Biekorf. Jaargang 55

Toponymica uit de kuststreek
(Vervolg van blz. 49)

Koolkerke. Uit Colekerke (zie Deflou). De traditionele verklaring van deze dorpsnaam maakt het zich gemakkelijk: kerk van Kole, Cole. Dit zou dan Nikolaas of liever nog Kolo (Kolbrecht, Kolfried, Kolman, Kolwin, e.a.) zijn. Carnoy aanvaardt deze uitleg en wijst op de analogie met Koolskamp, dat zonder enige twijfel op deze persoonsnaam teruggaat. Toch stoot deze verklaring op een in 't oog springende moeilijkheid: gaat het eerste lid van onze talrijke kerke- en kapellenamen op een persoonsnaam terug, dan staat het zonder uitzondering in de genitief: Ramskapelle, Wilskerke, Klemskerke, Snaaskerke, Adinkerke, Avekapelle = Avenkapelle, Bovekerke = Bovenkerke (van Bobo), enz.⁽¹⁾ Zeer waarschijnlijk zijn deze persoonsnamen niet die van de patroonheiligen maar van de stichters, bouwers, e.d. Voor Kolekerke is dit niet het geval: nooit zijn de oude vormen Coleskerke of Colenkerke. Dit is de reden waarom wij bovenstaande verklaring niet aanvaarden. Er moet voor het kool-element een andere oorsprong gezocht worden. Mansion⁽²⁾ denkt aan kool = bekende groente (chou); dan zou Koolkerke een kerk in de moestuinen zijn... Is er dan niets beters te vinden vooraleer dit te aanvaarden?

Men kan denken aan het woord Kol (Mnl. Kolle): voorhoofd, bles. Verwant met Nederduits Kolle (plantenkop), Oud-

(1) Ongetwijfeld ook Zuienkerke (Suwenkerke). Ondanks alles wat men over deze dorpsnaam geschreven heeft, blijft er maar één verklaring aanvaardbaar: Kerk van Suwe. Een afleiding van Mnl. souw (gracht) kan in ons dialect nooit Zuienkerke (volksmond zoengkerke uit zuungkerke) geworden zijn.

(2) J. Mansion. Bestanddelen VI. Plaatsn., 1935. blz. 87.

[p. 100]

noors kollr (kop, schedel, top, bergkop) waaruit Zweeds en Deens kolle, Oudslavisch glava en Russisch golova (hoofd), Lit. galva (hoofd). De oorspronkelijke betekenis is dus wel hoofd, vandaar kopvormige hoogte, bergkop, en ten slotte eenvoudig hoogte.

Wat kunnen wij daarmede aanvangen voor onze dorpsnaam? Dit Kolle moest leiden tot Kollekerke! Doch kan kole geen lange nevenvorm van kolle zijn? Vergelijken wij kalle en kale, lappe en lape (Lapscheure), holle en hole. Dan zou de betekenis van Koolkerke heel duidelijk zijn (kerk op de hoogte) vermits de oude kern en kerk van dit dorp inderdaad hoger liggen dan de omgeving. Hebben wij daarmee de verklaring van dit lastig toponiem gevonden? Het zou voorbarig zijn dit te beweren. Het probleem is in elk geval scherp gesteld.

Westkapelle. Overbodig er nog eens op te wijzen dat deze naamvorm ontstaan is uit Waaskapelle (waas = slijkland). Meestal luidt de verklaring: Kapel in de slijklanden (Carnoy 1949: Chapelle dans les fanges). Wij hebben er nochtans in 1939 reeds op gewezen dat het Kapelle ten Waze moet zijn.⁽¹⁾

De bekende tekst immers uit het saarter van Balderik (1110) spreekt niet van een ‘capella in was’, doch van een ‘capella de was’ d.w.z. een kapel opgericht op de plek genaamd Waas, Waze, ten Waze, de kapel van de bewoonde plek Waze. Waze is hier geen gemeen zelfstandig naamwoord maar een toponiem. De nederzetting ten Waze bestond dus vóór het oprichten van de kapel, hetgeen begrijpelijk is. Zou dit niet voor de meeste andere dergelijke kerke- en kapellenamen het geval zijn? Meetkerke, Moerkerke, e.a.? Meetkerke dus: kerk van de plaats genaamd Meet (maailand) en niet: kerk in de maailanden. Moerkerke: kerk van de plaats genaamd Moere en niet: kerk in de moeren. Koolkerke (zie hierboven): kerk van de plaats van oudsher genaamd Kole, ten Kole (= Kolle, hoogte?) en niet gewoonweg: kerk op een hoogte.

