Biekorf. Jaargang 54

Spreuken en zegswijzen uit de omstreken van Brugge

Een schat van Vlaamse spreekwoorden en zegswijzen werd reeds opgetekend door gekende meesters in 't vak zoals: Gezelle, De Bo, Joos, De Cock, en een groot aantal werden reeds door Stoett in zijn Nederlandse Spreekwoorden uitgelegd. Dat belet niet dat er nog steeds te zanten valt voor wie van traditie, volk en streek houdt. Want al is het Vlaamse spreekwoord gemeengoed, toch blijken sommige volksgezegden en vergelijkingen tegenwoordig nog aan een bepaalde streek eigen te zijn; zelfs beperken ze zich soms tot een paar aanpalende dorpen of soms tot een enkele wijk; bij uitzondering blijven ze nog alleen voortleven in enkele families die aldaar van oudsher gevestigd zijn.

Om deze uitzonderlijke voorbeelden aan te halen, verkies ik natuurlijk mijn geboortedorp, St. Kruis, en de aanpalende stadsparochie Sint-Anna (Brugge).

Hier volgen eerst enkele voorbeelden van zulke locale spreuken en zegswijzen.

- Ja, ja, we moeten al de Kruispoorte naar den hemel! (verzuchting van iemand die in de ellende zit).

- We gaan 't seffens gaan weten hoe laat dat 't is aan de Dampoorte! (ze zullen het ons wel wijs maken zonder complimenten).

Kruispoort en Dampoort liggen tussen Brugge en St. Kruis. Een wandeling rond de stad heet te Brugge ‘de zeven vesten doen’ of ‘de zeven poorten doen’.

[p. 135]

Alleen de St-Kruizenaar verstaat goed: ‘'t Is gelijk een van Avejoengen!’ d.i. ziet er haveloos uit als een bewoner van het armenhuis Avignon.

Als de tabak niet goed opgroeit, zeggen ze te Male: ‘We zouden er wel moeten voren gaan dienen naar 't Pelderijn’ d.i. de stenen schandpaal, te Male nog bewaard.

Iemand met veel beslag en geweld in gang en kleding: ‘'t is lijk baronesse de Gourcy’ (geruïneerde barones van Male uit de 17^e eeuw). Deze spreuk is maar in enkele families meer gekend; men hoort nu veel meer: ‘'t Is gelijk baronesse van zeulen en achterlappen’ (een woordspeling op de bekende familienaam van Zuylen; zeulen = zolen).

Een verzuchting, te Oedeiem en Beernem goed gekend: ‘Wel Onzelieven-Heertje van Zeldonk!’ (de gekruiste God op de baan naar Knesselare).

Te Brugge hoort men: ‘Nog een voor 't Raap- stik’ (het Brugs kerkhof); te Maldegem (Donk) zeggen ze met dezelfde betekenis: ‘nog een voor den Zwembos’.

De spreuken en zegswijzen die wij hier zullen mededelen, hebben wij zelf afgeluisterd. Bejaarde mensen zijn natuurlijk de rijkste bron; want ze worden al zeldzamer, de Vlamingen van den ouden stempel die hun gesprek zo levendig en aantrekkelijk weten te maken met kernachtige spreuken en vergelijkingen. De verlengde leerplicht met de beschaafde taal op school, en het beluisteren van de radio thuis, werken zeer remmend op dat gebied bij het jonger geslacht. Aldus vervallen bij voorbeeld de spreuken die alleen rijmen in de dialectische vorm:

- ‘Niet 'n it - niet 'n bidt’ (wet voorde rouwmaaltijd).

- ‘De willetjes groeien in de busschen

En de takjes groeien er tusschen’: een dreigend gezegde tegen onwillige kinderen.

Ook het rijmpje om te zeggen dat er aan dat meisje geen ‘nunnevlees’ is:

[p. 136]

 

Een nunne ip een tunne.

 

Hup! zei de tunne

 

En daar lag die nunne.

En ook het volgende spreekwoord, dat geen uitleg nodig heeft:

Een oude man en een oud peerd
worden niet gegeerd.
Een oude vrouw en een oude koe:
steekt een handje toe!

Voorbeelden daarvan zijn nog:

- ‘Alles is meuglijk - en een oude broek is scheurlijk.’

- ‘'k Hê du(r)st!’ met antwoord daarop: ‘Maak da' je 't gat van de kanne kust’.

