Biekorf. Jaargang 54

Portret van het echtpaar Arnolfini
Een verkeerde identificatie door James Weale?

In zijn Herfsttij der Middeleeuwen (1919) wijdde Huizinga een volle bladzijde aan het beroemde meesterwerk van Jan van Eyck: het echtpaar Arnolfini (in de National Gallery te Londen). Niet zonder enig voorbehoud betreffende de identiteit van de personages. Hij schreef. ‘Is het werkelijk Jean Arnoulphin, zoals men hem in Vlaanderen noemde, geweest, de [te Brugge gevestigde] koopman uit Lucca? Dit gezicht, dat tweemaal door Van Eyck geschilderd is, schijnt wel het minst Italiaansche, dat ooit uit oogera keek. Doch de aanduiding van het stuk als “Hernoul le fin avec sa femme dedens une chambre” in den inventaris der schilderijen van Margarets van Oostenrijk uit 1516 blijft wel een sterk argument, om er Arnolfini in te zien.’

Vijftien jaar vroeger had de Franse geleerde Henri Beuchot de twijfel scherper geformuleerd toen hij schreef: ‘Pour un Italien le prétendu Arnolfini est singulièrement Belge. Blond, avec les cils presque blancs, il donne l'idée d'un Brabancon ou d'un Neerlandais. Qui a inventé Arnoulle Fin? Tout semble indiquer ici van Eyck lui-même, accompagné de son épouse.’

In 1842 werd het dubbelportret, dat een curieuze signatuur van Jan van Eyck en het jaartal 1434 draagt, door de National Gallery aangekocht en in de Catalogus ingeschreven als: ‘A Flemish Gentleman and a Lady.’ Op het gezag van de kunsthistoricus Gustav Waagen, die in zijn Treasures of Art (1854) de personages had geïdentificeerd als ‘Jan van Eyck en zijn Vrouw’, voegde de Catalogus in 1856 een ondertitel bij; ‘Probably the Painter and his Wife.’

De herkomst van het paneel kon men niet ver nagaan. In 1815 was het in privaatbezit te Brussel. Een Engels officier, majoor-generaal Hay, gewond van het slagveld van Waterloo

[p. 44]

naar de hoofdstad overgebracht, zag het stuk op de kamer van het herenhuis waar hij verpleegd werd. Na zijn herstel heeft hij het schilderij aangekocht en naar Engeland meegenomen. Hij was in 1842 de verkoper. In de geschiedenis van de herkomst was het jaar 1815 dus een terminus a quo.

Toen verscheen James Weale. Men weet hoe deze jonge Engelse archeoloog, beschermeling van Kanunnik Faict, in 1856 naar Brugge overkwam. Weale was uitgerust met de hoogstaande methode van de Engelse oudheidkunde en vond alhier een uitgelezen veld voor zijn studie. En Weale had daarenboven een gelukkige hand. Bij zijn eerste bezoek aan het bisschoppelijk archief, waar Mgr Malou hem binnenleidde, bevatte het eerste stuk dat hij ter hand nam een onbekend gegeven over Memling.

Weale liet zijn baanbrekende Catalogus van het Museum der Academie (1861) voorafgegaan door een brochure over Jan van Eyck die getuigde van zijn vruchtbare navorsingen in de Brugse archieffondsen. Ook van elders werden teksten bijgehaald. Pinchart had reeds een tekst uit het archief van Simancas gepubliceerd, n.l. een lijst van schilderijen door de gouvernante Maria van Hongarije bij haar vertrek uit de Nederlanden (1555) naar Spanje meegenomen. Deze inventa ris vermeldt een schilderij door Jan van Eyck uit 1434, voorstellend een man en een vrouw hand in hand en met een spiegel die hun beeld weerkaatst. Weale vond datzelfde stuk beschreven in een oudere inventaris (1516) van de verzameling van Margarets van Oostenrijk. Deze had het paneel gekregen van raadsheer Don Diego de Guevara, die het met twee deuren, dragende zijn wapen en kenspreuk, had laten aanvullen. De beschrijving in 1516 luidt: ‘Ung grant tableau qu'on appelle Hernoult le Fin, avec sa femme, dedens une chambre.....’

Weale heeft zonder uitstel zijn ontdekking aan Sir Charles Eastlake, directeur van de National Gallery, medegedeeld. Met het gevolg dat het dubbelportret in de Londense Catalogus van 1862 voor het eerst beschreven werd als: ‘Jean Arnolfini and Jeanne de Chenany, his wife.’⁽¹⁾

Verder onderzoek o.m. door Prof. C. Justi (1887), bevestigde de aanwezigheid van het dubbelportret gedurende de

(1) Deze beschrijving in de Catalogus van de National Gallery bleef onveranderd tot de editie van 1945. Vooral de Studie van Panofsky (1934) leidde tot de huidige formulering: Het Huwelijk van Giovanni Arnolfini en Giovanna Cenami.

[p. 45]

18^e eeuw in het Paleis te Madrid. Inventarissen uit 1754 en 1789 vermelden telkens weer de ‘Man en Vrouw door Jan van Eyck.’ Weale zag er geen bezwaar meer in om de ontbrekendeschakel ‘Madrid 1789 - Brussel 1815’ aan te vullen met de gissing dat het ‘Spaanse’ paneel in de Franse tijd door generaal Belliard of andere Franse officieren uit Madrid naar Brussel werd overgebracht. De identificatie van Weale werd sedertdien door de kunstgeleerden algemeen aanvaard.⁽¹⁾

Weale publiceerde in 1908 zijn meesterlijke monografie over de van Eyck's. In 1912 liet hij, in samenwerking met Maurice Brockwell, een bijgewerkte uitgave ervan verschijnen.

Weale's medewerker uit 1912 heeft zo even een boek gewijd aan de kwestie van het Londense Arnolfini-portret. M. Brockwell keert daarin terug naar de oude opvatting: het paneel stelt niet Arnalfini voor, maar de schilder zelf, Jan van Eyck met zijn vrouw Margareta. Zijn stelling komt hierop neer. Jan van Eyck heeft hetzelfde jaar 1434 te Brugge twee dubbelportretten geschilderd van ongeveer gelijke afmeting. Het eerste, voorstellend Arnolfini en gedurende meer dan twee eeuwen te Madrid aanwezig, is na 1789 in een brand aldaar vergaan. Het tweede, voorstellend Jan van Eyck, was nooit in Spanje; toen generaal Hay het in 1815 te Brussel aantrof, was het stuk nooit anders dan in onbekend privaatbezit alhier geweest.

Brockwell erkent dat hij, evenmin als Weale, een definitieve en onaantastbare geschiedenis van de herkomst heeft kunnen samenstellen. Zijn bewering dat het Londense schilderij Jan van Eyck en zijn vrouw voorstelt, steunt vooral op de studie van de personages die, met type en klederdracht, niet Italiaans maar door en door Vlaams zijn.⁽²⁾

A.V.

(1) Met de identificatie van het Londense portret werd het lot van het mansportret verbonden dat in 1857 als ‘De Grote Kunstenaar’ uit de collectie van de graaf van Shrewsbury te Alton Towers door C.J. Nieuwenhuys werd aangekocht. Op de veiling Nieuwenhuys (1886) was dat paneel nog gecatalogeerd als ‘Portret van Jan van Eyck door hemzelf.’ Via de Parijse antiquair Sedelmeyer ging het stuk naar het Museum te Berlijn waar de directeur, de kunsthistoricus W. Bode, de gelijkenis met de man van de National Gallery vaststelde en de nieuwe Berlijnse van Eyck inschreef als: ‘Portret van Giovanni Arnolfini.’

(2) Maurice W. Brockwell. The Pseudo-Arnolfini Portrait. A Case of mistaken identity. London 1932 - Bespreking en brief van Broekwell in The Times Literary Supplement 9 Jan. en 13 Febr. 1953 (nn. 2658 en 2663).