Uitkerke (van Utkerke). Is de gewone verklaring ‘afgelegen kerk’ juist? Carnoy (1949): ‘Eglise située à distance d'un lieu habité plus important ou, peut-être, de la côte.’ Wij zelf schreven hier (1931): ‘kerke die noordwaarts op lagen grond staat, kerk ten uitkante, nederkerke.’⁽²⁾ Laten wij liever aan ut, uit zijn eigenlijke oorspronkelijke betekenis buiten geven. Dan is Uitkerke zeer eenvoudig buitenkerke

(1) J. De Langhe. De oorsprong der Vl. Kustvlakte, 1939, blz. 121.

(2) Biek. 37, 1931, 13.

[p. 101]

en wel buitendijkse kerke, d.w.z. kerk buiten de oude Blankenbergse dijk, in het polderke gewonnen buiten deze dijk. Dit polderke ligt ingesloten tussen de oude Blankenbergse dijk, de Evendijk, de Dulle-Meulenweg en de Brede dijk.⁽¹⁾ Uitkerke bestaat zeker van in de 11^e eeuw, zodat deze dijken nog ouder moeten zijn.

Neckersvliet, een ader op het grondgebied van Oostkerke, ten Noorden van de kerk, tussen de Rontsaertader en het Oude Zwin in 't gebied van het 32^e en 33^e begin van Groot-Reigaarsvliet. Wij denken niet dat deze naam iets met nekkers of waterduivels te maken heeft, maar wel eenvoudig van de familienaam de Neckere komt.

Zandscheere (de). Dit is de oude, oorspronkelijke en juiste schrijfwijze voor de naam van een Lisseweegse hofstede,⁽²⁾ thans verkeerdelijk Zandsheere en zelfs Zandheere geschreven. De naam van een weg in de buurt is niet Zandsheerweg maar wel Zandscheereweg. Het verschil is groot en belangrijk. Het is een zeer interessant toponiem, dat we reeds in 't begin van de 15^e E. vermeld vinden⁽³⁾: zantsceere (1429 Bonis Thosan). In de 16^e E. is het zandtscheere. De hoevenaam is ontleend aan een streeknaam: ‘in een jeghenoode die men heet zantsceere’ (1429, id.) De Zandscheerehoeve ligt in het 35^e begin van Eiensluis dat noordwaarts paalt aan de Evendijk. De naam betekent ‘zandige scheer’ en herinnert dus aan de tijd van vóór het opwerpen van de Evendijk. Een scheer immers is een zandige oever, een zandbank, een zandplaat.

De Zandscheereweg liep van Zwankendamme naar de Evendijk, maar is nu onderbroken door het zeekanaal van Brugge.

Kemelader. Een ader tussen Lissewege en Heist. De oudste vermelding dateert van 1645: de Kemele (‘ Ie pescherie de Coppelsluyse nommé le Kemele’ 1645.⁽⁴⁾ Vanwaar die naam? Om het bochtig verloop van de ader? Op de kaart gezien is het als een tweebultige kemelrug? Doch dit is meer dan waarschijnlijk volksetymologie.

Coppetsheule en Coppetsluize (Heist). In het citaat onder Kemelader lezen we Coppelsluyse: verkeerde schrijfwijze voor Coppetsluyse.

Coppetsheule was de stenen heule op het einde van de

(1) Biek. 54, 1953, 226.

(2) Thans Zeebrugge.

(3) ‘Bonis Thosan’ verwijst naar het Inventarium 1429; zie blz. 48.

(4) Renteboek Ter Doest, 1645, Rijksarchief Brugge.

[p. 102]

Oost Eede, onder de Evendijk. En Coppetssluize? Beide namen ontleend aan de familienaam Coppet.

Sandeshoved. Zoals bekend is dit de oude naam van Nieuwpoort. De stad werd gebouwd op het grondgebied van Sandeshoved. Dit toponiem schijnt geen moeilijkheden op te leveren en wordt verklaard als ‘zandheuvel’.⁽¹⁾ Carnoy schrijft: ‘Le plus ancien nom de Nieuport était Sandeshoved, c'est-à-dire “colline de sable” (moy. nl. hoved tête > butte)’. Laten wij opmerken dat men nooit Sandhoved maar altijd zonder uitzondering Sandeshoved geschreven heeft en dat het niet zo vanzelfsprekend is dat dit ‘zandhoofd, zandheuvel’ betekend! Hoe die genitief van Sands-verklaren? Rechtuit gezegd, wij betrouwen die traditionele etymologie niet en zijn geneigd om er een hoved havenhoofd, aanlegplaats, in zee vooruitspringende landtong (of iets dergelijks) van een persoon Sande in te zien. De persoonsnamen Sando, Sandold, Sanda hebben bestaan.⁽²⁾ Aan de anthroponymisten om deze suggestie verder te onderzoeken - dit is niet ons terrein!

J. De Langhe

(1) A. Carnoy. Origine des Noms des Communes de Belgique, 1949. 11, 498.

(2) B. von Selchow. Das Namenbuch, Leipzig, 1934.