tafelieren, tafelierkins’ in de rekeningen voorkomen. Een eerste, wel onderscheiden groep leeft ‘binnen int convent’: zij heten nu eens ‘tafelieren bynnen om religieusen te werden’, dan weer ‘tafelieren int convent te coere commende’; die meisjes zijn door hun familie in het klooster geplaatst om er dan later (in hun 16e jaar) geprofest te worden. Een tweede groep bestaat uit ‘weerlycke tafelieren, weerlycke tafelierkins, tafelierkins inde scole’, d.i. kinderen die, buiten het koor, een afdeling van schoolkinderen vormen om er van de zusters te leren spinnen, weven, naaien en borduren. Voor de plaatsing en het onderhoud van die kinderen betalen de ouders een ‘kindertafelghelt’, dat jaarlijks onder de ontvangsten van het klooster wordt ingeschreven (Biekorf 1958, 262-264). - Vgl. tafelier bij De Bo (met ruimere betekenis), alsook WNT XVI 772. Kiliaan (1599) noemt tafelier als verouderd voor tafelgast. - WNT ziet in tafelier ‘een in 't ndl. gevormde afleiding van tafel’. Een afleiding uit ofr. tablier, tablière moet echter niet worden uitgesloten. Omstreeks 1500 vertoont de driehoek Doornik-Rijsel-Kortrijk een waals ‘tablier’-gebied. Voor Doornik in 1522 aangestipt bij Godefroy VII 618. In 1573 getuigen de zusters van het Groeningeklooster bij Kortrijk dat ze zich toewijden ‘pour endoctriner des tablières’ en in 1599 verschijnt in de lijst van de kloosterzusters van Wevelgem een zuster Catheline Le Roux als ‘maistresse des tablières’. (GoK. Kortrijk. NR. IX 139; XI 166). In 1677 (Rijsel) en 1683 (Doornik) komt tabliers, tablières voor met bet. bejaarde personen die in een klooster of tehuis inwonen. (P. Thomas, Textes historiques II 296 298).

ULIXBOENSCHE OLYE. - Olijfolie uit Portugal; eigenl. ‘ingevoerd uit de haven van Lissabon’. Oude benamingen van deze stad zijn: Olisipo, Ulyxbona. - Een Brugs handelstarief uit 1413 bepaalt dat de koopman zal betalen ‘13 miten up elcken sticke Ulixboenscher olyen’; de koper betaalde eveneens 13 miten bij aankoop ter plaatse. (La Flandre X 88). Vgl. de vorm Luceboenen voor Lissabon in de Kroniek van Vlaanderen uit de 15e eeuw (ed. Lambin, Ieper 1839).

VERVANNENE. - Met een wan bewerken, zuiveren. Vgl. mnl. verwannen bij Verdam. Onder het kapittel ‘Uutgheven van taerwe’ in de rekening anno 1513 van het St.-Janshospitaal te Brugge komt de volgende uitgaafpost: ‘Betaelt Jan in de reke van ontrent 60 hoet [taerwe] te vervannene die wat vul was vanden calanders, 12 sc. par.’ Ook in 1539 had het gasthuis last met de korenworm: een uitgave spreekt alsdan ‘van onse taerwe te doen versichten ende te zuveren vanden calanderen’. Zie Biekorf 1966, 380.

a.v.