Zogenaamde platte spreuken worden, in de gewone omgang, zonder enig erg en ‘zonder verpinken’ gebezigd. Iedereen verstaat de spreuken als: We moeten hem een beetje in 't gat weunen (vleien). Als de roe van 't gat is. Zijn gat schuifelt (van blijdschap). Wat voor 'n strontlessen zijn mij dat?

Noorderse boeren verwijten zelfs de zuiderlingen voor ‘strontboeren’. Dat komt wellicht hierdoor: de boer van de magere bos- en zandstreek liet geen enkele meststof, hoe klein ook, onbenuttigd of verloren liggen, (de scheikundige meststof was hem nog onbekend). Overal liepen er ‘strontrapers’ achter schapen en koeien te lande, achter de soldatenpaarden in stad. Dagelijks moest de koeiwachter de ronde van het hof doen met de ‘strontmande’ om al de zwijnen koemest op te scheppen. Vandaar het gezegde:

‘Een strontje op het land

is een stuivertje in jen hand’.

Aangezien we alleen volksgezegden optekenen zoals we ze zelf hoorden, kunnen de Noordnederlandse spreekwoorden niet in aanmerking komen. Ik zou immers de waarheid geweld aandoen, - en dan ware het geen Westvlaamse folklore meer - moest ik spreuken aldus verwringen: ‘Van de hak op de tak’ of ‘Van de dijk in de sloot’, terwijl de mensen

[p. 137]

hier zeggen: ‘Van den os op den ezel springen’, of ‘Van den oever in de gracht (of dijk).’

Gebruikt ons volk toch wel eens een Nederlandse spreuk, dan voegen ze eraan toe: ‘zegt de(n) Hollander’.

- ‘Praten moogt ge, maar betalen moet ge, zegt den Hollander.’

- ‘'k Houde veel van zien, zegt den Hollander.’

- ‘Een droevige morgen is een blijde dag, zegt den Hollander.’

Hoe we te werk gingen?

Wel, we verzamelden eerst alles - en dat is de grootste helft - wat we in eigen familiekring en van vrienden en kennissen hoorden. Ik moet er eerlijkheidshalve aan toevoegen, dat het nog tamelijk gemakkelijk ging. Er zijn immers van die mensen die voor elke omstandigheid of eigenaardig geval een gezegde of vergelijking klaar hebben. Ik heb, Goddank, zulk een tante onder mijn verwanten.

Daarnaast hebben we het kontakt met de Brugse volksvrouw op school. We kunnen hier terloops een uitzonderlijk staaltje aanhalen van een echte Brugse volkstype uit de straatjes van de volkrijke parochie St. Anna.

't Kind was gestraft geweest, de moeder oordeelde er anders over en ze kwam eens haar gedacht aan de onderwijzeres zeggen:

- ‘'t Is maar da k zeggen, g'he' gedaan met zaaien, van je gaat uit vuile lepels eten. En 'k zou je brengen waar da' je nie' geren komt. En a(l)s je nog een vinger aan heur tikt, j'hé mijn kloef op je balg! Van 'k 'n ga da' alzo niet laten, mein je; 'k hé 'n zeune hei, en je gaat alzo een schip on'er jen hol hê 'n da' je over de Kruispoorte vliegt!’

De onderwijzeres om iets te zeggen: ‘Maar, vrouwe, kunt ge dat niet een beetje fatsoenlijker zeggen? Ze kennen hier ook nog de weg als 't nodig is...’

Zij: ‘Wa' wil je zeggen? De p lize, de kommesaris?

[p. 138]

A wal, en ton? In de kase draaien aan 't Pannereetje! E' j'hê tetene vo' nietene! En d'a bij, mijn zeune draagt een madollie en bij 'n is niet schuw van moord noch van brand, allene van den Dienen van hierbovene!’ - En omdat ze stilletjes aan de deure gezet werd, riep ze nog buiten, met een handgebaar langs de kapmantel naar achter weg: ‘Merd voor joen!’

Dan hebben we eindelijk nog de talrijke aantekeningen, die we namen tijdens een bezoek in een van de naburige dorpen (omstreken van Brugge). Soms kwamen we ook wel in gesprek met mensen herkomstig uit 't zuiden van de provincie.

Dit is natuurlijk niet het werk van een maand of een jaar; bovendien komen er altijd nieuwe varianten of ongeboekte zegswijzen bij, zodat de lijst steeds onvolledig blijft en door elke zanter kan aangevuld worden.

