|
| |
Schapenremedies van een knesselaarse peerdendoktoor uit 1832
Onlangs mochten wij het genoegen beleven een betrekkelijk oud handschrift te ontdekken, waarin een voorzeker sympathieke dorpsveearts van vóór een goede honderd jaar, veel van zijn vakmanswetenschap over schapenkweek heeft neergeschreven. Het handschrift, een klein schrijfboek formaat 16x10 cm., telt 41 bladzijden. Op de eerste bladzijde lezen wij:
‘Geneeskonst der en voor de schaepen. Dit om memorie. Geschreven doer mij Jean de Poorter te Knesselaere geboren en wonagtig, filius Louis en Marie Resiena de Blaere. Ik, veears ende pierdendoctoor, verhoepe dat myn schrift in danke zal genomen voorden, voor die er baete mede doet. Leeft lange en vaert wel. Bidt voor myne zile.’
Onze peerdendoktoor hanteert een vlotte pen en gebruikt een ‘deftige’ taal om in volle ernst en met zeer bewuste kennis van zaken over allerlei onderwerpen uit de schapenwereld te schrijven.
In het handschrift handelt hij over ‘...meer als 32
| |
| |
ziekten der schaepen... tot gemack der schaepherders en welvaeren van ons vaderland!’ Daartussen geeft onze veearts, de tot dies bevoegde vakman, meerdere nuttige wenken voor zijn eventuele lezers, b.v. over het kiezen der ‘ramschaepen’, het vetmesten van deze dieren, enz.
Ten gerieve van onze lezers, schaapboeren en andere Duitse schapers, volgen hier enkele grepen uit de wetenschap van onze Knesselaarse medecijnmeester.
‘Ik, Jean de Poorter, zal u hier tragten te leeren het eerste poent van al de ziekten, waer aen de schaepen onderworpen zyn. Dit poent is den pulst. Om den pulst van een schaep te vinden, moet gy het al stillekens by zyne voorpooten nemen, eenen of twee duymen boven het tweede lid binbeens, langs de pype, en daer sult gy den pulst vinden. Soo hij altyd gelijk in beweeging is, de schaepen zyn gesond. Maer soo hy heen en weder niet gelyk slaet, sy syn voorzeker ziek. En zoo uwe schaepen doedelijk zyn, den pulst sal van meer tot meer opklemmen tot aen de schauderen, en daer naer sal de beeste sterven.
Van het sneyden der lammeren. - Als wanneer gy uwe lammeren wilt snyden, moet gy wel in agt nemen dat het gedaen word als de maene is in het teeken van gemini, dat is ermen (= armen) en handen; capricornus, aquarius en pices,(dat is) knien, schenen en voeten. Soo by aldien gij uwe lammeren deed sneyden in een ander lid der maene, zy zouden van een soo goed voortkomen niet weesen, als deese vier bovenschreeven litten. Want als de maene in het hoofd is, sal uw lam seer met der haest sot worden. Is het in den hals, het zal hem dikwyls met eenen styven hals en schouders bevinden. Is het in de borst of herte, sal altyd hoesten of verstopt worden. Is het in het ingewant of nieren, het sal met veel balgpijne gekwelt worden. Is het in de schamelykheid, het sal nooyt wel genesen worden, soo dat het vol fenyn of etter ten vollen lichaeme verspreyd soude komen, en moeten sterven.
| |
| |
Voorde scherziekte. De scherziekte vertoont sich gelyk de balgpyne: het schaep wringt sich heen en weder, en steekt wat syne lippen omhoog, dat gy zeer haest sien kont dat het ziek is. Om dit te geneezen, sult het een weinig bloed laeten in den steert, daernaer neem warmen asschen die van hout gebrant is, en vryf geduerig op zyne leden, en geeft het een glas brandewyn in, met twaelf druppels olie van anys, en het sal aenstonds geneesen worden.
Voor den bouquet of mondevel. - Dit vertoont sich met veel porrekens en vierachtige puystjens aen de lippen van het schaep. Om te geneesen, gy zult een zalfken maeken met wat versche boter, die gy laet bruyn kooken op het vuer, doet daer in wat olyfolie en een weynig terre, roer het wel door een, bestryk het tweemael naer eikanderen, en het sal geneesen worden.