Er zijn verschillende manieren om spreekwoorden te rangschikken. We hebben de voorkeur gegeven aan de rangschikking rond een trefwoord. De grote moeilijkheid van zo'n indeling ligt hierin, dat een bepaald gezegde of spreekwoord in meer dan één groep thuishoort. Denk maar even aan muis, kat of hond; paard ezel en koe; God, duivel en engel. Om herhaling te vermijden zullen we wel verplicht zijn naar de een of andere groep te verwijzen. Voorlopig komt het er ook niet op aan welke groep de voorrang krijgt; later volgt immers de alphabetische lijst van de gebruikte trefwoorden.

Men kent het ‘wild gebed’:

Och Here! Och Here!
Verleen mij kost en kleren,
Geld en goed in overvloed
En den hemel als ik sterven moet!

Onze spreuken en zegswijzen zullen we maar, om te beginnen, groeperen rond de trefwoorden die in dat rijmpje voorkomen.

[p. 139]

I. De kost: eten en drinken.

A. Eten.

1. Wie gaarne goed eet ‘houdt van een goed beetje en de mul’.

2. Om een goed beetje te krijgen moet de hond op de achterpoten gaan staan, en de meester beveelt: ‘Bid voor de bitjes’.

3. Als men honger heeft, smaakt het eten nog zo goed: ‘Honger is de beste saus.’

4. Om te zeggen dat men honger heeft: ‘Mijn beer begint te grollen’, of ‘Mijn merelare schuifelt’; ook nog: ‘'k Zie ze vliegen.’

5. Wie honger heeft klaagt: ‘'k Ben scheel (of wroed) van den honger’; of erger: ‘'k Ben dood van den honger.’

6. Om te zeggen dat men danige grote honger heeft: ‘'k Heb honger gelijk een peerd’; ‘'k Zou een peerd zijn rik (rug) uiteten’; ‘'k Zou de muren opklimmen van den honger’; en 't ergste: ‘'t Zou enen de kop afbijten.’

7. Kinderen mag men niet laten ‘hankeren’: ‘Ze zouden u het eten uit de mond halen’; of ‘Ze zouden kunnen een verwaaidheid krijgen.’

8. Wie te lang heeft moeten op eten wachten, zegt: ‘Mijn honger is ingeslegen.’

9. Men kan ook: ‘Den heten of valschen honger hebben’.

Wie daar onderhevig aan is, moet altijd een stukje beschuit op zak hebben, want met een ‘bete’ is die honger gestild.

10. Naar ditjes en datjes vragen is teken: ‘dat men lekkeren honger heeft’.

11. En als men hoegenaamd geen honger heeft: ‘'k Heb maar zoveel honger als de zee dust (dorst).’

12. Dan wordt ge aangemoedigd: ‘De honger komt al etende’; of ‘Zien eten, doet eten.’

13. Of ze presenteren u iets anders te eten: ‘Verandering van spijze is nieuwen appetijt.’

14. De gezondheidsregel zegt: ‘'t Is beter geëten of bedde versleten.’ Anders uitgelegd: ‘Beter aan den bakker of aan den apotheker.’

15. Zij die geen honger hebben ‘eten met lange tanden’, 't Zijn ‘kneeuwelaars’ of ‘teeuwelaars’; te Abeele zijn het ‘diwelings’.

16. Kinders die hun telloor niet uiteten ‘Laten een poeze staan’. Te lande kijft moeder: ‘'t Is maar een slecht verken die zijn bak niet uit 'n eet’.

[p. 140]

17. Willen ze aan tafel dit of dat niet eten, dan dwingt vader: ‘'t Is hier eten dat de pot kookt’.

18. Volwassenen durven ook het eten beknibbelen: ‘'t Smelt in je mond gelijk zakkebanden (groenten die nog hard zijn)’; ‘'t Is kiekenteten (al kiepkap)’; ‘'t Is al miekmak (soorten van restjes)’; of ‘'t Is in kurremul gekookt (smoes)’; of walgend: ‘'t Is kattebraaksel’; ‘'t Is rattatoe’ (van uitzicht); ‘'t Is rattevergif’; ‘'t Is zwijnseten’ (naar de smaak).

19. Tegen vieze kinderen zeggen ze: ‘Leg er je kop bij, 't zal hoof(d)vlakke zijn’; nog anders: ‘Leg er je kop bij, 't zal hutsepot zijn’.

20. Hutsepot wordt nog graag geëten, vandaar: ‘Moeder schept uit, 't is hutsepot!’ Zitten er in die stamppot van aardappelen en groenten niet te veel zwijnsvellen, ‘rikkebeentjes’, ‘poot of oor’, dan klaagt men: ‘Hutsepot met lange toten, letter vlees en veel karoten’.

('t Vervolgt)

M.C.