Voor de luyzen. - Neem zeer goeden tabak, doet hem weeken in wat pies of water, scheyd dan de wolle van beyde kanten open, leg daer in uwe tabakbladeren, en bind een weynig wolle toe, dat zy niet uyt en vallen. Soo zullen al de luyzen aenstonds de moord steeken en hunne vellen voor testement laeten aen hunne vrienden.
Wetenschaep om de ramschaepen te kiezen. - Uwe rammen moeten genomen worden van een goed gedrag, die niet diefachtig zyn. en niet te wild of bont. Ook moet het van eene goede gesteltenisse zyn en voortkomen weesen, en dan sult gy alle tyd uwe kudde in goede staed vinden.
Voor de graveele. - De graveele der schaepen kont gy zeer haest bespeuren, zoo uwe schaepen een groote moeyelykheyd gebruiken tot het lossen van hun waeter. De graveele is eenen grooten brand in de blaese, die de zelve doet zwellen met zoo een heetige pyne, dat het in korten tyd daer af zou de moord steeken. Nu dan, om de zelve te geneesen, gy sult neemen de maeg van eene hinne, en de buytenste pelder zelve doen droogen en het tot poeder stampen en dat poeder ingeven met
| |
| |
een glas witten wyn. Dit is eenen middel die onfaelbaer is om terstond te geneesen.
Voor het bloedpissen. - Als uwe schaepen bloed pissen, neem een pinte zoete melk, doe daer in een half vierendeel bievoet [Artemisia vulgaris], doet het een weynig kooken op het vier, en geeft het al warm in, en het sal terstond geneesen zyn.
Voor een weerschaep die eenen zeeren peesel heeft. - Om dit wel te geneesen, gy sult den navel open sneyden met een zeer goed mesken, al soo verre het besmet is. Dan waeter neemen en soo veel Franschen brandewyn gemengeld, en daer mede de besmette peesel [wassen?]. Dan eene zalve van versche boter zonder zout, met wat olyfolie maeken, gy sult de twee soorten te saemen in een aerden panne op de heete koolen te saemen roeren, en verkoeld synde, zult alles wel bestryken tot het geneesen is.
Voor de grauwe schyte. - Om dit te geneesen. Soo haest gy gewaer word dat het schaep de grauwe schyte heeft, gy moet het aenstonds bloed laeten boven de ooren, in de ooren en in den steirdt, soo veel als het mogelyk is. En dan eene once triakel (een samengesteld geneesmiddel) met eene once levende kalk vermyngen met een bierglas Franschen brandewyn, en soo aenstonds het de beeste ingeeven en in eene geruste plaetse stellen, en sal in 't kort geneesen worden. Probatum est.
Voor den tak of peirels in de oogen der schaepen. - Neemt het zuyverste wit zout dat gy krygen kont, doet het droogen op het vier in een verlooten aerden panneken. En naer het wel droog is, stamp het in poeder, dan neemt gy eene dikke stropype en blaest van dit poeder in de ooge waer den peirel of tak is, en deze sal terstondt geneesen worden.
Voor een schaep die van den hond gebeeten is. - Men moet het aenstonds uytwassen met brandewyn of met water en zout. Maek dan eene zalve van terre met wat versche boter, olyfolie en wat brandewyn, en bestryk er mede de wel gezuyverde plaetsen, tot dat het geneesen is.
| |
| |
Voor de balg-pyne. - Als wanneer het schaep de balgpyne heeft, het smijt hem neder van de eene zyde tot de andere, en het vertoont zich zeer vermoeyt. Om dit terstond te geneesen, gy moet het bloed laeten in den steerd, en het dan een glas brandewyn, daer onder gemengelt, ingeeven, en het sal aanstonds geneesen worden.
Nota. - Indien gy de schaepen vetten wilt, doe alle dagen eene once sout in hun drinken, sy sullen gezond blyven.
Voorde zottigheyd.- De zottigheyd komt in het hoofd, en vormt zich door een blaesken juyst boven de herssenen van het schaep. In dit blaesken is eene aerdige vogtigheyd, en ten laetsten verandert het zich in eenen worm, die in de herssenen kruypt en het schaep doet sterven. De beeste vertoond sich sot als het geduerig omdraeyt met de zonne, en soo vermoeyt dat het daer af sal sterven. Nu, om dese siekte te geneesen, sult het bloed laeten boven de oogen en in de ooren, de weerde van een half pond. En daer naer sult gy een stuksken Spaensche zeepe neemen, de grootte van eenen halven vinger, en daer in een gaetjen booren, en daer in steeken eenen marcaillie-wortel en de ooren zeer digt toe te binden. Maer gy moet letten, dat het wortelken met een eynde van binnen wat uytsteekt. Gij zult het 20 a 24 ueren daer in laeten, maer de beeste moet in eene donker plaetse wesen. Daer naer zult het stuksken zeepe met het wortelken uytneemen en het wederom bloed laten in de oore waer het wortelken is geweest. En door de kragt van de zeepe en het bloedlaeten zal het vogt dat in het blaesken was, moeten verdwijnen en vergaen, en zal het zoo terstond geneesen worden.
Voor de bewaeyenheyd of verwaeytheydt. - Soo uwe schaepen bewaeyen zyn vertoonen zy zich seer styf en strem, gelyk ingekrompen, en staen stil sonder sich te verroeren. Om dit te geneesen, gy sult hunne pooten bestryken met lynzaed-olie die een weinig verwarmd is op het vier, en wel invryven. Daer naer suit gy hun een weynig bloed laeten in den steerd, en een
| |
| |
half vierendeel gyneberre (gember) ingeven met wat melk, en het sal daermede beteren.
Voor het koude bloed. - Het koude bloed vertoont sich door opzwellingen en hunne ooren hebben zeer koud. Gy moet het aenstonds bloed laeten in het hooft en in den steird. Daer naer zult gy het een lavement geeven van wat terwen gruys en appelbladen. Doet daerby wat zeem en zout. Dit bereyd zynde, zult u terstond daer af bedienen. En soo gy dit bovenschreven lavement niet kont bekomen, gy sult dan neemen zes versche eyeren, en dit roeren in een pinte versche en warme melk, en het schaep dit ingeven met een hoornken of anders. En het zal terstond geneesen.
Voor den klem die in de schaepen komt. - Zoo het schaep den klem heeft, gy zult het bespeuren in deese maniere: Zynen bek sal hem soo digt toegesloten vertoonen, dat het onmogelyk sal weesen van den selven te openen, al deed gy de grootste moeyte, en het sal hem soo styf op syne pooten laeten staen, al of het vier staeken waeren. Nu dan, wat opgepast, het zoude anders naar Mollegem gaen langs de groote baene(sic)! Zoo gy het geneezen wilt, moet gy het bloed laeten in het hoofd, ooren, steirt en pooten. Maek daer naer een kooksel van hier gelyk het is. en by gebrek der zelve, zult gy een gruys waeter maeken, gemengeld met hinnen en duyvenmest, dat wat dik sy, dit mest. Gy sult het op de pooten leggen met wat haverstroey, of ander, daer rond gebonden. Doe soo veel in den nek van het schaep, maer het moet dikwyls vernieuwd worden, zeer warm als het mogelyk is. Gy moet ook, sonder naerlaeten, ten minsten vier lavementen in een uer bereyd maeken en ingeeven. Het sal naer 6 a 8 ueren beginnen te beteren en geneesen’
Zo schrijft onze medecijnmeester verder, geeft raad voor het lammeren der schapen, zelfs om een moederloos lam op te kweken, enz. Nog andere ziekten beschrijft hij, als ‘het moerzog, de speene, den longerhoest, de pokken, het heete bloed’ en andere kwade
| |
| |
plagen. Ook voor alle andereziekten die hij niet beschrijft, weet hij raad en hulp ‘...als gy maer op en past!’
In zijn veeartsapotheek vinden wij, benevens de reeds aangehaalde geneesmiddelen als terre, mest van hennen en duiven, zout, regael, tabak, boter, enz., ook nog andere afdoende remedies, als terpentijn, schapenroet, hondesmout, aluin, raapolie, ‘weisse’, zeem. siroop, roodbollen, azijn, ‘donderbaerd’, roestegale, wit van eieren, en... verschiet niet... zoetemelk! Allemaal medecijnen met ongekende helende kracht!
Welke Duitse schaper probeert er nog eens mee?
V. Arickx
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd